Quantcast
Channel: - TIMOR AGORA
Viewing all 15977 articles
Browse latest View live

MORREU DLAKAMA | Desaparecimento com consequências imprevisíveis para processo de paz -- Horta

$
0
0

Díli, 04 mai (Lusa) - O Nobel da Paz e ex-Presidente timorense José Ramos-Horta considera que as consequências da morte do líder da Renamo, Afonso Dhlakama, para o processo de paz em Moçambique são imprevisíveis, cabendo aos moçambicanos saber como aproveitar esta ocasião.

"A sua ausência pode acelerar o processo de paz ou pode dificultar. Os irmãos moçambicanos melhor do que eu, do que nós, saberão como aproveitar esta ocasião difícil para muitos moçambicanos e tudo fazer para que a paz e a democracia sejam consolidadas em Moçambique", disse o atual ministro de Estado timorense.

Considerando a morte de Dhlakama uma "perda importante" para a Renamo, Ramos-Horta disse que "independentemente de, no seu passado, ter dirigido uma das maiores carnificinas em guerra civil em Moçambique, também foi um dos coautores, ou co-arquitetos, do Acordo de Paz de Roma que pôs fim àquela guerra civil".

"Independentemente da sua atitude de confrontação e desafio ao regime democrático em Moçambique, nos últimos anos continuou a ser figura incontornável para qualquer processo de paz" no país, disse.

O presidente da Renamo morreu hoje pelas 08:00 (menos uma hora em Lisboa) na Serra da Gorongosa, centro de Moçambique, devido a problemas de saúde.

O corpo deverá ser transferido hoje para o Hospital Central da Beira, acrescentou a mesma fonte.

Afonso Dhlakama, 65 anos, vivia refugiado na serra da Gorongosa, no centro do país, desde 2016, como havia feito noutras ocasiões, quando se reacendiam os confrontos entre a Renamo e as forças de defesa e segurança de Moçambique.

ASP // PJA

Urnas e boletins de voto começam a ser distribuídos

$
0
0

Díli, 04 mai (Lusa) - O material eleitoral, incluindo listas, marcadores de tinta e boletins de voto, para as legislativas antecipadas de 12 de maio em Timor-Leste, começou hoje a ser distribuído sob escolta policial pelo país e pelos centros de votação na diáspora.

Responsáveis dos órgãos eleitorais, representantes dos partidos políticos e coligações e observadores nacionais e internacionais acompanharam a cerimónia que marcou o arranque da distribuição.

Cada um dos centros de votação, incluindo os que estarão operacionais na diáspora, vão receber um conjunto de material sensível e não sensível que inclui posters informativos, os cadernos eleitorais, as atas, os pregos e canetas para o voto e a tinta indelével para marcar os dedos dos votantes.

Seguem ainda os documentos mais importantes, nomeadamente os livros com boletins de voto que foram impressos numa quantidade definida pela lei: o número de eleitores recenseados mais 10 por cento.

No total foram impressos 17.481 livros de 50 boletins de voto cada, o que equivale a exatamente 874.050 boletins que foram separados em montes com o nome de cada município ou, no caso da diáspora, dos países onde há centros de votação.

Recorde-se que oito partidos e coligações apresentaram-se às eleições para as quais estão recenseados 787.761 eleitores, mais 22.903 do que os que estavam habilitados a votar nas eleições legislativas de 22 de julho do ano passado, o que representa um aumento de cerca de 3%.

No que se refere aos centros de votação, a nível nacional vão ser instalados um total de 1.151 estações de voto dividas por 876 centros de votação que, por sua vez, vão ser instalados nos 452 sucos (equivalente a freguesias) do país.

Fora do país haverá três centros de votação na Austrália - Darwin, Melbourne e Sydney -, um em Seul na Coreia do Sul, dois em Portugal (Lisboa e Porto) e três no Reino Unido: Dungannon, Londres e Oxford.

Jaime Correia, responsável da Gráfica Nacional, entregou simbolicamente os boletins de voto ao diretor-geral do Secretariado Técnico da Administração Eleitoral (STAE), Acilino Manuel Branco que, depois os distribuiu aos responsáveis municipais.

Em declarações à Lusa, Branco explicou que todo o material, incluindo os boletins de voto vai ser agora transportado para os municípios e para a Região Autónoma Especial de Oecusse-Ambeno e ainda para os centros na diáspora.

"Para o Reino Unido e para Portugal segue ainda hoje com diplomatas e funcionários do STAE e da Comissão Nacional de Eleições (CNE). Para a Austrália e para a Coreia do Sul sai amanhã", explicou.

"Agora entregamos a competência para as entidades municipais e para os diplomatas e funcionários que vão levar toda a documentação que é essencial para assim garantir o êxito este processo, respondendo ao que são as expectativas de todo o povo", frisou.

Acilino Branco disse que o STAE se mantém otimista com todo o processo, relembrando a experiência anterior do organismo e referindo que todos os prazos e todas as questões legais estão a ser cumpridas.

"Cumpriremos todas as nossas responsabilidades e preparativos para garantir que os timorenses podem votar com total confiança no dia 12 de maio", disse.

"Pedimos agora a colaboração e a contribuição de todas as partes, dos órgãos eleitorais, da Polícia Nacional de Timor-Leste, dos partidos e coligações e dos eleitores, para que participarem todos neste ato eleitoral", sublinhou.

Na cerimónia de hoje, o responsável do STAE agradeceu o trabalho da gráfica e das equipas do STAE, explicando que todo o transporte vai agora ser acompanhado pela PNTL, para garantir a segurança máxima do material.

Os partidos políticos poderão, através dos seus fiscais, acompanhar todo o processo, para garantir assim a credibilidade e transparência de todos os momentos da eleição.

Henrique da Costa, superintendente e comandante operacional da PTNL para este processo, destacou o facto de todo o processo eleitoral ter decorrido sem incidentes graves.

"Agradecemos o contributo de todos para este processo que tem decorrido normalmente. Precisamos que todos continuem a atuar da mesma forma. A PNTL garante a segurança durante o processo do voto", disse.

"O material estará sempre controlado a todos os momentos e os efetivos continuarão a atuar com responsabilidade", disse.

Já José Anuno, vice-ministro da Administração Estatal, destacou que o êxito do processo "é o êxito de todos e do povo de Timor".

"Este é um processo muito importante para a nação. Apelo a todos para que vão votar", frisou.

ASP // PJA

Ministériu Turizmu Suspende Jogu 12 iha Dili

$
0
0

DILI: Bazeia ba despaxu Ministeriál liu husi ba dekretu lei númeru 7/2018 hodi regulariza jogu sira, tanba ne’e Ministériu Turizmu suspende ona jogu hamutuk 12, inklui lotaria ho kasino iha Dili laran.

Ministru Manuel Vong hatete, objetivu husi suspensaun ne’e tanba hakarak jogu ne’e hanesan atividade entertenamentu turístiku, la’ós atu ba hariku fali ema ida ka rua liu husi halibur fali osan sentavu 50, ne’e labele.

