Ha’u atu dehan de’it katak ha’u la sente orgullu buat ida ho ekipa ne’ebé lori naran Timor-Leste nian iha jogu foin dadauk ne’e. Mai ha’u la sente katak sira reprezenta Timor-Leste, tanba sé ita ko’alia ekipa selesaun tenke mai hosi klubu oi-oin iha Timor.
Sorte laek. Joga iha uma rasik ne’ebé nakonu ho adeptus, ekipa selesaun nasionál Timor-Leste (TL) tenke oferese pontu tolu (3) ba ninia bainaka Malázia ho rezultadu ikus (1-0), iha jogu pra-kualifikasaun Kopa Mundiál 2018 iha Estádiu Munisipál Díli, Tersa (13/10/2015).
Ho rezultadu ne’e, adeptus balun baku hirus matan (hirus) hodi mosu pergunta rebo-rebo. Balun dehan, tanba saída maka primeiru jogu iha Malázia nia uma, rezultadu ekipa lafaek konsege halo empata ho rezultadu (1-1) entre ekipa rua (2). Maibé, mai fali iha TL nia dapur, Malázia konsege lori fila pontu tolu (3) hosi TL nia liman. Hanesan mós kontra Palestina ne’ebé konsege lidera uluk ho (1-0) maibé iha minutu rua (2) ikus, Palestina konsege muda skore (1-1).
Ho rezultadu hirak ne’e, ekipa Lafaek okupa iha pozisaun ikus liu iha grupu A entre nasaun neen (6) hanesan Malázia, Palestina, Uniaun Arabe no Saúde Arabia.
Haree ba kestaun ne’e, eis jogadór selesaun Timor-Leste, José Luis de Oliveira hateten, ekipa selesaun TL manán Malázia ho body de’it. “Sira ne’ebé joga foin lalais ne’e manán body de’it no isin boot de’it. Malázia ne’e ho ita rasa hanesan de’it, la ás ida,” dehan José Luis iha Farol, Díli Kuarta (14/10).
Tuir nia, jogu rua (2) ne’e, loloos ekipa FFTL nian manán, maibé rezultadu hatudu oin seluk, tanba laiha kompetisaun. Eis jogadór ne’e realsa, nia la sente orgullu ho ekipa selesaun ne’ebé joga foin lalais ne’e iha pra-kualifikasaun no la konsidera hanesan ekipa nasionál TL nian.
“Ha’u atu dehan de’it katak ha’u la sente orgullu buat ida ho ekipa ne’ebé lori naran Timor-Leste nian iha jogu foin dadauk ne’e. Mai ha’u la sente katak sira reprezenta Timor-Leste, tanba sé ita ko’alia ekipa selesaun tenke mai hosi klubu oi-oin iha Timor,” nia haklaken.
Nia esplika, nia la konsidera selesaun nasionál ou liafuan nasionál, tanba ema sira ne’ebé joga foin lalais ne’e la’os nasionalidade timorense ne’ebé legál tanba metade hosi sira ne’e, na’in ualu (8) hosi estranjeiru (Brazil).
“Sé ita dehan sira sidadaun TL, ha’u nia perguntas maka ne’e, sira ne’e nia inan ho aman maka sé? No durante ne’e sira hela iha ne’ebé,” José husu.
Nia hateten, sira ne’e tama iha ekipa nasionál liu-hosi prosesu naturalizasaun, durante ne’e sira iha ne’ebé, tanba tuir lei sidadania ema estranjeiru ida atu hela no hetan sidadaun timorense nia tenke hela mínimu tinan neen (6) konsekutiva no tenke hatene istória no kultura TL, la’os língua de’it.
“Kona-ba língua konserteza tanba sira Brazil hatene portugés, maibé tetun sira hatene ka lae? Sé sira la hatene entaun sira nia sidadania ne’e falsu tanba viola lei. Seluk fali, sé sira naturalizasaun, tuir regulamentu FIFA ema estranjeiru bele tama iha ekipa selesaun ida nian tenke joga mínimu tinan rua (2) konsekutivu iha liga nasionál,” nia esplika.
Nia hatutan, sé situasaun maka obriga, hodi ba viola lei? Ne’e só ema mafiozu maka hanesan ne’e, no tenke hatene sira reprezenta nasaun. Lalika halo foer fali nasaun nia imajen iha mundu internasionál.
