Oras ne’e dau-daun Timor Leste (TL), okupa terseira lugar kona-ba traballador sira ne’ebe maka servisu illegal iha Korea do Soul.
Direitor Nasional Empregu (DNE), Paul Alves hatete, traballador total ne’ebe governu haruka ba servisu iha Korea do Soul hamutuk 1890 pesoas, husi 1890 pesoas ne’e, 200 ital maka fila ona mai Timor Leste tanba balu mate, balu la aguenta kondisaun servisu i balu hetan deportasaun ne’ebe maka involve iha iregularidade.
“Illegal signifika sira tama la lori vistu maibe sira komete iregularidade. Sira iha vistu tama to’o iha ne’eba, maibe kuandu servisu todan sira halai ses tiha husi servisu lolos ne’ebe sira asina kontratu ba, sira ba fali fatin seluk, entaun sira halo iregularidade ida ke bo’ot teb-tebes, ida ne’e maka sira kaptura no haruka barak ona mai Timori sira mos fo ona atensaun ba Timor Leste tanba ita agora okupa ona terseira lugar ba nasaun sira ne’ebe haruka traballador ba Korea do Soul hamutuk 15 ne’e iha pozisau ida illegal,”nia informa ba jornalista sira iha nia servisu fatin Caicoli, Tersa (11/08/2015).
Nia hatutan, politika Governu nian tenki prevene buat ne’e, se governu la prevene, konsekuensia ne’ebe Timor Leste sei simu maka sira sei redus numeru traballador.
“Hanesan Vietnam ninian kada tinan sira foti ema 14 mil, tan deit sira labele rezolve, sira ne’e illegal laos iregularidade, illegal tanba sira la lori vistu, sira lori ro ida tama iha Korea do Soul, entaun governu Korea komesa aperta sira, sira nia numeru menus-menus to’o mil kada tinan ate Timor Leste deit mos sei liu sira,”nia esplika.
Indonesia, nia dehan, traballador sira ne’e nia estatus at liu ita nian tanba okupa segundu lugar husi numeru kazu illegal iha Korea do Soul.
“Ho sasan hirak ne’e SEPFOPE liu husi Diresaun Nasional Empregu (DNE), iha Departemento Servisu Rai Liur, ami sempre tau atensaun makas iha programa predict departure training (PDT), para labarik sira sai karik sira mos bele hatene ona, kondisaun saida maka sira sei infrenta iha Korea do Soul, tanba serviu ne’e la kaman servisu ne’e todan,”nia dehan.
Nune’e nia mos husu ba traballador sira kona-ba kontratu ne’ebe maka asina sira tenki kumpri, la kumpri la presija tama illegal i adidu sei haruka sira fila fali mai atu nune’e labele fo impaktu ba traballador seluk ne’ebe sei tuir ba.
Iha parte seluk, nia dehan, iha tinan ida ne’e governu Korea husu tan traballador hamutuk 3800, maibe numeru ida ne’e la to’o tanba bareira bo’ot ida ne’ebe maka traballador sira hasoru maka izame lian Korea. Nia dehan, foin dau-dauk traballador mil ital (1000 resin), tuir ezame la konsege pasa, maibe traballador kuaje 400 pesoas deit maka pasa iha izame ne’e.
“Hau hanoin tinan ida ne’e ita labele responde hotu pedidu ne’ebe maka mai husi Korea do Soul para ita bele haruka ita nia labarik sira ba servisu iha ne’eba, iha tinan ida ne’e mos sira husu iha area fabrika 700 pesoas maibe ema ne’ebe maka pasa mos la to’o iha ne’eba, entaun total 3800 ne’e ita labele responde hotu maibe ita esforsu a’an nafatin,”nia promete.
Tuir nia katak, sistema ezame lian Korea liu husi prosesu online ne’ebe ema bolu Computer Base Test (CBT), sistema ne’e laos aplika iha Timor deit maibe aplika mos iha iha nasaun 14 seluk ne’ebe haruka sira nia traballador ba Korea do Soul.
Nia mos halo komparasaun katak husi nasaun Philipina ho Mongolia, sira nia traballador pasa ezame CBT numeru ne’ebe ki’ik liu Timor Leste.
Kona-ba Australia ninia, nia dehan, ninia modelu la hanesan ho Korea do Soul tanba Korea ninian sira tenki tuir formasaun fulan 6 maibe Australia nian sira iha obrigasaun tuir kursus English iha fatin-fatin ne’ebe maka loke kursus English ba.
“Bainhira kuandu sira pasa sira hatama deit sira nia CV mai i rekejitus importante maka tenki lian English, se bainhira sira koalia lian English diak, malae sira husu pedidu mai katak presija traballador ba servisu iha area Hospitalidade, Agrikultura ho sekian, ita propoin naran sira ne’e ba deit, se bainhira naran sira ne’e ita haruka ona ba, sira kompana sei mai halo selesaun ba kandidatu sira ne’ebe maka atu propoin ba, kuandu bainhira sira pasa, sira sei ba, sira la pasa, sira nia naran ne’e ita prezerva tiha, iha program ne’ebe ita bolu naran lista ne’ebe maka kandidatu sira prepara atu ba servisu iha Australia ne’e, bainhira kuandu kompana sira husu ita fo ona nafatin to’o ema ne’e pasa,”nia esplika.
Nia dehan, agora dau-daun traballador sira ne’ebe maka ejiste iha Korea do Soul besik 2 mil no Australia nian iha 392.