“Ha’u suspende ona jogu tomak hamutuk 12, nune’e mós ba jogu antigu nian ne’ebé hetan ona lisensa anteriór, depois halo avaliasaun suspende hotu ba jogu sira ne’ebé ligadu lotaria no kasino”, dehan ministru, iha Sentru Konvensaun Dili (SKD, horisehik.

Hakarak atu joga tenke halo lokalizasaun tuir regulamentu ne’ebé prepara ona, maibé hein depois eleisaun, lei bele diskute para asegura duni ninia sustentablidade no evita brankamentu kapital (money laundry).

Tanba ne’e, ministru Vong husu ba kompañia jogu sira ne’e atu muda sira nia osan hotu tau iha BNCTL, ne'ebé hanesan banku Estadu, nune’e garante duni no sira iha seriedade halo investimentu iha setór turizmu.

Membru governu ne’e informa, fó tempu ba kompañia jogu sira to’o loron 8 Maiu 2018 tenke loke ona sira nia konta bankária no depozita sira nia osan tuir kontratu ne'ebé iha katak tokon $10. Ba sira ne’ebé hakarak atu loke kasino no tokon $5 hanesan fundu garante kuandu joga lakon karik tokon $5 hela ba iha Estadu.

Nune’e ba sira ne’ebé loke lotaria rihun $400, maibé ida ne’e hanesan fundu garante kuandu merkadu mak manan ne’e hela ba Estadu.

Ba sira ne’ebé la kumpre sei taka, tanba regulamentu halo halo duni lori duni investimentu iha setór jogu ba iha turizmu, la'ós halo fali atividade eskluziva hodi ba hariku fali ema ida husi ema kiak sira nia osan.

Lígia Noronha | Independente

Alkatiri Husu Jornalista Sira Servisu ho Imparsiál

$
0
0

DILI: Primeiru Ministru, Marí Alkatiri apresia hó servisu jornalista no media nasionál sira tanba, maske hasoru difikuldades oi-oin maibé la baruk atu halo kobertura.

Marí Alkatiri hato’o lia hirak ne’e, relasiona hó komemorasaun loron mundial ba Liberdade imprensa nian ne’ebé monu iha loron 3 maio 2018.

Tanba ne’e, iha komemorasaun loron mundial imprensa, Alkatiri husu ba jornalista hotu atu hala’o servisu di’ak hó imparsialidade atu servi povu.

“Mensazen par kontinua servisu sai jornalista ké di’ak liu imparsiál, jornalista objetivu. Ha’u rasik rekuiñesekatak jornalista sira halo esforsu, dala barak ha’u hiruk tanba. Ha’u dehan bu’at ida públika bu’at seluk, maibé ha’u rekuiñese katak esforsu bo’ot halo,” dehan PM Marí Alkatiri iha salaun Luz Clarita Kinta (03/05).

Nune’e mós xefi governu ne’e apresia tebes tanba, Timor-Leste hanesan nasaun ki’ik ida, maibé jornalista barakno fó dezenvolvimentu pozitivu.Tan ne’e governu presiza fó apoiu nafatin no labele interveniha servisu jornalista nian.

Aleinde ne’e, Sekretáriu jerál partidu FRETILIN ne’e dehan, iha programa partidu FRETILIN nian mós fó prioridade ba media no jornalista sira. Maibé presiza buka dalan atu bele kontrola mós mídia sosiál.

Iha fatin hanesan, Ministra Solidariedade Sosiál (MSS), Florentina Smith lori Organizasaun fetono MSS fó votus felisitasaun ba loron importante liberdade imprensa nian.

Governante ne’e dehan, durante ne’e nia observa servisu jornalizmu nia,maske durante ne’e jornalista sira simu krítikas oi-oin konaba profisionalizmu jornalista nian, maibé iha korazen nafatin hala’o knár hanesan jornalista.

“Liu-liu ba imi alin sira ne’ebé mak hala’o knár hanesan jornalista, hakarak enkorza imi jornalista maioria foin sa’e. Embora imi hetan difikuldade iha imi nia servisu lorloron, maibé iha parte seluk hó imi nia esperensia boavontade joven haree servisu jornalizmu liga hó imprensa la’o nafatin,” dehan Florentina Smith.

Eis deputadu ne’e mós husu ba jornalista hotu atu involve mós iha programa governu nian, atu nune’e bele hetan apoiu ruma husi governu.

José Sarito Amaral | Independente

Komemora Loron Mundial Liberdade Imprensa, Xanana: ” Ita Hotu Tenke Hakruk ba Jornalista”

$
0
0

LAUTEM -  Loron 3, Maio, nudar Loron mundial ba liberdade imprensa, tamba nee Prezidente Aliansa Mudansa ba Progreus (AMP) Kay Rala Xanana Gusmao fo homenajen ba jornalista sira.

Tuir nia Loron nee nudar loron internasional ba jornalista sira, liu-liu ba liberdade imprensa.

“ita hotu-hotu hakruk jornalista sira neebe sira nia konsesia tebe tebes iha ita konsia jornalista internasional defende direitu internasional  mai mate iha ita nia rai,” dehan Presidente AMP Xanana Gusmao.

Nia dehan Funu hahu iha perbartasan iha Balibo, maibe Jornalista nain rua husi Australia, Inglatera, husi Nova Zelandia iha Balibo Indonesia, komesa imbade hodi jornalista hirak nee.

“ita presta homenajem ba sira iha 7 Dezembru komesa funu tama sira kaer ba oho hamutuk mos ho ita nia Borja da Costa ema mos oho momentu neeba,” dehan Xanana liu husi Kampana aberta AMP neebe maka halo Munisipiu Lautem, Kinta (3/5/2018).

Xanana haktuir iha 1999 jornalista Holandes ida mate, ema oho no oho jornalista Indonesia ida iha 1999 iha Lautem.

” sira mate atu defende direitu ba imprensa, livre sira tenke fo hatene katak saida maka los i la los, ita homenajen ba jornalista sira nee ho basa liman, ” dehan nia. 

Natalino Costa | Suara Timor Lorosae

KI Husu PN-Governu Halo Esbosu Lei Radio-TV

$
0
0

DILI - Relasiona komemorasaun loron Mundial liberdade imprensa neebe monu iha loron 3 de Maiu 2018 ba dala 25, Konselu Imprensa iha Timor Leste husu ba Parlamentu Nasional no governu foun mai, atu hahu halo ebosu lei radio no Televizaun, para bele fasilita servisu jornalista nian iha terrenu sai neutru liutan.

Tuir Prezidenti KI, Virgilio Guterres katak, Parlamentu Nasional no governu atu hahu halo ona esbosu lei konaba radio no televizaun (Broadcasting law), no esbosu lei kona ba asesu informasaun (freedom of information law).

Relasiona ho komemorasaun lolon mundial liberdade imprensa,  liu liu iha Timor Leste KI husu nafatin ba Parlamentu  no Governu mai, atu haree no halo ona esbosu lei radio no TV, tanba nee importante tebes ba jornalista sira oinsa atu fo sai informasaun, ida nee mak mais kualidade diak liu iha produtu notisia jornalismu.”dehan Prezidenti KI, Virgilio Guterres ba STL iha fatin Avenida Konsellu Imprensa Rotunda Prezidenti Fransisco  Xavier Merkadu Lama, Kinta (02/05/2018).