“La’os estado dos mafiozos, tan ne’e so ema mafiozu no la hadomi patriotizmu. Ba sira importante maka osan de’it. Tan ne’e vale liu ita timoroan duni maka joga no lakon duké ema estranjeiru depois lakon. Ema estranjeiru, selu tiha sira, maibé joga át liu fali,” nia lamenta.
Iha parte seluk, Sekretáriu Jerál Federasaun Futebool Timor-Leste (FFTL), Amandio Sarmento fó sala ba treinadór. “Observasaun ema hotu nian, balun satisfas no balun mós la satisfas. Hanesan ha’u mós ladun satisfas ho rezultadu ne’e tanba tuir loloos primeiru jogu kontra Palestina ita manán, maibé treinadór iha pozisaun dilema,” dehan Amandio ba Matadalan iha nia serbisu fatin, Bairu Formosa, Díli, Sesta (16/10).
Nia esplika katak, kuandu iha situasaun sira hanesan foin lalais ne’e inglés dehan gambling, (jogu online) ne’ebé atu halo nusa para bele mantein hela minutu rua (2) para manán. No tuir loloos tenke esperiénsia asiste jogu sira mundiál nian.
“Ha’u fó ezemplu, dala barak ema krítika métodu ne’ebé maka treinadór Klube Chelsea, José Mourinho halo. Nia bele golu ida de’it maske hela 30 minutus maibé, nia bolu tiha avansadu ho médiu defensivu sira iha kotuk para halo jogadór adversáriu stres,” nia dehan.
Foin lalais joga ho Palestina ne’e sé iha oportunidade ba treinadór atu troka jogadór rua (2). “Ami iha kotuk no ema barak hakilar ba treinadór katak tau médiu defensivu para bele asegura tiha (1-0) ne’e,” Amandio haktuir.
Maibé, saida maka akontese? Tau fali avansadu ida. Tan ne’e, kuandu tau avansadu so ita unggul ou lakon, para bele halo golu. Maibé tau fali avansadu, ikus mai ema halo impata.
Nune’e mós iha jogu sigundu ho Malázia, ema maka unggul nia troka tau fali médiu. “Tan ne’e maka kolega barak hanesan eis jogadór ho ema seluk tan ko’alia, ne’e loos. Tuir loloos ema unggul ona ita tau avansadu ne’e tolu (3) hanesan Palestina ne’ebé ita unggul, sira tau avansadu tolu (3) ho skema (4, 3, 3) ofensivu (serang). Tan ne’e, tuir loloos ita nia treinadór haree kona-ba ida ne’e. Ema hatama avansadu, ita mós tenke tau médiu defensivu,” nia afirma.
Tanba ne’e, nia rekoñese kakak, ne’e problema tékniku no halo evaluasaun ona ho treinadór timoroan sira no nia mós husu ba sira bele ona ou lae? Sira dehan bele, maibé problema ida mós maka treinadór sira tenke iha sertifikadu A maka bele kaer senior.
Oras ne’e daudaun, nia haktuir, treinadór ho sertifikadu A seidauk iha ne’eduni defisil oituan tanba ne’e maka sempre lori treinadór mai hosi liur ho karakter ne’ebé la hanesan. Treinadór ita nian foin iha kategoria C de’it, B mós laiha. Kategoria C ne’e kritéria kaer jogadór sub-17 tún mai kraik, B kaer 19 mai kraik.
Kona-ba naturalizasaun, nia esplika katak, ne’e nasaun barak iha mundu, la’os Timor de’it. Ezemplu hanesan Filipina, España, Itália, Fransa no Inglaterra ne’ebé nia Liga professionál tebes iha mundu no nia maka mós nu’udar fundadór ba bola.
Tan ne’e, tuir Amandio, só nasaun balun de’it maka laiha naturalizasaun hanesan Brazil, Rusia no seluk tan. Ita halo naturalizasaun ne’e la’os atu sai kampiuan mundial, lae, maibé atu hadi’a ita nia nasaun.
“Labarik sira mai ne’e halo rasik billete no sira la’os mai joga tanba osan. Bonus foin lalais fó ba kada ema ida $250 hanesan mós timoroan sira. Jogu rua (2) ne’e ema ida $500. “Sé imi la fiar husu treinadór sira iha ne’e. Sira na’in hirak ne’e kuandu atu mai joga sira rein bandeira, hakneak no reza. Kuandu lakon sira tanis hodi husu deskulpa ba ofisiál sira,” nia haktuir.
