Quantcast
Channel: - TIMOR AGORA
Viewing all 16014 articles
Browse latest View live

Novembru, LFA Realiza Super Tasa

$
0
0

DILI, (ANTIL) – Prezidente Liga Futeból Amadora (LFA), Nilton Gusmão promete, jogu Super Tasa sei realiza iha Novembru tinan ida ne’e. Klubu vensedór Tasa 12 Novembru 2016, AS Ponta Leste sei hasoru vensedór LFA époka 2015-2016, AD SLB Laulara iha Super Tasa.

Tan ne’e, Nilton husu ba SEJD atu dudu oituan empreza sira ne’ebé halo rekonstrusaun ba Estádiu Baucau no Maliana para halais prosesu ida ne’e para dezloka atividade refere ba munisípiu.

“Objetivu prinsipál no objetivu boot liu hosi polítika Sekretaria Estadu Juventude no Desportu (SEJD) nian katak atividade ne’e lori ba distritu para anima ita nia sosiedade iha munisípiu,” dehan nia ba jornalista sira iha edifísiu SEJD, Sionál Lecidere, Dili, Tersa (04/10), hafoin ramata sorumutu ho Sekretáriu Estadu Juventude no Desportu, Leovigildo Hornai.

Fulan ida ne’e ramata maka estádiu rua ne’e ida ne’ebé maka termina uluk, estádiu ida ne’e maka sei utiliza ba Super Tasa.

Iha fatin hanesan, Sekretáriu Estadu Juventude no Desportu, Leovigildo Hornai hateten iha semana ida ne’e nia laran sira sei halo fiskalizasaun ba rekonstrusaun Estádiu Baucau no Maliana ho objetivu atu haree progresu estádiu rua ne’e. “Ami atu halo konfirmasaun para estádiu rua ne’e ida ne’ebé maka prontu ona atu hala’o Super Tasa,” nia dehan.

Leovigildo informa SEJD sei hametin kooperasaun ho Liga Futeból Amadora para bele prepara jogadór sira ho kualidade no konvida LFA atu bele promove di’ak liu-tan jogadór foun sira para sira preparadu iha selesaun nasionál iha futuru. (jornalista: Xisto Freitas; editora: Rita Almeida)

Foto: Prezidente LFA, Nilton Gusmão akompañada hosi Prezidente Asembleia LFA, Olandina Caeiro bainhira dadalia ho jornalista sira iha edifísiu SEJD. Foto ANTIL/Xisto Freitas

Tempu Badak, Janela Transferénsia Jogadór Hahú

$
0
0

DILI, (ANTIL) – Komisaun Liga Futeból Amadora sei loke hikas janela transferénsia jogadór iha tempu badak nia laran. Desizaun ida ne´e LFA foti atu bele fasilita jogadór sira atu muda hosi klubu ida ba klubu seluk relasiona ho LFA époka 2016-2017 ne´ebé atu realiza iha tinan ida ne’e.

“Janela transferénsia jogadór ne’e iha prosesu nia laran, sei prepara hela regulamentu balun tanba, esperiénsia hatudu ona iha primeiru transferénsia jogadór iha époka kotuk iha situasaun balun ne’ebé difisil oituan atu rezolve”, Prezidente LFA, Nilton Gusmão dehan ba jornalista sira iha edifísiu Sekretaria Estadu Juventude no Desportu, Sionál Lecidere, Tersa, (4/10).

Hafoin kompleta dokumentu, sei publika ba públiku iha tempu badak para bele hahú halo transferénsia jogadór. Nilton husu atu klubu sira kontinua komunika malu ho di’ak no evita dezintendentu entre klubu sira iha janela transferénsia ne’e.

“Jogadór sira ne’e ita hotu-hotu nian maibé labele kria dezintendentu ba malu,” Prezidente LF ne´e sujere hafoin ramata sorumutu ho Sekretáriu Estadu Juventude no Desportu, Leovigildo Hornai, hodi ko’alia kona-ba preparasaun Super Tasa no LFA époka 2016-2017. (jornalista: Xisto Freitas; editora: Rita Almeida)

Foto: Prezidente LFA, Nilton Gusmão.

Selesaun Nasionál TL Kompete iha Kualifikasaun AFC no Tasa Suzuki

$
0
0

DILI, (ANTIL) – Ekipa Selesaun Nasionál Timor-Leste (TL) Seniór sei partisipa iha jogu rua maka hanesan Kualifikasaun Assocation Football Confederation (AFC) ne’ebé sei hasoru Xina Taipe iha Xina Taipe, 14 Outubru 2016 no Kualifikasaun Tasa Suzuki ne’ebé TL sei sei hasoru Brunei Darussalam iha 18 Outubru.

Ekipa Timor-Leste sei aranka iha semana ida ne’e nia laran. Treinadór Selesaun Nasionál Seniór hosi Brazíl, Fábio Maciel hateten jogu rua ne’e importante tebes tanba ne’e agora sira halo preparasaun ne’ebé di’ak.

Tuir nia katak jogadór selesaun nasionál mesak kualidade di’ak tanba, jogadór hirak ne’e produtu hosi Liga Futeból Amadora ne’ebé ramata ona iha fulan kotuk.

“Futeból iha Timor ne’e kada époka kria kompetisaun futeból interna. Ida ne’e importante tebes, presiza mellora de’it buat balun maibé kondisaun maioria Federasaun Futeból Timor-Leste (FFTL) prepara ona,” Fábio informa ba ANTIL iha Kampu Demokrasia, Bairos dos Grilhos, Segunda, (3/10).

Nia esplika katak jogadór hamutuk 23 maka involve iha selesaun nasionál seniór refere (baliza 3 no jogadór 20). Fábio iha esperansa katak sira sei hetan rezultadu pozitivu iha jogu refere tanba selesaun nasionál Timor preparadu.

“Ami halo preparasaun kle’ur ona,” nia haktuir.

Nu’udar treinadór, nia afirma, sempre orienta jogadór sira atu joga ekipa duké individu maske jogadór bele mellor maibé la ho ekipa sei la-halo buat ida. (jornalista: Xisto Freitas; editora: Rita Almeida)

Foto: Treinadór Selesaun Nasionál Seniór, Fábio Maciel.

Governu Sei Hapara Subsídiu Ba Liga Futeból

$
0
0

DILI, (ANTIL) – Sekretáriu Estadu Juventude no Desportu, Leovigildo Hornai hateten Liga Futeból sira iha mundu ne’e la’ós finansia hosi governu maibé finansia hosi patrosinadór sira.