Nia afirma, lei radio no lei TV nee importante, hodi regula jestaun no alokasaun epetrum frekuensi Publika nian.

Iha parte seluk Diretur Ezekutivu Yayasan HAK, Manuel Monteiro mos husu ba Parlamentu  Governu foun mai, tenke tau importansia ba lei esbosu Radio no Televizaun, atu nunee bele fasilita diak liu tan servisu jornalista sira nian iha baze.

Notisia kompletu lee iha jornal STL edisaun Sabado, (05/05/2018)

Madalena Horta | Suara Timor Lorosae Nação

Fretilin Manan EA, Xanana Kontinua Halo Negosiasaun Pipe Line

$
0
0

DILI – Sekertariu Jeral Partidu Fretilin, Mari Alkatiri hateten, bainhira partidu Fretilin manan maioria absoluta iha eleisaun antisipada, Xanana Gusmao kontinua halo negosiasaun dada pipe line mai Timor Leste.

“Hau dehan Fretilin manan maioria absoluta, Xanana tenke kontinua nafatin, ida nee maka hau dehan, tenke kontinua bainhira mai ita orguilu, la mai ita hotu responsabiliza, tanba saida maka lamai, laos atu dun malu,” dehan Sekjer Fretilin Mari, bainhira halo dialogu ho organizasaun Rede Feto Timor leste, iha salaun Luz Clarita, Dili, Kinta, (03/05/2018).

Lideransa 1974-1975 nee hateten, ba halo negosiasaun, se laiha konsensus nasional susar tebes rejolve problema ida nee, Fretilin bele manan maioria absoluta, maibe asuntu ida nee nasaun tomak nian, tanba saida  dehan susar nee laos problema politiku.

Iha fatin hanesan Maria Carvalho Freitas husi Asosiasaun Afedil dehan, bainhira partidu Fretilin manan iha eleisaun antisipada, oinsa ho dada pipe line mai Timor Leste, tanba propaganda barak mosu konaba kadoras iha future, bele dada mai Timor Leste ka lae. 

Notisia kompletu lee iha jornal STL edisaun Sabado, (05/05/2018)

Carme Ximenes | Suara Timor Lorosae

Povu Maduru, Situasaun Jeral TL Hakmatek

$
0
0

DILI – Situasaun kampana povu Timor Leste matenek no komprensaun diak, hodi kria hakmatek iha tempu agora.

Situasaun jeral iha tempu kampana agora diak, kompara ho tinan kotuk, tanba haree ba sosiedade komesa naik klas ou komesa iha responsabilidade no iha komprensaun diak ba  situasaun kampana katak, laos atu funu malu,” katak Diretor Ajar, Jose Luis Oliveira ba STL Sesta, (04/05/2018) iha nia knar fatin Farol.

Nia informa, povu sira akompana Parpol  hotu  nia kampana hodi rona programa, depois sei tetu programa sira nee mak  foin hakat ba sentru votasaun hodi hili parpol ida neebe mak nia fiar hodi hili tuir nia konsensia rasik.

Nunee mos Manuel Monteiro, Director Ezekutivu Hak hatete, situasaun jeral hakmatek, mezmu iha reasaun balu hanesan lider antigu sira insulta malu, maibe povu kontinua hakmatek. Mezmu iha asidente kiik oan, maibe sei iha faze normal, tanba kontribuisaun husi instituisaun seguransa PNTL neebe apoiu husi F-FDTL i kontribui mos husi sosiedade sira. 

Notisia kompletu lee iha jornal STL edisaun Sabado, (05/05/2018)

Guilhermina Franco / Madalena Horta

Lere Louva Horta

$
0
0

DILI, (TATOLI) - Xefe Estadu Maior FALINTIL-Forsa Defeza Timor-Leste (F-FDTL), Majór Jenerál Lere Anan Timur louva eis Prezidente Repúblika, José Ramos Horta, tanba durante kampaña eleisaun antesipada Horta nunka fó sai linguajen ne’ebé insulta ema seluk.

“Ramos Horta nu’udar ema diplomata ne’ebé nunka hakarak tolok ema no ninia linguajen nunka soke ka insulta ema. Ita polítiku ne’e maka dalaruma ita nia linguajen ema la gosta,” Lere hato’o argumentu ne’e ba jornalista sira iha Palásiu Prezidente Nicolau Lobato, Bairru Pité, Dili, semana ne’e, hafoin soru-mutu ho Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo.

Tuir nia katak, Horta, ema ne’ebé hatene jere ninia linguajen no líder seluk hanesan Marí Alkatiri nu’udar ema polítiku ne’ebé ko’alia ba loos mai loos no Xanana Gusmão nu’udar líder ida polítiku no estratega mós.

“Estratega, polítiku no diplomasia hamutuk ne’e maka ita manán independénsia iha tinan 1999 liu-ba. Estratega de’it labele manán funu, nune’e mós polítiku no diplomasia,” nia esplika.

Kona-ba líder balun (Lere la temi naran) ne’ebé hato’o linguajen insultu durante kampaña, Lere hatán, nia labele hanorin ninia mestre, maibé mestre mós tenke aprende buat di’ak ruma hosi ninia alunu sira,” eis líder rezisténsia afirma.

Jornalista: Xisto Freitas | Editór: Manuel Pinto

Imajen: Xefe Estadu Maior FALINTIL-Forsa Defeza Timor-Leste (F-FDTL), Majór Jenerál Lere Anan Timur.

Língua Portugeza Instrumentu Komunikasaun Ita Nian

$
0
0

DILI, (TATOLI) - Ministériu Negósiu Estranjeiru no Kooperasaun, Aurélio Guterres hateten katak Timor-Leste [TL] iha luta ba libertasaun nasionál, língua ne’ebé uza mós iha rezisténsia nó mós diplomasia iha rai li’ur mak portugés. Língua portugeza sai hanesan instrumentu komunikasaun.

“Durante polítika iha rai li’ur nó mós durante  ita-nia luta iha rai laran, liuliu komunikasaun entre forsa ita nian, gerrilleiru sira, komandu da luta, iha mós rai li’ur no klandestina. Depois ukun aan, ita adopta kedas língua ne’e, hanesan ita-nia língua ida para alende tetun,” dehan ministru Aurélio ba jornalista sira, iha [Ministériu Negósiu Estranjeiru no Kooperasaun], Praia dos Coqueiros, Díli, kuarta ne’e, iha ámbitu komemorasaun lian portugés, 5 Maiu.

Nia informa, konferénsia Institutu Nasionál Lian Portugés, ne’ebé organiza iha MNEK ne’e hamutuk ho Ministériu Edukasaun no Kultura [MEK], buka atu haree fali liuliu atu hato’o mensajen ba iha estudante sira; universitáriu, ensinu sekundáriu katak lian rua ne’e kompleta malu iha prosesu konstrusaun nasaun.

Espetativa husi governu TL, governante ne’e akresenta katak pozisaun TL klaru tebes tanba konsagra iha konstituisaun no hatuur governu atu iha prioridade atu oinsá mak divulga língua ne’e liuhusi ensinu.