Produs Kartaun Evidensia
Tinan ida ne’e, SEPFOPE liu husi Diresaun Nasional Empregu (DNE), produs ona kartaun evidensia hamutuk 1000 resin.
Diretor Nasional Empregu (DNE), Paul Alves hatete, program empregu nian halo promosaun oin rua, ida maka promosaun empregu rai liur no promosaun empregu iha rai laran.
Nia hatutan, promosaun empregu rai liur nian maka oinsa governu atu promove ninia traballador para atu haruka ba servisu iha rai liur hanesan iha Korea do Soul ho Australia no promosaun empregu iha rai laran maka oinsa governu promove ninia traballador ba iha emprezariu lokal, emprezariu internasional sira ne’ebe loke sira nia obra iha Timor Leste.
“Bazeia ba ida ne’e maka sidadaun hotu-hotu iha obrigasaun atu mai rejistu para hetan kartaun evidensia atu nune’e ita bele kontrola no ita bele hatene numeru ema hira maka buka servisu,”esplika Paul Alves.
Nia dehan iha tinan kotuk ba Diresaun Nasional Empregu (DNE), produs ona kartaun evidensia ne’e hamutuk 11.000 no iha tinan ida produs tan 1000 resin.
“Tinan agora ninian to’o meiado deit ita bele koalia katak mil 1000 resin, ema maka mai rejista ona iha ne’e hodi hasai kartaun evidensia para atu buka servisu iha rai laran, buka formasaun iha rai laran no buat seluk tan ne’ebe sira buka hodi hasae sira nia kapasidade hodi liga sira ba iha merkado,”nia esplika.
Nia haktuir, defaktu Timor ne’e seidauk iha merkadu ida para observa labarik sira ne’e atu ba servisu, entaun politika governu nian halo akordu koperasaun ho nasaun rua hanesan Korea do Soul ho Australia para hodi haruka sira ba servisu, uainhira sira fila mai, sira bele iha osan, iha konesemento no sira bele loke negosiu hodi bele fo servisu ba ema ida.
“Ema1800 maka ba, mai fali ita lalika sura barak ema 400 maka loke sira nia negosiu, nia fo fali servisu ba ema 400 ne’e buat ida ke kapas teb-tebes,”nia kompara.
Tuir nai katak, kartaun evidensia ne’e governu fornese liu ba ema ne’ebe maka atu tama ba idade servisu ninian, porezemplu sira ne’ebe maka akava ona SMA hakarak buka servisu tenki mai hetan kartaun evidensia.
“Agora ami mos iha faze preparasaun atu halo dekreitu lei ida, hanesan uluk bapa nia tenpu karik wajib lapor lowongan kerja, ita mos hanoin hela para kompana sira ne’ebe maka ejiste iha Timor, bainhira kuandu dekreitu lei ne’e aprova ona sira iha obrigasaun para relata sira nia vaga servisu mai iha DNE atu nune’e ita promove ema ne’ebe maka mai buka servisu para bele iha pozibilidade ita bele redus numeru dezempregu iha ran laran tanba numeru ne’e kada tinan aumenta bazeia ba relatoriu edukasaun ninian,”nia katak.
Nia dehan, kada tinan numeru dezenpregu ne’e aumenta, entaun politika governu nian maka tenki halo expozisaun iha fatin-fatin ho objetivu ida atu bele melhora didiak sira nia koinesemento iha area ne’ebe maka sira gosta ba.
“Ami halo expozisaun ne’e iha fatin-fatin, kada tinan deit sira produs ema 15 ate 20 mil ne’e hetan graduasaun husi ensinu sekundaria ho ensinu vokasional sira entaun, husi numeru ne’e ema 2 mil deit maka ba universidade i mil ita ba Indonesia tanba inan ho aman ne’e iha kapasidade, agora restante tenki buka universidade swasta, universidade swasta iha Dili laran ne’e selu hotu, la gratuita ne’ebe ema ne’ebe maka iha osan eskola, se laiha osan konserteja nia buka servisu,”nia afirna.
Atu buka servisu, nia hatan, laos buat ida ke fasil tanba merkadu la hare ba o nia valor ne’ebe maka o hetan, merkadu hare ba o nia eskil, se o skill laiha merkado sei husik hela o.
“Ita bo’ot sira hatene foin dau-dauk sira S2 ba rejistu iha SNAE Becora hodi tuir formasaun iha ne’eba, S1 barak teb-tebes, ne’e ita bele hatete numeru dezempregu ne’e laos afeita ba deit ema SMA ona komesa tama ona ba intelektuais sira ne’ebe hetan graduasaun,”nia konta tuir.
Nia halo komparasaun katak iha Indonesia seitor privadu fo servisu ba ema barak liu duke seitor publiku, maibe iha Timor funsionariu publiku ne’e ninia numeru limitadu liu.
“Tanba defaktu ita laiha industria bobot ne’ebe maka iha timor ke bele fo servisu ba ema, Indonesia klaru seitor privados fo servisu ba ema barak liu duke seitor publiku, iha Timor hanesan seitor publiku ou funsionariu publiku numeru ne’e limitadu ne’ebe to’o tenpu sei taka. F-FDTL numeru limitado, Polisia mos numeru limitado, entaun labarik sira ne’e, saida maka ita atu halo, entaun politika ne’e ita tenki alina ona atu nune’e bele forma labarik sira responde kedas ba nesesidade merkado ne’ebe maka iha,”nia promete.
Nia dehan tan, durasau kartaun evidensia laiha limitadu, bainhira kuandu hetan kartaun evidensia, ida ne’e hanesan karta justifikasaun ida.mia