Liga iha Timor hetan subsídiu hosi governu tanba foin inísia, maibé subsídiu ne’e la signifika tenke permanense, tempu ida sei para kuandu hetan ona patrosinadór.

“Ita haree iha rai seluk, Liga no klubu sira la’o tanba hetan sponsorship, tan ne’e, agora dadauk ita bele ajuda hadi’a no apoiu maibé ki’ik-oan, importante maka ita hatúr polítika jestaun no sistema Liga no klubu ne’e di’ak para sira sustentável,” dehan ba jornalista sira iha nia kna’ar fatin, Sional Lecidere, Tersa (4/10), relasiona ho preokupasaun hosi klubu balun katak subsísiu hosi governu ba Liga Futeból Amadora ne’e ki’ik liu.

Hanesan mós Liga sira seluk ne’ebé iha hanesan Liga Basketból no Voliból, Leovigildo esklarese, governu kontinua apoiu Liga Futeból Amadora époka 2016-2017.

Maske nune’e, problema fundamentál ne’e la’ós osan maibé tenki eduka malu hodi hasai hosi pensamentu katak osan maka sai hanesan solusaun hodi rezolve buat hotu-hotu.

“Problema fundamentál ne’e problema jestaun tanba ne’e, organizasaun hotu-hotu tenki halo transparánsia no akuntabilidade, bo’a governasaun iha klubu sira no organizasaun hotu-hotu ne’e importante”, nia esplika. (jornalista: Xisto Freitas; editora: Rita Almeida)

Foto: Sekretáriu Estadu Juventude no Desportu, Leovigildo Hornai.

Lei Pensaun Vitalisia vs Prinsípiu Polítika Bem Commum

$
0
0

Carlito da Costa Araújo, O’Carm* - opiniaun

Wainhira ita asiste notísias sira ne’ebé makaa públika iha mídia sira, hanesan iha jornal diária sira iha Timor Leste, dala barak foka liu ba debate sira kona-ba alterasaun ba Lei Pensaun Vitalisia. LPV ne’ebé hamosu  meza Parlementu Nasional RDTL sai nafatin topiku ne’ebé hamosu ideias pro no kontra. Iha ema barak makaa hakarak LPV tenki hetan lalais ona promulgasaun hosi Prezidenti da Repúblika RDTL, maibé iha parte seluk mós ema barak bele dehan maiória makaa kontra promulgasaun ba alterasaun LPV. Mosu perguntas, tanba saida makaa iha pro no kontra ba LPV? LPV iha problemas? Iha injustisa iha LPV? Ida ne’e sei nafatin iha diskusaun no debate ne’ebé naruk tebes entré lideransa polítika sira iha nasaun ida ne’e durante lei ida ne’e mosu iha meza uma fukun Parlementu Nasional RDTL.

Iha konseptu lei nian, lei ne’ebé sai hosi meza perlementu nasaun ida nunka mais viola ema nia direitu maibé sempré defende direitu ema hot-hotu nian. Iha sistema polítika nasaun nian, lei ou normas sira ne’ebé maka governu hasai liu-hosi parlamentu ida sempre bazeia ba nesesidade no prinsípiu bem komum nasaun ida nian, ne’eduni lei ou normas sira ne’ebé maka mosu hosi meza parlementu nasaun ida sempre bazeia ba nesesidade ema hot-hotu. Wainhira ita haree fila fali ba realidade lei sira ne’ebé maka altera ona iha parlamentu nasionál iha Timor-Leste, iha lei barak maka sei abandona hela iha meza parlamentu. Maibe úniku uitóan so lei ida de’it maka sai kestaun ne’ebé maka to’o agora sei sai pro no kontra ba promulgasaun lei ne’e nian, tantu mós hetan ona veta ba dalarua hosi Prezidenti Repúblika Taur Matan Ruak. Membru maiória parlementu sira ejizi atu hetan promugasaun lalais maibé lei ne’e sei veta hela hosi Presidenti Repúblika, tamba ho razaun oi-oin ne’ebé maka ita bele dehan lójika dunik kuandu ita haree hosi prinsípiu óptiku urjenidade hosi nesesidade lei ne’e nian.

Hare fali ba kontiudu hosi Lei Pensaun Vitalisia sira ne’ebé mosu iha ninia artigu sira, ita bele dehan katak, lei ida ne’e bele sai armazem (lumbung, gudang) ba eis titulares no eis membru parlementu sira. Lei ida ne’e hamosu hosi inisiativa atu hariku no bele dehan sai previleizu bo’ot ba eis titulares sira. Iha hanoin barak mosu katak LPV atu fó dignidade ba eis priméiro membru governu (eis membru titulares) ne’ebé maka maiória mesak veteranus de’it no eis membru assembleia konstituite sira. Tamba ida ne’e iha kontiudu LPV ida ne’e bele dehan sai dalan ne’ebé diak ba ema hot-hotu atu halo kompete hodi hadau malu atu bele hetan pozisaun iha Parlementu Nasionál. Realidade ida ne’e mós ita bele dehan, sai dalan ida ba ema atu harí partidu hanesan harí loza iha sidade laran. Bele dehan katak wainhira LPV ne’e promulga ona hosi Prezidenti Republika sei fó benefisu lubuk ba eis membru parlamentu no família tomak. Tamba sira la persiza servisu, la persiza fera kakutak ona tamba fulan-fulan sira simu pensaun vitalisia hosi estadu, sira ho família tomak bele goza salariu estadu nian ho gratuita.