“Iha ita-nia rain rasik, iha formasaun formál, husi ensinu pré-eskolár to’o iha ensinu superiór lian rua [portugés no tetun] ne’e sai hanesan ita-nia referénsia nó mós informál balun. Ho ida ne’e mak ita hakarak halo,” realsa ministru Aurélio Guterres.

Nia mós fó mensajen ba foin sa’e timoroan sira, liuliu ensinu sekundáriu, universitáriu no seluk tan katak língua portugeza no língua tetun; língua rua ne’e nu’udar identidade no kultura nasionál.

“Ita uza nu’udar instrumentu komunikasaun iha vida lorloron, iha vida servisu ninian nó mós iha vida akadémika. Entaun presiza joven sira, halo leitura barak iha língua sira ne’e nó mós buka prátika iha vida loroloron,” ministru Aurélio fó hanoin.

Sidadaun ida, Gilson Ramos ‘Mamrala’ rekuñese katak língua portugeza ne’e ita-nia identidade ida maibé ita-nia identidade loloos no rasik mak lian tetun tanba ita moris ho kedas mai. Bainhira ita ko’alia lian seluk ne’e klase ona. “Portugés ne’e klase segundu,” subliña Mamrala.

Nia konsidera katak lian portugés seidauk avansa ida, tanba ladauk konsege espalla iha Timor-Leste tomak atu timoroan tomak bele ko’alia lian ida ne’e.

“Se ita hakarak lian portugeza ne’e sai ita-nia lian ofisiál, identidade ita nian rasik tenke investe iha edukasaun. Estadu Timor-Leste halo kooperasaun ho governu portugéz, harukadez mil ka vinte mil profesór, mai hanorin ita-nia emar sira ne’e, tama to’o rurál. Nune’e, ita bele ko’alia, ita bele dehan língua portuguesa é a nossa identidade,” nia friza.

Enkuantu, tuir site Internet World Stat, língua portugés ne’ebé apar ho tetun nu’udar língua ofisiál ne’e, husi loron ba loron aumenta beibeik no nu’udar lian da-lima ne’ebé uzadu liu iha internet; sibernauta na’in 82,5 millaun, husi país sira iha kontinente lima iha mundu ne’e.

Númeru utilizadór internet iha portugés aumenta porsentu 99 entre tinan 2000 no 2011, maibé tempu ne’ebá reprezenta de’it pursentu 3,9 husi totál sibernauta sira no pursentu 32,5 husi totál falante sira iha mundu ne’e.

Iha Facebook, portugés nu’udar lian ne’ebé uza liu no tuur iha pozisaun datoluk, inglés ba pozisaun dahaat no españól da-lima. Katak, língua portugés nia utilizadór sira hamutuk rihun 585; inglés nia utilizadór hamutuk millaun 359 no españól nia utilizadór hamutuk rihun 142. Alende ida ne’e, ho aumentu liu porsentu 800 entre 2010 e 2012.

Nune’e mós iha Twitter, portugés mós nu’udar terseira lingual ne’ebé uzada liu, reprezenta porsentu 12 husi totál tweets sira ne’ebé haruka ona tuir mai ingles ho porsentu 39 no japonés ho porsentu 14.

Tuir dadus estatístiku Observatóriu da Língua Portuguesa katak portugés nia falantes hamutuk 244,392. Ko’alia iha kontinente lima língua portugés nu’udar língua ofisiál Angola (19,8 milhões de habitantes), Brasil (194,9 milhões), Cabo Verde (496 mil), Guiné-Bissau (1,5 milhões), Moçambique (23,3 milhões), Portugal (10,6 milhões), São Tomé e Príncipe (165 mil), Timor-Leste (1,1 milhões) seidauk inklui Guiné Equatoriál.

Língua portugeza mós ko’alia iha fatin sira ne’ebé mak istórikamente Portugal pasa ona, iha tempu navegasaun no kontemporánea hanesan Macau, Goa (Índia) no Malaca (Malázia).

Bazea mós Observatório da Língua Portuguesa, portugés ne’e mós ko’alia barak liu emisfériu sul, ho falante rihun 217 iha Angola, Brasil, Moçambique, São Tomé e Príncipe no Timor-Leste.

Entre língua europeia sira seluk, portugés mosu nu’udar “terceira língua mais falada” no estudu ida husi Bloomberg konsidera katak nu’udar lian ne’e nu’udar lian da-neen ne’ebé uzada liu iha mundu eh atividade negósiu.

Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste mós konsagra ona, iha artigu 13o [lian ofisiál no nasionál] katak lian ofisiál Timor-Leste nian mak Tetun no Portugés.

Estudante finalista, departamentu Língua Portugeza, Univesidade Nasionál Timor Lorosa’e [UNTL], Octaviano Ribeiro Freitas informa katak durante nia estudu iha departamentu ne’e, fofoun hasoru difikuldade, maibé depois, iha buat barak ne’ebé mak muda ha’u-nia moris

“Purezemplu, uluk, ha’u nunka hanoin katak atu aprende língua portugeza, nunka mehi, maibé bainhira ha’u liu no aprende iha departamentu língua portugeza, ha’u aprende buat ruma ne’ebé mak ha’u-nia inan-aman, família la hanoin, atu ha’u aprende,” haktuir estudante Octaviano.

Nia reforsa katak konsege ultrapasa buat barak ne’ebé mak nia sente. “Ha’u sente satisfaz ho prezensa língua portugeza ita ita-nia rain tanba ajuda ita, prinsipálmente estudante oinsá atu hadi’a ita-nia futuru. Ita presiza aprende língua ida atu nune’e bele muda ita-nia moris,” salienta finalista ne’e.

Estudante ne’e mós fó mensajen ba joven no estudante sira seluk katak bainhira ita atu aprende língua ida ne’ebé hanesan ema nian,  estranjeira ka língua segunda, aprende língua ida ne’ebé difisil lalika lakon ita-nia konfiansa.

“Fó konfiansa nafatin ita-nia aan, fó fiar nafatin ita-nia aprende saida mak ita seidauk hatene. No, esperiénsia ne’ebé mak ita iha lalika hakotu, sempre fó forsa nafatin ba oin. Estuda no estuda nafatin, atu nune’e hetan future, hadi’a ita-nia moria aban bainrua”, Octaviano Ribeiro Gonçalves fó mensajen.

Jornalista: Rafy Belo | Editór: Manuel Pinto

Imajen: Ministru Aurelio Guterres. Foto espesiál

Afonso Dhlakama: O ocaso de uma vida de resistência

$
0
0

Afonso Dhlakama, que morreu na quinta-feira, aos 65 anos, vítima de doença, autointitulava-se "pai da democracia", passando quase toda a sua vida a fazer resistência armada contra a rival Frente de Libertação de Moçambique (Frelimo), partido no poder.

Afonso Macacho Marceta Dhlakama, líder da Resistência Nacional Moçambicana (Renamo), nasceu a 01 de janeiro de 1953, em Mangunde, distrito de Chibabava, em Sofala. É filho de um líder tradicional, o régulo Mangunde.

Afonso Dhlakama assumiu a liderança da Renamo aos 26 anos, sucedendo a André Matsangaíssa na condução de uma guerrilha que se assumiu como frente de resistência contra o sistema comunista instaurado em Moçambique pela Frelimo, após a independência, em 1975.