Kona-ba prosesu sidadania, nia esplika, antes sira (jogadór naturalizasaun) atu hetan sidadania sira halo deklarasaun ho kareira profesionalizmu ne’ebé sira iha atu defende selesaun TL. Ita fó sidadania ba nia, nia tenke deklra katak, ha’u nia professionalizmu nu’udar futeból dedika ba nasaun Timor. Nia dehan, iha Filiphina Liga mós laiha hanesan TL. Sira mai hamutuk ema na’in 14 mós laiha buat ida.
Naturalizasaun ne’e priénse kritéria FIFA nian ka lae? Sekretáriu Jerál FFTL hatán, Iha kritéria iha. Ezemplu tenke iha deklarasaun hosi Brazil katak o tenke husik o nia sidadania, labele joga hosi Brazil, tenke joga ho nasaun ne’ebé hetan sidadania, sira nia deklqrasaun pesoál atu mai joga iha ne’e haruka ba FIFA atu aprova.
Enkuantu, Koordenadór Jerál AMANTE (hadomi) futeból Timor-Leste, José de Carvalho hateten, ho rezultadu ne’e hatudu katak futeból TL maske hamriik tinan hira ona, maibé marka pasu laiha mudansa, tanba bainhira jogu entre TL hasoru nasaun seluk, ekipa Timor sempre nakonu ho sidadaun estranjeiru.
“Podia kompetisaun hanesan ne’e, hili ita nia selesaun timoroan para promove sira. Timoroan maka merese para hasa’e kualidade futeból. Maibé realidade ita haree katak jogu rua ne’e brazileiru maka nakonu,” nia lamenta.
Nia dehan, durante tinan 10 ona FFTL uza jogadór estranjeiru mai joga hamutuk ho jogadór timoroan, maibé laiha rezultadu pozitivu. “Jogadór estaranjeiru na’in hitu (7) maka joga iha ne’ebá, maibé ita haree katak rezultadu laiha, pior liu fali,” José dehan.
Tuir nia, jogu rua (2) foin lalais ne’e la kria mudansa ba pozisaun jogadór sira, tanba jogu entre primeira parte ho segunda parte kontinua ho jogadór estranjeiru. “Ita haree katak iha primeiru jogu nia kompozisaun jogadór ne’e la muda, no mai fali segundu jogu mós ita uza nafatin jogadór Brazil ne’ebé kualidade laiha,” nia haktuir.
Tuir nia, ema sira ne’ebé asisti jogu ne’e katak ekipa Timor sei menus estratéjia no konsentrasaun hodi nune’e halo fásil ba ema seluk hodi observa ekipa nia jogu. Durante ne’e, jogadór estranjeiru laiha kualidade tanba FFTL halo falsifikasaun ba jogadór estranjeiru ne’ebé la tuir kritéria para atu sai jogadór nasionál.
“Ida ne’e ami haree katak moe boot ba ita timoroan no insultu timoroan ne’ebé gosta joga bola. Ita maka rai na’in tiha, ita laiha direitu no la fó oprtunidade ba jogadór timoroan para reprezenta ita nia nasaun, maibé lori fali ema estranjeiru ne’ebé ita la koñese,” nia ba Matadalan iha nia hela fatin, foin lalais ne’e.
Aleinde ne’e, nia deklara katak iha jogadór brazileiru balun ne’ebé joga hosi ekipa Timor-Lesteposting estatus iha facebook (FB) katak ekipa Timor sai koñesidu tanba nia.
“Ha’u hakarak hatete ba ita boot sira katak, ba iha FB, haree jogadór brazileiru ida ne’ebé maka uluk FFTL falsifika sira nia pasaporte hodi sai jogadór timoroan, hatete iha FB katak, Timor ne’e koñesidu tanba nia maka mai joga iha ne’e. Ne’e moe boot ida. Ne’e la’os insultu de’it FFTL, maibé insultu mós Timor-Leste,” nia lamenta.
Nia dehan, iha parte seluk tanba durante ne’e laiha kompetisaun jogu entre timoroan hodi nune’e ita depende nafatin ba jogadór hosi estranjeiru.
“Tinan barak ona ita uza jogadór Brazil, timoroan menus tanba ita laiha kompetisaun, ita haree durante ne’e kompetisaun ba ita nia jogadór sira ne’e laiha,” nia dehan.
Iha parte seluk, nia dehan, iha jogadór timoroan balun ne’ebé maka iha momentu atu joga hasoru akipa feteból Palestina, no jogadór ne’e uza suteras (sapatu) ne’ebé imprestadu.