Mesmu iha revisaun ba LPV ne’e, maibé ita bele dehan katak, revisaun ne’ebé iha la halakon nia benefisiu ba eis membru parlementu sira. Ne’eduni, hamosu aksaun kontra no protesta barak hosi sosiedade civíl, estudante universitário sira, instituisaun no hosi intelektual balu ne’ebé fó duni interese ba dezenvolvimentu ba nasaun ida ne’e, ne’ebé hakarak halakon no hamós tiha LPV iha meza Parlementu RDTL nian. Prezidenti Repúblika Taur Matan Ruak rasik mós ho konsiente hateten katak LPV ne’e viola povu nia direitu tamba nia benefisiu ba membru eis titularis no membru parlementu sira ne’ebé maka pensaun ona hosi sira nia kargu nu’uar membru Parlementu Nasionál iha nasaun ida ne’e. Tantu ida ne’e mós komande Jeral Major Lere Anan Timur no eis Prezidenti José Ramos Horta mos dehan katak LPV ne’e injustisa, tamba eis titulares no eis membru parlamentu sira deit maka goza estadu nia osan, maibé ita hare didiak ba esperiénsia passadu ema barak maka luta ba libertasaun nasaun ida ne’e. Kuando LPV ne’e aprova dunik hosi Prezidenti Repúblika oinsa ho fungsionarius sira seluk, veteranus sira no sira ne’ebé maka luta no fó án tomak ba libertasaun rai doben ida ne’e maibé depois de ida ne’e sira nia paradeiro agora hanesan agrikultor no ema cívil bai-bain deit? Sira mós iha direito hanesan ho eis titulares no eis membru parlementu sira? Lójika konsiénte ita tau ita nia fuan iha ne’ebé hodi fo onra ba sira nia luta.

Iha aspeito etika polítika nian mós ita bele dehan katak LPV hanesan korupsaun ida ne’ebé lideransa sira halo ba sira a’an depois de sira nia mandatu remata. Ita bele dehan katak LPV hanesan dalan ba korupsaun ne’ebé maka diak liu (jalan pintas) ba lideransa sira ne’ebé maka ukun nasaun ida ne’e ba tinan 4 ou 5 deit depois sira bele hetan osan fulan-fulan ho gratuita hosi governu. Liu hosi LPV ida ne’e bele hadook sira hosi asaun korupsaun mezmu sira han osan povu nian ne’ebé maka ita bele dehan uza hodi halao dezemvolvimentu ba nasaun ida ne’e bele hamenus mukit no kiak barak iha nasaun ida ne’e. Ita haree iha nasaun barak iha mundu maka fó pensaun ba membru governu tantu mós sira ne’ebé tur iha Parlementu Nasional rai ida nian, sira simu salariu pensaun nian la bo’ot liu sira nia salario fulan-fulan, maibé iha ita nia nasaun ne’e “terbalik”, tamba depois sira nia kargu remata sira hetan subsidiu ne’ebé maka bo’ot liu fali bahkan “berlipat-lipat ganda”. Ne’e dunik ho lójika ita bele dehan katak ho LPV ida ne’e sai ona dalan korta (jalan pintas) ne’ebé maka lideransa sira (membru parlamentar) halo atu bele fo benefisiu ba sira nia án depois sira nia mandatu remata nudar membru governu iha uma fukun Parlementu Nasional nasaun doben ida ne’e. Ho razaun ida ne’e maka maiória povu sociedade cívil no intelektual barak hakarak rejeita total, hasai tiha LPV ne’ebé maka la justu no kria injustisa iha nasaun ida ne’e.

Haré ba kontiudu hosi LPV ne’e ita bele dehan ignorasia ou bele dehan mos irasional tamba lei ne’e la depende ba Konstituisaun RDTL nian, ne’ebé maka dehan katak, liberdade rai ida ne’e ema hotu nian no ema hotu iha direito ne’ebé hanesan atu goza ba ukun rasik án ida ne’e. Maibe LPV, haluhan tiha mandatu ida ne’ebé hakerek nanis ona iha lei inan nasaun ida ne’e nian. “Seolah-olah” LPV nebe hasai hosi meza plenaria Parlemtentu Nasional nasaun ida ne’e nian maka “koko” atu kria injustisa. LPV ne’ebé mosu agora iha públika, hamosu reaksaun ne’ebé makaas tebes hosi sociedade civíl sira tamba hamosu pesimismo hosi ema barak, tamba desizaun-desizaun polítika ne’ebé maka mosu dalabarak fo deit benefisiu ba lideransa sira. Desizaun-desizaun iha parlamento konaba lei no normas ba nasaun ida ne’e dalabarak la depende ba necessidade povu nasaun ida ne’e maibé sempré fo valor posítivu deit ba membru parlementu sira. Ho situasaun ida ne’e ita bele dehan katak lei iha Timor seidauk responde ba prinsipio bonum commune hosi maiória povu nasaun ida ne’e. Lei halo no aplika deit ba povu, mukit sira no ema ki’ik sira hosi nasaun ida ne’e, maibé lideransa sira livre hosi sansaun (kebal hukum) tamba dalabarak lei ne’ebé mosu sempré depende lideransa sira nia aksaun polítika. Bele dehan lei iha Timor  ne’e “Tumpul ke atas dan tajam ke bawah”. Ezemplu maka ho LPV ne’ebé maka sai debate iha públiku dau-daun, defende uluk direitu lideransa sira no direitu povu nian ne’ebé maka bele dehan emerjensia teb-tebes tau tiha iha kotuk.

Wainhira LPV hetan ona promulgasaun ita la bele imagina saida maka atu akontese ba nasaun ida ne’e iha tinan 50 oin mai. Eis membru parlementu sira (eis titulares balun) hira hosi periodu ba periodu maka simu pensaun vitalisia. Ema nainhira maka goza no ema nainhira maka mukit no kiak iha rai ida ne’e? Dezemvolvimentu hira maka bele lao ona iha rai ida ne’e kuando kada periodu membru parlementu sira okupadu deit ho maneira oi-oin oinsa atu hetan pensaun vitalisia depois de sira nia mandatu, lei barak maka sei abandona hela iha meza plenaria parlemento tamba membru parlemento sira hanoin deit maka oinsa hetan pensaun vitalisia depois de sira nia mandatu. Ho ida ne’e ida bele dehan dezemvolvimentu nasaun Timor Leste sei marka passo hela deit iha fatin no kuantidade kiak, mukit no povu aileba sira sei aumenta ba bebeik, graduasaun universitaria sira sei aumenta ba bebeik no númeru dezempregu iha rai ida ne’e sei ás ba bei-beik kada tinan. Ho ida ne’e ita bele dehan pensaun vitalisia injustisa no halakon demokrasia iha rai ida ne’e tamba iha realidade goza ba ukun án ida ne’e tó deit iha lideransa nasaun sira, mukit no kiak sira mantein nafatin iha sira nia pozisaun.