Escapou várias vezes, algumas de moto, seu veículo preferido, ao cerco das forças governamentais durante a guerra civil de 16 anos, até se impor como interlocutor do partido no poder nas negociações que levaram à assinatura do Acordo Geral de Paz em Roma, em 1992.

Após o fim da guerra civil, Afonso Dhlakama candidatou-se pela Renamo a cinco eleições presidenciais, que decorreram em simultâneo com as legislativas, tendo ele e o seu partido perdido em todas: 1994, 1999, 2004, 2009 e 2014.

Não reconheceu a derrota em nenhuma delas e ameaçou voltar à luta armada.

Acentuando muitas vezes o seu discurso com ameaças de retorno à guerra, regressou em 2012 às matas da Gorongosa, distrito que acolheu as principais bases da Renamo, dirigindo os confrontos entre o braço armado do partido e as Forças de Defesa e Segurança moçambicanas.

Na sequência dos confrontos, Afonso Dhlakama assinou o Acordo de Cessação das Hostilidades Militares com Armando Guebuza, na altura Presidente da República, que deu lugar às quintas eleições gerais de 2014.

Depois de perder as presidenciais de 2015, frente a Filipe Nyusi, da Frelimo, organizou comícios em que ameaçava governar nas províncias do centro e norte do país onde obteve a maioria de votos.

Nesse ano, a sua comitiva sofreu dois ataques armados nunca assumidos, tendo saído ileso e desaparecido nas matas do centro do país, de onde reapareceu na cidade da Beira, capital da província de Sofala.

Após uma invasão da sua residência na Beira, Afonso Dhlakama desapareceu para se refugiar novamente na Serra de Gorongosa, seguindo-se mais um ciclo de violência militar com as Forças de Defesa e Segurança, até à declaração de tréguas em dezembro de 2017, que perduram até hoje.

O líder da Renamo chegou a entendimento com o Presidente moçambicano, Filipe Nyusi, para a submissão à Assembleia da República de uma proposta de revisão pontual da Constituição da República visando o aprofundamento da descentralização.

Afonso Dhlakama apresentava a descentralização como fundamental para uma paz duradoura em Moçambique.

No final das conferências de imprensa, Afonso Dhlakama cumprimentava, sorridente, cada jornalista, tratando por "amigo", mesmo que nunca o tenha visto antes, deixando uma imagem meiga para um político que, várias vezes se revelou provocatório nas suas declarações e posições públicas.

Lusa | em SAPO TL

Governo concede tolerâncias de ponto para eleições legislativas

$
0
0

O Governo timorense concedeu tolerância de ponto a todos os funcionários públicos a 11 de maio, para que se possam deslocar para votar no dia seguinte nas eleições legislativas antecipadas, segundo decisão hoje anunciada.

A tolerância de ponto é de três dias - 10, 11 e 14 de maio - para o caso dos funcionários públicos que estejam recenseados na Região Administrativa Especial de Oecuse-Ambeno (RAEO).

O Governo pede ainda aos responsáveis dos estabelecimentos de ensino público e privado que promovam "equivalente dispensa do dever de assiduidade dos estudantes recenseados na RAEO que se encontrem a estudar fora daquela região", para que também possam votar.

O acesso à RAEO, por estrada ou por mar, é mais complexo que para outros locais do pais o que obriga a um período mais longo de viagem.

Um despacho assinado na quinta-feira pelo primeiro-ministro, Mari Alkatiri, explica que as tolerâncias de ponto visam permitir que os "cidadãos recenseados que não residem no município de inscrição se possam deslocar atempadamente para exercício do seu direito de voto".

A decisão, que deverá ser acompanhada por outras instituições em Timor-Leste, baseia-se na legislação que prevê que a tolerância de ponto pode ser concedida "por motivo de acontecimento nacional, neste caso particular, uma data eleitoral".

O diretor da Escola Portuguesa de Díli, Acácio Brito, confirmou à agência Lusa que aquele centro escolar também vai estar encerrado no dia 11, respeitando a tolerância de ponto. Os funcionários da escola são timorenses e que muitos têm de votar fora da capital.

A medida deverá afetar igualmente os bancos, que normalmente seguem as tolerâncias de ponto decretadas pelo Governo.

Oito partidos e coligações concorrem às eleições legislativas antecipadas. Estão recenseados para votar 787.761 eleitores, mais 22.903 do que os que estavam habilitados a votar nas eleições legislativas de 22 de julho do ano passado, o que representa um aumento de cerca de 3%.

No que se refere aos centros de votação, a nível nacional vão ser instalados um total de 1.151 estações de voto dividas por 876 centros de votação que, por sua vez, vão ser instalados nos 452 sucos (equivalente a freguesias) do país.

Fora do país haverá três centros de votação na Austrália - Darwin, Melbourne e Sydney -, um em Seul na Coreia do Sul, dois em Portugal (Lisboa e Porto) e três no Reino Unido: Dungannon, Londres e Oxford.

A campanha termina a 09 de maio antes de dois dias de reflexão e do voto em si que decorre entre as 07:00 e as 15:00 de sábado 12 de maio.

Lusa | em SAPO TL

Lere Apela Forsa Rua Labele Hali'is ba Partidu

$
0
0

DILI: Xefe estadu Maiór Jenerál FALINTIL-Forsa Defeza Timor-Leste (F-FDTL), Majór Jenerál Lere Anan Timur apela ba forsa rua, F-FDTL no Polisia Nasionál Timor-Leste (PNTL), atu kontinua kumpre misaun no labele hali'is partidu ruma.

“Ha’u apela ba instituisaun rua ne’e forsa defeza ho polísia tuur hakmatek kumpre imi nia misaun, labele tama hali'is ba partidu ida”, dehan nia, iha Palásiu Prezidensiál, Bairru-Pité, horisehik.

Majór Lere hatutan, Timór seguru ona bele eleisaun antesipa dala haat to’o dala lima mós seguru ona, maibé kuandu povu maka halo justisa dala ruma sira ba fali kampaña buti mate sira iha kampaña laran mós iha.

Tanba ne’e, lakon tempu agora, tempu halo toos polítiku sira ba halo kampaña, pior liután bainhira mobiliza populasaun sira sa’e karreta dezastre, ne’e problema boot tan.

“Ha’u hanoin katak eleisaun antesipada ne’e dala rua tan ne’e bele, maibé ba ha’u dehan labele, agora eleisaun dia 12 Maiu mai ne’e ita tenke manan ona atu bele lori ita nia nasaun ne’e ba oin, ida ne’e mak importante”, tenik nia.

Cristina Ximenes | Independente

Atleta chinesa bate recorde mundial nos 50 quilómetros marcha que pertencia a Inês Henriques

$
0
0

Taicang, China, 05 mai (Lusa) -- A portuguesa Inês Henriques, que era detentora do recorde mundial nos 50 quilómetros marcha, não terminou hoje a prova do Campeonato do Mundo de Nações na China, que uma atleta da casa ganhou batendo o recorde da desportista lusa.