“Jogadór selesaun ida iha ne’ebá, bainhira atu joga ho Palestina, suteras laiha, tan ne’e ba husu fali ami nia kolega ida maka sosa suteras ba nia. Ne’e loos. Ha’u hatene buat ne’e,” José informa.
Tuir nia, ekipa Timor lakon ho Malázia (1-0), tanba FFTL rasik laiha planu ba jogu, tanba besik semana ida (1) ou rua (2), bainhira jogu atu hala’o maka foin organiza malu hodi treinu.
“Timoroan na’in sanulu maka joga, lakon normál, duke ba lori jogadór estranjeiru selu karun, maibé mai para jogu hanesan ne’e (laiha kualidade) no la hatudu rezultadu di’ak,” nia dehan.
Nia hato’o, atu iha mudansa ba futeból Tmor-Leste, presiza halo mudansa ba estrutura lideransa FFTL, ho razaun tanba lideransa FFTL la produtivu.
“Ba futuru tenki hasai sira hosi ne’ebá, tanba lideransa FFTL sira labele ona. Ita hanoin katak iha tempu badak ita iha lideransa di’ak balun sei ezisti hodi futeból Timor ba oin,” nia tenik.
Xefi Asosiasaun Estudantil Departementu Desportu hosi Universidade Nasionál Timor-Lorosa’e David Ximenes katak jogu refere iha preparasaun ne’ebé di’ak, maibé sei iha diskriminasaun balun iha laran.
“Ita iha prinsípiu ida katak hakarak buka fini hosi baze hosi fatin fatin ne’ebé ho jogadór kualidade di’ak, ita nian buka fini loos duni, maibé ita iha hahalok ida sei depende nafatin ba rai liur no uza nafatin jogadór ne’ebé naturalidade estranjeiru, depois uza pasaporte provizóriu de’it kuandu nia joga hotu nia fila ona,” nia mensiona.
Tuir nia katak sé ekipa Timor mantein nafatin ho jogadór hosi estranjeiru sei laiha benefísiu másimu maibé fó impaktu negativu maka barak.
“Ha’u hanoin sé ita uza nafatin jogadór ne’ebé naturalidade estranjeiru, benifisiu mai ita ne’e oituan de’it. Át maka barak. Parte ida hamate espíritu desportu hanesan jogadór no ita laiha motivasaun ba jerasaun foun sira, atu oinsá prepara án di’ak liu iha futuru,” nia dehan.
Nia haktuir, ekipa Timor sempre lakon bainhira hala’o jogu iha ita rain rasik (kandang), tanba durante ne’e laiha motivasaun ne’ebé di’ak no laiha preparasaun másimu ho kondisaun adekuadu ba jogadór sira.
“Jogadór sira tenki hela hamutuk iha fatin ida para treinu bebeik, tanba tuir teoria desportu hatete, treinu progresivu, katak treinu tenki bebeik. Sé hamate maka ita sei kaku (book án to’os) no mós sei impede ita bainhira halo kompetisaun hasoru ema seluk,” David hato’o.
Tuir nia katak, parte balun hosi estratejia jogadór timoroan la’o di’ak, maibé presiza haree mós ba kondisaun treinadór Timor nian.
“Governu liu-hosi SEJD no Asosiasaun Internasionál FIFA iha Timor-Leste, presiza fó treinamentu ba treinadór timoroan, tanba maioria treinadór sira mai ho esperiénsia rasik de’it, la’os mai ho formasaun akadémika ida,” nia sujere.
“Timor-Leste, ita presiza promove di’ak liu-tan ita nia jogadór sira ne’ebé iha modalidade futeból no saida maka hanoin atu prepara ba futuru tenki hahú hosi agora,” nia informa bainhira ramata asisti jogu kualifikasaun ba Kopa Mundiál entre Timor ho Malázia.
Bainhira jogu ramata entre TL ho Malázia, treinadór selesaun nasionál Timor-Leste, Fernando Alcantara hateten katak TL lakon tanba laiha preparasaun di’ak. Nia mós halo komparasaun kona ba saláriu hosi jogadór Malázia ne’ebé boot liu, tan ne’e halo diferensa performa entre jogadór sira iha kampu laran.
Iha biban ida, liu-hosi mídia online The New York Time foin lalais ne’e, Palestina protesta maka’as selesaun nasionál Timor-Leste tanba nakonu ho jogadór naturalizasaun. Tanba ne’e, sira sei hato’o karta protesta ba FIFA hodi haree kestaun ida ne’e. (Jon/Mj1/Mj2)
MatadalanLee mos iha Matadalan