Ita haré ba prinsípiu etika polítika, polítika nia objetivu maka bem komum, atu to iha pasu ida ne’e polítika tenki responde ba necesidade komum, katak saida maka sai prinsipal iha nasaun ida li-liu iha aspeitu dezemvolvimentu no prosperidade ba povu nia moris. Hanesan lei inan Timor Leste nian kestiona katak libertasaun ba ukun rasik án, rai ida ne’e ema hot-hotu nian esforsu-án hamutuk, sakrifisiu ne’ebé maka povu Timor oan tomaka halo hodi luta ba ukun rasik án ida ne’e, au mesmo tempo mós depois ukun rasik án povu Timor oan hotu mós iha direitu ne’ebé hanesan atu goza ukun rasik án ne’ebé maka hetan ho ran no sakrifisiu ema hotu nian. Maibé realidade konseptu hosi bem komum ida ne’e sai hanesan utópia ida deit ne’ebé maka nunka realiza, tamba realidade polítika hosi primeiru governu konstituisaun to mai iha sexto governu konstituisaun iha nasaun ida ne’e ne’ebé maka goza ba ukun rasik án, ida ne’e iha ema uitoan deit. Iha ema barak maka sei halerik nafatin ba dezemvolvimentu nasaun ida ne’e. Povu aileba sira nafatin mantein iha sira nia pozisaun, kiak no mukit sira halerik nafatin no dezempregu iha rai laran mós kada tinan nia kuantidade aumenta ba bebeik. Oinsa atu responde ba perguntas hirak ne’e, seidauk tama iha ajenda lideransa nasaun ida ne’e, tamba lideransa barak maka sei esforsu án ho manéira oi-oin atu hariku família deit hodi haluhan tiha sira nia obrigatóriu no responsabilidade ba povu nasaun ida ne’e nia ezijensia.

Wainhira ita halo reflesaun hodi haré fila fali ba lalaok polítika no dezemvolvimentu hosi ita nia nasaun doben ida ne’e desde inisiu ukun rasik án to mai ohin loron, iha problemas no konflitus oi-oin deit maka nabutuk hela deit ne’ebé nunka hetan ninia solusaun tantu mós iha area dezemvolvimentu fíziku mós lao hakdasak hela deit. Atu dehan ho lojikamente katak, ita nia ukun rasik án ne’ebé agora tama ba tinan 14 ona, seidauk bele responde ejizensia komum nia necessidade. Refléte ba realidade esperensia polítika iha tempu pasadu nian ne’ebé nakonu ho sofrementu tenki sai ona reflesaun ida ba ita hotu oinsa atu fo interese ba dignidade rai doben ida ne’e iha nasaun internasionais sira oin.  Tendensaun polítika ne’ebé sai ezijensia ba rai ida ne’e maka oinsa povu bele moris iha prosperidade no iha necessidade nebe bele sustenta sira nia moris, Tantu mós oinsa governu kría dezemvolvimentu hodi prepara kampu servisu, hodi nune’e bele hamenus mukit, kiak no dezempregu nebe kada tinan sei aumenta ba bebeik. Estadu tenki matan moris no neon nain hodi loke matan no haré grafitasaun no númeru populasaun ne’ebé maka mukit hela, dezempregu ne’ebé ho númeru ás, area rurais sira ne’ebé defisil atu hetan asesu no tulun lalais, laos lor-loron maka debate no buka maneira oi-oin atu hetan benefisiu deit ba sira nia án, hanesan dadauk mosu LPV ne’ebé maka sai obstaklu no halo konfuzaun ema barak nia hanoin.

Mesmo ita harí ona Komisaun Anti korupsaun (CAC) iha Timor Leste atu kombate hahalok malpolítika iha rai ida ne’e hosi aksaun korupsaun maibé korupsaun sempré mosu ho ilãs foun iha lideransa sira “korupsi terselubung”, liu hosi maneiras oi-oin ne’ebé maka mamar (halus) liu. Ne’e dunik ita haré ba kontiudu hosi LPV ne’e ita bele dehan katak “korupsi terselubung“ moris buras nafatin iha Timor Leste. Ho razaun saida? Tamba membru governu sira prepara án antes tiha ona ho lei ida ne’ebé maka bele garantia sira depois sira nia mandato legistlativu iha parlementu nasional. Depois ramata sira nia kna’ar sira la persiza hikis kosar ben ona tamba sira bele goza nafatin saláriu hosi governu ne’ebé maka sai direito povu nian ba sira nia án. Eis membru parlamentu sira no eis titulares sira la persiza servisu no sira bele diskansa naruk iha uma deit tamba sira nafatin hetan subsídiu, uma gratuita, edifísiu servisu iha (atu halo saida ho edifisiu privadu?), kareta gratuita, viagem ba rai liur tuir hakarak ho gratuita, telemovel gratuita tantu mós simu saláriu pensaun vitalisia kada fulan.

Mosu protesta no krítika oi-oin ne’ebé mai hosi sociedade civíl, intelektual akadémiku sira, universitáriu sira, institúto sira maibe atu responde ba kritíka no protesta ne’ebé mosu laiha; lideransa sira metenek atu ”mengalihkan” polítika ne’ebé iha ho maneira oi-oin. Mosu krítika ne’ebé forte atu halakon no hamós tiha LPV ne’e maibé laiha resposta ne’ebé klaru hosi membru parlementu sira, mesmo iha realidade hetan veta tiha ona hosi PR maibé deputadu sira ezizi nafatin atu halo ratifikasaun no foti ida ne’e sai kestaun bo’ot ida hodi atu lori PR ba tribunal ho razaun konseptu hosi PR ne’e inkonstitusional tamba kontra direitu membru parlementu sira. Mosu pergunta oi-oin iha kakutak. Oinsa ho han osan pensaun vitalisia ne’ebé ho nia montante bo’ot teb-tebes, ne’e inkonstitusional k lae? Simu saláriu pensaun vitalisia kada fulan ho montante nebe ás tebes, hela iha uma luxu, hetan kareta luxu, halo viagem gratuita ho família ba estranjeiru, telemovel gratuita, no sel-seluk tan ho gratuita ne’e inkonstitusional k lae? Hosik hela povu mukit sira kiak nafatin, dezempregu aumenta kada tinan, dezemvolvimentu paradu no hakdasak iha fatin, konstrusaun ba nasaun ida ne’e abandona nafatin, direitu povu nia lakon tiha deit ho prezensa LPV, ne’e inkonstitusional k lae?