Inês Henriques, atleta do CN Rio Maior, que era recordista mundial com o tempo de 04:05.56 horas, alcançado em 13 de agosto de 2017 nos Mundiais de Londres, não concluiu a prova do Campeonato do Mundo de Nações em Marcha Atlética disputada em Taicang.

A chinesa Rui Liang alcançou o tempo de 04:04.36, com este país a conseguir, ainda, o segundo lugar do pódio através de Hang Yin e o tempo de 04:09.09 horas. Coube à australiana Claire Tallent a medalha de bronze, ao fazer os 50 quilómetros de marcha em 04:09.33 horas.
Inês Henriques, vencedora Mundiais em Londres 2017
Na prova feminina, a China venceu por equipas.

O português Pedro Isidro, que competia igualmente nos 50 quilómetros de marcha, também não terminou a prova, onde o Japão fez o pleno e conquistou os três lugares do pódio com Hirooki Arai (03:44.25 horas), Hayato Katsuki (mais seis segundos) e Satoshi Maruo (com o tempo de 03:44.52 horas).

O Japão ganhou ainda por equipas.

SR // SR

TL/ELEIÇÕES: FDD tenta repetir votos de 2017 e estrear-se no Parlamento Nacional

$
0
0

Díli, 05 mai (Lusa) - A estreante Frente de Desenvolvimento Democrático (FDD), uma das quatro coligações candidatas às legislativas antecipadas de 12 de maio em Timor-Leste, teve hoje o maior comício da campanha, com um sinal de força na capital timorense, Díli.

Ainda que aquém da dimensão de comícios das duas maiores forças políticas, a Frente Revolucionária do Timor-Leste Independente (Fretilin) e a Aliança de Mudança para o Progresso (AMP), o encontro em Tasi Tolo, na zona ocidental de Díli, mostrou o peso que a FDD tem no cenário político timorense.

Agostinho Gomes, presidente da Comissão Política Nacional da FDD, disse à Lusa que o voto de 2017 "foi muito claro", com o eleitorado a "mandar uma mensagem de que quer mudança", que a sua coligação surgiu por isso mesmo e que vai ter, "pelo menos, oito lugares" no parlamento.

"Estamos convictos que de nenhum partido vai ganhar a maioria absoluta, portanto o VIII Governo vai ser um Governo de coligação e a FDD está pronta para qualquer partido. Temos que pôr o programa à frente. Se concordarem com o nosso programa estaremos com qualquer partido", disse.

"Já visitámos mais de 100 aldeias e os problemas são os mesmos: água potável, estradas e energia. São três problemas mais comuns e mais urgentes para o país", explicou.

Gilman Santos, coordenador para Assuntos Relevantes, insiste na agenda de mudança, afirmando que ao contrário do que tem ocorrido em parte da campanha de outras forças políticas, "agora não é tempo de contar a história, mas de ver qual é o melhor método para o desenvolvimento" do país.

"Porque esta nação precisa de desenvolvimento. Tem muito povo ainda a viver na pobreza e nós estamos só a contar histórias e muitas vezes até histórias falsas. Um diz que fez mais, o outro diz que foi fundador, mas até hoje ainda não tiveram a responsabilidade de fundadores da nação", considerou.

"O desenvolvimento está a andar, não nego, mas temos que ver a realidade de que o povo é que mais merece este desenvolvimento. Se o povo ainda vive na pobreza, para que serve este desenvolvimento", questiona.

A FDD reúne alguns dos maiores partidos que não elegeram deputados em 2017, em concreto o Partido de Unidade e Desenvolvimento Democrático (PUDD), a União Democrática Timorense (UDT), a Frente Mudança (FM) e o Partido Desenvolvimento Nacional (PDN).

Um grupo que já foi maior, mas que ficou mais reduzido na véspera da campanha.

No final do ano passado, quando Timor-Leste já vivia momentos de grande tensão política e se começa a especular sobre a possibilidade de eleições antecipadas, um grupo de nove forças políticas decidiram criar uma coligação, a Frente de Desenvolvimento Nacional (FDN).

Os nove partidos, incluindo o 6.º, 7.º e 8.º mais votados em 2017, obtiveram em conjunto 60.130 votos o que os colocaria, se a coligação tivesse avançado, como terceira força política, à frente do Partido Libertação Popular (PLP) que conseguiu eleger oito deputados com os seus 60.098 votos.

Mas a FDN durou pouco e dela nasceram, na prática, três coligações que se apresentam, por separado, às eleições de 12 de maio, sendo a FDD a única que - pelo menos tendo em conta os votos de 2017 - terá alguma hipótese de eleger deputados.

O caminho da FDD não tem sido fácil. Na véspera da FDD formalizar a candidatura, um dos membros iniciais do grupo, o Partido Republicano (PR) decidiu afastar-se por considerar não ver representados os seus interesses no projeto de coligação pré-eleitoral.

Depois, a meio da campanha, o líder da Frente Mudança (FM), José Luís Guterres, demitiu-se do partido e declarou apoiar a coligação AMP, liderada por Xanana Gusmão. Além da saída de José Luís Guterres, o futuro eleitoral da FDD pode ser afetado por algumas divisões internas na UDT, com militantes do partido a declarar publicamente o seu apoio à Fretilin.

"Cada cidadão tem o seu direto político e a FDD respeita. Vai a pessoa, mas não vai o partido, a direção da FM está connosco, nós estamos sólidos. A FDD está sólida. Sai um e entram 20", afirmou Agostinho Gomes.

Gilman dos Santos nega que haja divisões na UDT. "Quero dizer aos nossos duetistas que estão lá fora: a UDT está unidade e a UDT está comprometida na coligação da FDD e só depois das eleições é que vamos decidir se vamos ou não ao Governo, mas isto vai ser uma decisão coletiva da FDD".

A campanha eleitoral para as legislativas antecipadas em Timor-Leste termina em 09 de maio. A votação realiza-se em 12 de maio.

ASP // MSF

Derby de Lisboa | SPORTING x BENFICA DEFRONTAM-SE EM ALVALADE

$
0
0

HOJE ÀS 20:30 (sábado) - 04:30 em Timor-Leste (domingo)

Os jokers de Jesus, a cartada de Vitóriae Conceição no sofá

Sporting e Benfica defrontam-se este sábado em Alvalade. Jesus e Vitória querem ganhar. Se empatarem é Conceição quem faz a festa (literalmente).

Chegou o dia. Chegou o momento de Sporting e Benfica medirem forças naquele que é o maior dérbi da cidade de Lisboa. Com tanto em causa, os dois treinadores garantem que só pensam em ganhar. Na montra está um segundo lugar que vale o acesso à 3.ª eliminatória da Liga dos Campeões, uma vez que o FC Porto é dono e senhor da liderança e está apenas a um ponto da confirmação do título. 

O Benfica está neste momento no segundo lugar do campeonato em igualdade pontual com o Sporting - ambos têm 77 pontos. No sofá está Sérgio Conceição, técnico do FC Porto que pode já festejar o título no caso de o dérbi acabar com um empate. 

Benfica e Sporting passam por momentos diferentes. As águias sofreram uma surpreendente derrota caseira frente ao Tondela, na última jornada.

Por seu turno, os leões estão com a moral em alta depois de uma vitória arrancada a ferros - graças aos dois golaços de Bruno Fernandes - em Portimão. 