Demokratizasaun ne’ebé implementa iha nasaun ida ne’e ita bele dehan sai deit simbolu ida ba nasaun. Tamba ita bele halo diskusaun no dialogu oi-oin konaba termu demokratizasaun maibé ne’e para deit iha konseptu ne’ebé maka defisil teb-tebes atu realiza iha nasaun demokrátiku ida ne’e’. Termu demokratizasaun iha deit ba lideransa sira tamba sira koalia deit saida maka sai sira nia direitu maibé saida maka sai direito povu nian tuir lalaok prinsípiu polítika demokratizasaun nunka sai konkrétu iha nasaun ida ne’e. Povu sai deit instrumentu ida atu sai suksesor ba mehi ho hanoin hosi lideransa sira nia ejizensia. Povu Timor sai deit instrumentu ida ne’ebé maka lori ita nia lideransa sira hodi habokur sira nia án no família. Haré ba realidade ida ne’e ita bele dehan demokratizasaun rai doben ida ne’e sei marka passu deit iha fatin. Konseptu nasaun ne’ebé dezemvolvidu no prospero sai deit utópia ne’ebé maka nunka konkrétu iha Timor Leste. Tamba goza ba ukun rasik án nasaun ida ne’e to deit iha lideransa sira, povu nafatin mantein iha sira nia pozisaun ne’ebé sai ailebador nafatin leba ai lor-loron iha lurón, ne’ebé kiak nafatin kiak rabat rai, mukit nafatin terus iha sira nia susar sira. Haré ba realidade ida ne’e ita nia konsensia tanis no halerik no nafatin hakilar maibé laiha responde ida maka mosu. Bainhira los maka prosperidade no haksolok ba povu Timor ne’e bele realiza, sai nafatin perguntas bo’ot mai ita! (*)

*) Hakarek nain hela iha Komunidade Karmelita São Elias Hera, Mota Quik

Matadalan, opiniaun

Japão apoia deslocalização do terminal de passageiros do porto de Díli

$
0
0

Díli, 04 out (Lusa) - O Governo do Japão vai financiar, com um apoio de quase 22 milhões de dólares, o projeto de deslocalização do terminal de passageiros do porto de Díli, que arranca em 2017 e estará concluído 22 meses depois.

O atual terminal usado por quem viaja com destino a Oecusse e Ataúro, no lado oriental do porto de Díli, causa algumas dificuldades na gestão das operações de segurança para os passageiros, que se cruzam com movimentos de carga.

Em comunicado, a embaixada do Japão em Díli explica ter respondido positivamente a um pedido de apoio para a transferência do terminal dentro do Porto, para o lado ocidental, tendo o memorando de entendimento do projeto sido assinado no final do mês passado.

O projeto inclui a construção de um cais com dois molhes de 100 metros de comprimento, uma plataforma e outros acessórios, tais como iluminação, abastecimento de água, fornecimento de energia, hidrante, e equipamentos de segurança.

Este molhe será capaz de acomodar dois ferries ao mesmo tempo, incluindo o atual Nacroma, usado na ligação ao enclave de Oecusse e à ilha de Ataúro.

O acordo de cooperação foi assinado numa cerimónia em que participaram o ministro das Obras Públicas, Transportes e Comunicações, Gastão de Sousa e o vice-ministro dos Negócios Estrangeiros, Roberto Soares, do lado de Timor-Leste, e o embaixador do Japão em Díli, Eiji Yamamoto, e o representante da agência de cooperação japonesa JICA, Hideaki Matsumoto, do lado japonês.

No comunicado, a embaixada nipónica explica que o projeto tem como objetivo "contribuir para a melhoria das atividades económicas em Timor-Leste", assegurando "o funcionamento eficiente e seguro do transporte de passageiros" em Díli.

"Espero sinceramente que, com a conclusão do projeto, as pessoas possam utilizar o terminal de 'ferry' de forma mais segura e eficiente, o que vai contribuir para o desenvolvimento do país", disse o embaixador japonês.

ASP // MP

Congresso da Fretilin sob o lema "vencer para libertar" a pensar nas eleições timorenses

$
0
0

Díli, 04 out (Lusa) - A segunda força política timorense, Fretilin, reúne no próximo fim-de-semana o seu Congresso Nacional sob o tema "vencer para libertar" e a pensar nas eleições presidências e legislativas de 2017, disse à Lusa o secretário-geral do partido.

"É um congresso muito especial porque queremos trabalhar sob o tema de 'vencer para libertar', neste caso para libertar o povo", disse à Lusa o líder da Fretilin, Mari Alkatiri.

"Como em qualquer congresso haverá debates sobre estatutos, regimentos e demais, mas vamos priorizar políticas e estratégias e o pensamento do comum que será a base do futuro programa de desenvolvimento", explicou.

Mari Alkatiri referiu que, "para evitar os copiadores" o partido só deverá aprovar o seu programa entre as eleições presidenciais de abril e as legislativas de junho, confirmando que o trabalho que tem desenvolvido em Oecusse será integrado nesse plano.

"Vim para Oecusse, a pedido do Estado, para ajudar a criar um modelo que possa servir de referência para todo o país. Foi o desafio que me foi lançado. Aceitei vir para este enclave e transformá-lo num segundo centro do país", disse.

Confirmou ainda que o Congresso analisará a questão eleitoral, explicando que já foram apresentadas "propostas unanimes das conferências distritais" que "devem ser renovadas agora no Congresso" de apoio ao presidente do partido, Francisco Guterres (Lu-Olo), para ser o candidato no voto presidencial de abril.

Alkatiri confirmou ainda que ele próprio vai voltar a defender, como o fez na última reunião do Comité Central, uma alteração aos estatutos do partido para que alguém além do secretário-geral possa ser primeiro-ministro, em caso de vitória eleitoral.

Isso permitiria, num cenário em que a Fretilin vença as eleições, que o futuro Governo possa ser liderado pelo atual chefe do Governo, Rui Maria de Araújo, ou outro quadro do partido.

"Eu próprio tentei retirar isso dos estatutos, na última reunião do comité central, mas foi recusado. Vou voltar a defender isso. Penso que depois de 14 anos de restauração de independência já e possível pensar-se nisso e aprovar essa alteração", disse.

Sobre os cenários pós-eleitorais, Mari Alkatiri disse que se a Fretilin obtiver maioria absoluta o partido "terá que incluir" outras forças, abrindo-se a "coligações" se não tiver maioria absoluta.