Na primeira volta, Sporting e Benfica não foram além de um empate a um golo na Luz, precisamente o resultado que menos interessa às duas equipas amanhã em Alvalade. 

As dúvidas que podem virar jokers 

Os dois treinadores não abriram o jogo quanto aos onzes das equipas. Do lado do Sporting, está por saber se William Carvalho, Piccini e Mathieu vão alinhar de início. Do lado das águias, é Jonas a maior dúvida, o maior abono da equipa encarnada. 

Três ideias de Jesus em discurso direto 

Trunfos para o jogo: "De vez em quando fazemos um bocadinho de bluff quando estamos a jogar cartas. O jogo, em si, tem momentos importantes, como ter uma estratégia coletiva e individual por parte dos treinadores. Às vezes podem lançar-se jokers. O jogo, quando mais equilibrado é, mais estratégia tem de haver. O treinador do Benfica vai querer lançar os seus trunfos e o Sporting a mesma coisa. Já não há muito para esconder. As duas equipas são conhecidas e os seus treinadores também. Pode acontecer, um ou outro, ter de puxar por um joker que possa ser bem sucedido."

Título: "Matematicamente ainda é possível, mas se me perguntar a mim digo que não. O FC Porto tem tudo para poder ser este ano o vencedor do campeonato. Claro que a segunda posição é muito importante para os dois clubes, sobretudo pelo dinheiro que envolve entrar na Champions. O Sporting, neste momento, está em desvantagem no ranking, e isso dá garantias financeiras aos clubes. Dos últimos 10 anos, que entram para o ranking, eu estou há nove. O Sporting conseguiu recuperar 20 lugares. Isto é um dado importante. "

Campeão justo: "Não posso responder diretamente já. Quem for campeão vai ser justo vencedor porque foi melhor. Quem não o conseguiu também sabe que durante a época não conseguiu estar ao nível de determinados jogos. O fator importante, na minha opinião, é qualquer destas três equipas, podem fazer 80 ou mais de 80 pontos. São números que dizem que esta época foi boa, mas que houve alguém que conseguiu fazer melhor. Foram pormenores que fizeram a diferença, às vezes de um, dois ou três pontos."

Três ideias de Vitória em discurso direto

Antevisão: "É um dérbi, sempre emotivo e ainda bem que assim é. Independentemente das circunstâncias - nós que vínhamos a ganhar e já não ganhamos ou o Sporting que já não ganha há algum tempo e que agora joga connosco - um dérbi tem sempre características muito especiais. As duas equipas vão querer ganhar, têm qualidade, vão querer impor-se uma à outra e será um dérbi muito especial e nós estamos preparados para ele. Não vale a pena fazer contas antes do jogo acontecer."

Impacto da ausência de Jonas: "É evidente que estamos a falar do melhor marcador do campeonato, de um jogador importante. Se me perguntarem se queria perder este jogador para os jogos importantes, é evidente que não. Mas nunca me ouviram a lamentar quem não estava. É uma forma de estar na vida e que eu levo praticamente para todo o lado. Os jogadores que entraram deram a resposta que tinham que dar, umas vezes melhor e outras pior, mas o futebol é assim. Estou convencido que com o caudal ofensivo que temos tido, o Jonas tinha feito mais golos, acredito que sim, pela onda que estava a correr tão positiva. Mas isto é o futebol. No final faremos o balanço. Perdemos um jogador importante, mas não há que lamentar. A vida é assim."

Importância do segundo lugar: "O Benfica não quer perder nenhum jogo. Um clube como o nosso, de grandes dimensões, não pode nem quer perder nenhum jogo. Não são este tipo de jogos que decidem os campeonatos. Normalmente, os campeonatos decidem-se nos jogos onde se perde ou ganha pontos em que os adversários perderam. Não tiro daí nenhuma ilação. É mais um jogo, importante, com uma boa equipa, que se preparou bem ao longo desta época, que não atingiu o objetivo que queria e que agora está connosco numa disputa pelos lugares de cima. Depois, no final, faremos o balanço. Não vivo nenhum jogo com a ansiedade "se isto" ou "se aquilo"."

Último onze do Sporting: Rui Patrício; Stefan Ristovski, Coates, Petrovic, Fábio Coentrão; Battaglia, Bryan Ruiz, Gelson Martins, Marcos Acuña; Bruno Fernandes e Bas Dost. 

Último onze do Benfica: Bruno Varela; André Almeida, Rúben Dias, Luisão, Grimaldo; Samaris, Zivkovic, Rafa Silva, Pizzi, Cervi; Raúl Jiménez. 

Francisco Amaral Santos | Notícias ao Minuto

Afonso Dhlakama: Hipotéze ida hosi moris ida rezisténsia nian

$
0
0

Afonso Dhlakama, ne'ebé mate iha loron-kinta, ho tinan 65, tanba moras, bolu nia aan rasik hanesan "aman demokrasia nian", iha nia moris tomak halo rezisténsia armadu hasoru rival Frente de Libertação de Moçambique (Frelimo), ne'ebé agora iha poder.

Afonso Macacho Marceta Dhlakama, líder hosi Rezisténsia Nasional Mosambikanu (Renamo), moris iha loron 01 Janeiru 1953, iha Mangunde, distritu Chibabava, iha Sofala. Oan-mane hosi líder tradisional ida, régulu Mangunde.

Afonso Dhlakama kaer lideransa Renamo nian ho tinan 26, hodi troka André Matsangaíssa hodi kontinua ho guerilla ne'ebé maka nia asumi hanesan frente rezisténsia hasoru sistema komunista ne'ebé maka harii hosi Frelimo iha Mosambike, hafoin independénsia, iha tinan 1975.

Dalabarak, konsege hadook-aan, dalaruma ho motor - ne'ebé nia gosta uza, hosi serku forsa governamental sira durante funu sivil durante tinan 16, to'o sai hanesan interlokutor hosi partidu nian iha poder iha negosiasaun sira ne'ebé hamosu asinatura ba Akordu Jeral Dame nian iha Roma, iha tinan 1992.

Hafoin funu sivil hotu, Afonso Dhlakama sai hanesan kandidatu hosi Renamo ba eleisaun prezidensial lima, ne'ebé hala'o ona hamutuk ho lejislativu sira, no nia ho nia partidu lakon iha eleisaun sira ne'e: 1994, 1999, 2004, 2009 ho 2014.
Nia la rekoñese lakon iha eleisaun sira ne'e no ameasa fila ba luta armada.

Halo beibeik nia diskursu ho ameasa sira hodi halo fali funu, iha tinan 2012 nia fila ba ai-laran Gorongosa, distritu ne'ebé simu ona baze prinsipal sira Renamo nian, diriji konfrontu sira entre frente armadu partidu nian ho Forsa sira Defeza ho Seguransa mosambikanu nian.

Hosi konfrontu sira ne'e, Afonso Dhlakama asina ona Akordu hodi Hapara Opozisaun Militar sira ho Armando Guebuza, iha tempu ne'ebé nu'udar Prezidente Repúblika ne'ebé maka hamosu eleisaun jeral dalima iha tinan 2014.