Ainda que seja um cenário idêntico ao atual - um Governo de coligação - Alkatiri disse que quer "uma junção de vontades, com outra dinâmica em que o primeiro-ministro seja o presidente do Governo, o executivo não esteja desagregado".

"O Governo tem estado muito desagregado porque cada ministro faz a política do seu partido e não do seu Governo", disse.

Sobre a inclusão na coligação de outros partidos além do atual parceiro de Governo, o CNRT, Mari Alkatiri enfatizou que tudo depende dos resultados, mas que a Fretilin está aberta a negociar "com quem consiga trazer mais-valias".

Questionado sobre se isso incluiria eventuais acordos com um partido a que pertença o atual Presidente, Taur Matan Ruak, o secretário-geral da Fretilin disse ter lido declarações de que o chefe de Estado "não é fundador de partido nenhum".

"Mas quando digo que estou aberto a coligações é com qualquer partido que traga valor acrescentado e experiência de governação", referiu.

Alkatiri disse não esperar grandes alterações parlamentares, com "3 ou 4 forças a elegerem deputados", ainda que admita a saída ou entrada de partidos.

O líder da Fretilin mostrou-se ainda convicto que "a estabilidade politica e toda esta nova postura política de todos os partidos concorre para evitar" que se repita a fraude que, insiste, ocorreu em 2012.

"Não tenho dúvidas nenhumas que houve fraude em 2012", disse.

José Reis, secretário-geral adjunto da Fretilin, disse à Lusa que o congresso, que decorre no Centro de Convenções de Díli (CCD) terá as sessões de abertura na sexta-feira e encerramento no domingo abertas ao público.

Participam no encontro 1.135 delegados de todo o país, entre os quais delegados eleitos das estruturas nacionais (973), delegados com inerência de funções (cerca de uma centena, incluindo presidente, secretário-geral e membros dos órgãos nacionais) e mais 127 aprovados pela Comissão Politica Nacional.

Foram ainda convidados representantes do corpo diplomático e prevê-se a participação de cerca de 200 observadores de várias entidades e organizações timorenses.

ASP // VM – Foto: António Amaral / Lusa

TIMOR-LESTE, UM PONTO NO MAPA DO MUNDO

$
0
0


Em retrospetiva, a força de um povo não está circunscrita à área territorial do seu Estado, mas sim projetada na política interna para aumentar a sua força no exterior, unificada pelo espírito nacional. Por sua vez, esse espírito é configurado pela soberania, o instrumento simbólico mais importante e inalienável de autoridade e poder supremo ou poder político de um Estado. Nesse quadro, Timor-Leste e o seu povo protagonizam três momentos históricos na luta pela independência, o primeiro momento remonta-nos a 1974, o segundo momento a 1999 e, a meu entender, o terceiro momento, bastante recente, a 26 de setembro de 2016.

O processo de conciliação obrigatória da Convenção das Nações Unidas sobre o Direito do Mar movido pelas autoridades timorenses projeta na cena internacional a importância e respeito pelo Direito Internacional, que muitas vezes é “usado” como arma de arremesso pelos países ditos desenvolvidos ou melhor dizendo, aqueles que se consideram como exemplos a serem seguidos pelos “outros”, para evocar o que está correto. Mas, o principal objetivo desses países é nada mais nada menos do que “levar os outros a fazerem o que quere[m] e impedi-los de fazerem o que não quere[m]” (Robert Kagan, O regresso da História e o fim dos Sonhos).

O objetivo de Timor-Leste não é desenvolver sentimentos de retaliação e ressentimentos com o seu país vizinho Austrália, mas sim reafirmar os seus direitos, reivindicar a sua soberania marítima a luz do Direito Internacional. 

A decisão da Comissão de Conciliação do Convenção da ONU sobre o Direito do Mar em prosseguir como mediadora no estabelecimento de fronteiras no mar do Timor é um passo importante para Timor-Leste, pois irá possibilitar que tanto Timor-Leste como Austrália se sentem nas cadeiras posicionadas ao mesmo nível, como Estados de Direito legítimos e soberanos.

A delimitação da ação soberana do Estado Timorense ainda não está completa, falta garantir a definição do seu espaço marítimo por direito - a sua soberania marítima. Timor-Leste deseja assumir, por direito, a governação e compromisso de gestão sustentável da sua zona marítima e dos seus recursos.  A definição do espaço marítimo para Timor-Leste não se trata apenas de um direito, mas também de uma questão de respeito. Deste modo, espectamos que a Timor-Leste lhe seja conferido um resultado final favorável e justo conforme determina o Direito Internacional, garantindo-lhe assim a sua soberania quer por terra quer por mar.

*Rojer Rafael T. Soares - rrtsoares@hotmail.com

PR Taur Vizita Suku Iha Ainaro Taka Ona Odamatan

$
0
0

Ainaro - Prezidente Republika (PR) Taur Matan Ruak, tuir nia promesa durante mandatu, tenke vizita hotu suku 442, iha Timor laran tomak, tanba nee husi Munisipiu Ainaro taka ona odamatan ho suku Nunumoge hanesan vizita ikus, depois lansamentu fatuk dahuluk ba konstrusaun Heroi da patria iha suku Maununu.

Laos iha Munisipiu Ainaro deit maka Prezidente vizita remata, maibe antes nee iha suku sira iha Munisipiu Ermera, Covalima, Same, Manatuto, Aileu, Bobonaro ho Oecusse mos remata. Agora sei hela suku sira neebe Prezidente seidauk vizita hotu maka hanesan iha Munisipiu Dili, Baucau, Viqueque, Lautem ho Liquica.

Tanba nee hau mai tuku imi nia odamatan husu imi ita lao hamutuk serbisu makas, hodi buka moris diak, laos nee deit, maibe hau mos mai fo obrigadu ba imi, ba terus no susar ita infrenta iha funu laran, tanba imi maka ami moris, tanba imi maka nasaun moris, imi maka heroi nasaun ida nee nia,” hateten Taur, liu husi dialogu komunitariu, ho povu Suku Nunumoge, Postu Administrativu Hatobuilico, Munisipiu Ainaro.

Xefi Estadu nee mos aumenta tan katak wainhira buka moris diak, povu tenke kuidadu saude, haruka oan sira ba eskola, hadia ekonomia uma laran no serbisu hamutuk ho autoridade lokal sira hodi atinzi objetivu neebe povu TL mehi.