Hafoin lakon prezidensial iha tinan 2015, hasoru Filipe Nyusi, hosi Frelimo, nia organiza ona komísiu sira ne'ebé ameasa governa iha provínsia sira hosi sentru no norte nasaun nian ne'ebé maka hetan maioria votu.

Iha tinan ne'ebá, nia komitiva hetan atake armadu rua ne'ebé maka nunka asumi, no sai lahó kanek no lakon iha ai-laran sira iha sentru nasaun nian ne'ebé hafoin ne'e mosu fali iha sidade Beira, kapital hosi provínsia Sofala.

Hafoin invazaun ida ba nia uma iha Beira, Afonso Dhlakama lakon no refujia fali iha Serra Gorongosa, hamosu fali siklu ida violénsia militar nian ho Forsa sira Defeza ho Seguransa, to'o deklarasaun suspensaun nian iha fulan-Dezembru 2017, ne'ebé maka dura to'o ohin loron.

Líder Renamo nian hetan ona entendimentu ho Prezidente mosambikanu, Filipe Nyusi, ba submisaun ba Asembleia Repúblika hosi proposta ida revizaun pontual hosi Konstituisaun Repúblika nian hodi aprofunda desentralizasaun.

Afonso Dhlakama aprezenta desentralizasaun hanesan fundamental ba dame naruk ida iha Mosambike.

Iha parte ikus hosi konferénsia imprensa nian, Afonso Dhlakama kumprimenta ona, ho hamnasa, jornalista ida-idak, bolu "belun", maski nunka haree antes sira, husik nune'e imajen di'ak ida ba polítiku ida ne'ebé, dalabarak provoka iha nia deklarasaun sira no iha pozisaun públiku sira.

SAPO TL ho Lusa

Mosu Tan Eleisaun, Sinal Aat Ba Demokrasia

$
0
0

DILI - Relasiona ho deklarasaun Prezidente AMP Kay Rala Xanana Gusmao liu husi kampana iha Ambeno hateten, karik povu hili sala ema, maka sei mosu tan elisaun antisipada, tanba nee sosiedade sivil konsidera katak, karik iha elisaun tan maka nee hatudu sinal aat ba demokrasia.

“Hau lakohi atu julga uluk katak, sei iha elisaun antisipada tan ka lae, karik maka mosu duni, nee hatudu sinal aat ba demokrasia, tanba nee husu partidu politik sira atu respeita povu nia aspirasaun, tanba demokrasia hatur iha povu nia liman,” preokupasaun nee Diretur Ezekutivu Ajar, Jose Luis Oliveira haktuir ba STL iha nia knaar fatin Farol, Dili, Sesta, (03/05/2018).

Nia hatutan, partidu politik sira tenke respeita povu ninia vontade, karik iha loron 12 fulan Maiu mai nee maka povu la hili ona partidu  a ou b, maka tenke simu realidade, oinsa bele koopera hamutuk hodi forma governu, atu nunee labele mosu tan elisaun.

Iha fatin hanesan Diretur ezekutivu Yayasan HAK, Manuel Monteiro hatutan, elisaun ida mai nee maka laiha partidu ida manan votus maioria absoluta maka labele forma governasaun mesak, maibe tuir konstituisaun hateten katak tenke halo koligasaun maka foin forma governu ida nee maka save. 

Notisia kompletu lee iha jornal STL edisaun Sabado, (05/05/2018)

Madalena Horta/Guelhermina Franco | Suara Timor Lorosae

UNTL ho U-Minho Sei Institusionaliza Formasaun Profesór Ensinu Pré-eskolár

$
0
0

DILI, (TATOLI) – Iha tinan akadémiku oin mai, 2019, Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL) ho Universidade do Minho (U-Minho), Portugal, sei institusionaliza formasaun profesór ensinu pré-eskolár nian iha Fakuldade Edukasaun, Arte no Umanidade (FEAU), UNTL.

“Ami hahú ona trata no prepara iha périodu ne’e, tinan oin sei institusionaliza ofisialmente”, hatete reitór UNTL, Francisco Miguel Martins, iha auditóriu FEAU, ohin, iha ámbitu komemorasaun loron lian portugés.

UNTL aposta konstantamente ekivoka iha ensinu no produsaun koñesimentu sientífika iha dalen portugés. “Ha’u fiar iha perkursu ne’ebé mak la’o sei naruk, ita bele ba alende ita la iha tan tempu atu lakon”.

Reitór hatutan tinan létivu oin mai ho kolaborasaun Fakuldade Letras, Universidade do Porto, programa inovadora ida hodi hatudu katak ensinu lian portugés iha kontestu Timor-Leste, simultaneamente, inisia mós projetu ambisiozu ida.

“Kriasaun Casa lusofonia UNTL ne’ebé sei permite hodi aranka ensinu língua portugeza, la’ós de’it iha Timor-Leste maibé mós iha ita-nia rejiaun”, akresenta.

Tanba ne’e, tuir reitór, sira diskute no ko’alia ona ho Instituto Camões no iha uma komunidade língua portugeza iha Lisboa, Portugal, iha 23 abril 2018, fulan kotuk.

Jornalista: Rafy Belo | Editora: Rita Almeida

Imagen: Reitór UNTL, Francisco Miguel Martins

Governu Nova Zelándia Kontinua Oferese Bolsa-Estudu ba Timoroan

$
0
0

DILI, (TATOLI) – Governu Nova Zelándia kada tinan kontinua oferese bolsa-estudu ba timoroan hodi hasai lisensiatura no majistradu iha área agrikultura, teknolojia informátika, jeolojia no seluk tan.

Embaixadora Nova Zelándia ba Timor-Leste, Vicki Poole, hato’o kompromisu ne’e durante seremonia fahe sertifikadu rekoñesementu ba bolseiru 24 ne’ebé remata ona estudu iha 2013 no 2015, iha embaixada Farol Dili, ohin.

Hosi 24, nain 18 maka simu ona sertifikadu. Entretantu nain neen seluk la marka prejensa.

Kada tinan governu Nova Zelándia oferese bolsa-estudu ba timoroan 15 hodi reforsa rekursu umanu ba konstrusaun Estadu no Nasaun.

Ministru Negosiu Estranjeiru no Koperasaun, Aurélio Guterres, hateten Nasaun ne’e fornese ona bolsa-estudu ba timoroan hahú kedas okupasaun Indonézia to’o ohin loron.

Governu TL agradese ba apoiu ne’e tanba bele prepara timoroan ho kualidade iha área jestaun ambientál, sosiais, informasaun no teknolojia, agrikultura no seluk tan.

Reprejentante bolseiru, Anderias Tani, agredese ba governu Nova Zelándia ba oportunidade ne’e. “Ami agradese tanba oferese bolsa-estudu ba timoroan”, dehan.

Jornalista: Agapito dos Santos | Editora: Rita Almeida

Imajen: Bolseiru sira ne’ebé simu sertifikadu agradesementu iha embaixada Nova Zelándia Farol, ohin. Foto Tatoli/Agapito dos Santos
Viewing all 15977 articles
Browse latest View live


<script src="https://jsc.adskeeper.com/r/s/rssing.com.1596347.js" async> </script>