Maske programa nee diak, maibe sei mosu kritika oi-oin husi parte lider politika balun, tanba la konsideira esforsu Prezidente hodi here rasik kondisaun no situasaun ril povu TL, liu-liu iha suku sira, neebe maka la asesu ba dezenvolvimentu.

Maibe wainhira Xefi Estadu ba vizita suku sira, povu barak maka halerik ho matawen hasoru Xefi estadu, tanba TL ukun aan tinan 14, maibe sira seidauk sente benefisiu husi ukun aan ida nee no nunka ukun nain ida atu hakbesik ba sira hodi rona sira nia halereik. Informasaun kompletu iha STL Jornal no STL Web, edisaun Tersa (4/10/2016). Joao Anibal

Suara Timor Lorosae

Uma-Transporte Sai Indikador Redus Kiak iha TL

$
0
0

DILI- Fator neebe hatudu kiak iha Timor Leste konsege redus mak uma povu nian ho tali nafilak ba uma kalen, no mos transporte hanesan Motor no kareta neebe kada tinan sempre aumenta.

Tuir Vice Xefi Bankada Fretilin Francisco Branco katak Timor Leste iha duni indikator neebe publiku bele kaer, hanesan Saude Timor Leste forma rekusu umanu neebe numeru boot maske seidauk bele koalia kualidade.

Indikador ba hau nia Aan rasik neebe hau bele hare ho matan mak parte palun uma tali deit maibe oras nee uma mutin, hau hare mos motorizada barak, povu iha area remota balun iha kareta,” dehan Branco ba STL Segunda (03/10/2016) iha PN.

Nia hatete indikador neebe mak hare ho matan deit ou observasaun iha duni rajaun neebe mak kiak iha Timor bele tun 9 % ital maibe bele dikuti mais iha duni mudansa. Hatan kona ba orsamentu keda tinan fo benefisiu ba povu, Branco hatete kona ba alokasaun orsamentu seidauk fo benefisiu maibe ambiente paz no Estabilidade mak sai fator determinante hodi redus kiak iha rai laran.

Iha fatin ketak Vice Ministru Finansas Helder Lopes hatete rezultadu pesikiza neebe mak governu foti hatudu kiak iha Timor 2014 kompara 2007 tun makas. Informasaun kompletu iha STL Jornal no STL Web, edisaun Tersa (4/10/2016). Timotio Gusmao

Suara Timor Lorosae

TL-Pakistaun Deskuti Kooperasaun Teknolojia- Liberaliza Viza

$
0
0

DILI – Governu Timor Leste liu husi Ministeriu Negosiu Estranjeiru halao diskusaun Embaixador Pakistaun iha Timor Leste Mohammed Aqil Nadeem. Enkontru ho Governu Timor Leste liu husi Ministeriu Negosiu Estranjeiru, hodi diskuti kona ba area kooperasaun bilateral entre Timor Leste ho Pakistaun.

Embaixador nee koinese Timor Leste diak tamba iha prosesu tranzisaun halao ona knar iha Timor hanesan hanesan Administrador Distritu Viqueque. Mohammed Hare Timor leste hodi halo komparasaun prosesu dezenvolvimentu iha tempu UNTAET too agora iha diferensia neebe boot tebes, tan nee Timor merese hetan apresiasaun no kongratula husi nasaun seluk.

Tuir Vice Ministru Negosiu Estranjeiru Roberto Soares katak Agradese ba embaixador pakistaun nia observasaun ba prosesu dezemvolvimentu neebe lao iha timor Leste.

Ami koalia hela atu haforsa kooperasaun ita nian iha area edukasaun, informasaun ho teknolozia no tenta diskuti atu fasilita movimentasaun ou liberalizasaun ba viza iha kontestu Timor bele bele tama pakistaun no mos pakistaun mai ita nia rai sein viza,” dehan Roberto ba Jornalista Sesta (30/09/2016) iha Edifisiu Ministeriu Negosiu Estranjeiru Pantai kelapa.

Nia hatete hanoin kona ba liberalizasaun sei halo diskusaun klean tamba presiza hare husi aspeitu juridiku, teknika, vantazen no dezvantazen kuandu iha intendementu hanesan buka atu formaliza, hodi loke dalan kooperasaun Timor Leste ho Pakistaun.

Iha fatin ketak observador Politika Jaime Lopes Cabral hatete Timor Leste nudar nasaun neebe mak soberanu hanesan nasaun seluk, atu dezemvolve Aan presiza halo kooperasaun ho nasaun sira seluk. Informasaun kompletu iha STL Jornal no STL Web, edisaun Sabado (1/10/2016).Timotio Gusmao

Suara Timor Lorosae

Malaysia-TL Kontinua Hametin Kooperasaun Seitor Privadu

$
0
0

DILI - Kooperasaun bilateral entre Timor Leste ho Malaysia laos iha governu deit, maibe iha mos area setor privadu no povu neebe oras nee sae makas.

Embaxadora Malaysia ba Timor Leste Chitra Devi V. Ramiah halao enkontru kortezia ho Vice Ministeru Negosiu Estranjeiru Roberto Soares, ho objeitvu haforsa kooperasaun bilateral entre nasaun Timor Leste no Malaysia.

Embaixadora Chitra Devi manifesta vontade governu Malaysia neebe hahu inisiu prosesu konstruksaun no konsolidasaun Estadu Timor Leste too ohin loron. Durante enkontru Malaysia reintera nia protidaun, hodi apoiu Timor Leste integra ba Asean no halo esforsu hodi bele asegura nafatin konsensus nasaun Asean nian, atu lori Timor nia adezaun sai realidade.

Remata Enkotru Vice Ministru Negosiu Estranjeiru Roberto Soares hatete kooperasaun entre Timor Leste ho Malaysia, durante nee laos entre governu ho governu deit.

Ita nia kooperasaun ho Malaysia laos deit entre governu ho governu deit maibe mos Seitor priovadu ho Seitor privadu no mos povu neebe volume Aumenta ba bei-beik,” dehan Roberto ba Jornalista (30/09/2016) iha Edifisiu Ministeriu Negosiu Estranjeiru Pantai Kelapa.

Iha fatin ketak observador Politika Carlos da Costa hatete Timor Leste nudar nasaun neebe mak soberanu hanesan nasaun seluk atu dezemvolve Aan presiza halo kooperasaun ho nasaun sira seluk. Informasaun kompletu iha STL Jornal no STL Web, edisaun Sabado (1/10/2016). Timotio Gusmao

Suara Timor Lorosae

Wikileaks fó sai iha semana ne'e "informasaun importante sira" ba eleisaun sira iha EUA

$
0
0

Fundadór hosi Wikileaks, Julian Assange, fó sai iha loron-tersa katak sei divulga iha semana ne'e dokumentu dahuluk sira ne'ebé inklui "informasaun importante sira" ba eleisaun prezidensial sira norte-amerikanu nian.

Assange ko'alia, liuhosi video konferénsia, ba Berlin, tanba Wikileaks halo nia tinan ba dala 10.

"Publikasaun dahuluk sei sai iha semana ne'e", Assange hatete no hatutan katak hakarak publika dokumentu sira "semana ida dala tolu" to'o eleisaun sira iha Estadus Unidus, ne'ebé previstu ba loron 08 Novembru.

Dokumentu foun sira inklui informasaun sira kona-ba polítika norte-amerikanu maibé mós kona-ba área petrolíferu no armamentu sira no kona-ba espionajen, haktuir hosi Assange.

Assange lakohi fó sai pormenor sira, maibé hatete de'it katak informasaun balun "hanesan importante" ba eleisaun sira norte-amerikanu nian, maibé nia hatete katak nia lakohi estraga kandidata hosi Partidu Demokrata, Hillary Clinton.

Nia hatete katak dokumentu foun sira sei fó sai "karakterístiku interesante sira" hosi instituisaun balun no "oinsá sira hala'o serbisu".

Julian Assange sai hanesan refujiadu iha tinan haat nia laran iha embaixada Ekuador nian iha Londres hodi evita estradisaun ba Suésia, ne'ebé nia hetan investigasaun tanba deskonfia krimi seksual sira, tanba tauk atu entrega nia ba Estadus Unidus ne'ebé hakarak halo julgamentu ba nia tanba fó sai informasaun konfidensial sira.

Wikileaks fó sai nafatin dokumentu rihun resin, entre sira maka arkivu sira kona-ba kadeia Guantánamo, funu sira iha Irake no Afeganistaun no dokumentu diplomátiku sira Estadus Unidus nian.

SAPO TL ho Lusa

ONU: Konsellu Seguransa bele konklui ona eskolla sekretáriu-jerál iha kuarta-feira

$
0
0

Membru hosi  Konselle Seguransa ONU vota iha kuarta-feira ne’e naran ba  futuru sekretáriu-jerál, eleisaun ida ne’ebé  ho  favoritu portugés António Guterres liuhosi  prosesu ne’ebé maka kuaze enserra iha loron ida ne’ebá. 

Hafoin  votasaun lima ne’ebé maka  votu sira hosi membru 15  sai indiskriminadu, votu sira hosi  membru permanente (Xina, Rússia, Fransa, Reinu Unidu no Estadus Unidus) sei destaka badahuluk  , iha posibilidade hamosu veto.

Tinan 10 liubá, bainhira hili  Ban Ki-moon, votasaun dahuluk ho jéneru hanesan sai, moos, iha ikus.

SAPO TL ho Diário Digital / Lusa

Japaun apoiu deslokalizasaun terminál pasajeiru iha porto Díli

$
0
0

Governu Japaun sei  finansia, liuhosi  apoiu ida besik dólar millaun  22, projetu deslokalizasaun terminál pasajeiru iha porto Díli, ne’ebé sei arranka iha 2017 no konkluí fulan 22 tuir mai.

Terminál atuál ne’ebé  uza ba ema halo viajen ho destinu ba Oecusse no Ataúro, iha parte  orientál porto Díli nian, kauza difikuldade balun iha jestaun operasaun seguransa ba pasajeiru sira, ne’ebé hakat ba mai ho sasan todan.

Iha  komunikadu,  embaixada Japaun iha Díli esplika kona-ba resposta  pozitivu ba pedidu apoiu kona-ba  transferénsia terminál sentru Porto nian, ba parte osidentál, liuhosi memorandu entendimentu projetu ne’ebé assina iha finál fulan kotuk.

Projetu ne’e inklui konstrusaun ba kais  molle rua ho naruk metru  100, plataforma ida no asessóriu sira seluk, hanesan  ahi, abastesimentu bee, fornesimentu enerjia, idrante, no ekipamentu ba seguransa.

Molle ne’e sei bele  akomoda ferrie rua iha tempu hanesan, inklui Nakroma, ne’ebé uza halo  ligasaun ba enklave Oekusse no ba illa Ataúro.

Akordu kooperasaun  asina liuhosi serimónia ne’ebé partisipa hosi ministru Obra Públika, Transporte no Komunikasaun, Gastão de Sousa no vise-ministru Negósius Estranjeiru, Roberto Soares, hosi parte Timor-Leste nian, no embaixadór Japaun iha Díli, Eiji Yamamoto, no reprezentante hosi ajénsia kooperasaun japoneza JICA, Hideaki Matsumoto, hosi parte  japonés nian.

Iha komunikadu, embaixada nipónika esplika katak  projetu ne’e ho objetivu "kontribui atu hadia  atividade ekonómiku iha Timor-Leste", asegura " funsionamentu efisiente no seguru iha transporte ba pasajeiru sira" iha Díli.

"Hau hein katak, ho konkluzaun ba projetu ne’e, ema sira bele utiliza terminál 'ferry' forma ida seguru no efisiente liu, ne’ebé sei kontribui ba dezenvolvimentu nasaun nian", haktuir embaixadór japonés ne’e.

SAPO TL ho Lusa

Kongresu Fretilin nian ho tema "manán hodi liberta" halo hodi hanoin iha eleisaun timoroan nian

$
0
0

Forsa polítika daruak timoroan nian, Fretilin, sei hala'o iha findesemana tuirmai nia Kongresu Nasional ho tema "manán hodi liberta" no hanoin iha eleisaun prezidensial sira no lejislativu sira tinan 2017 nian, hatete hosi sekretáriu-jeral partidu nian ba Lusa.

"Hanesan kongresu espesial ida tanba ami hakarak serbisu ho tema hodi "manán hodi liberta", iha kazu ne'e hodi liberta povu", hatete hosi líder Fretilin nian, Mari Alkatiri, ba Lusa.

"Hanesan kongresu ida sei iha debate oioin kona-ba estatutu sira, rejimentu sira no asuntu sira seluk, maibé ami sei fó prioridade no estratéjia sira no hanoin hamutuk ne'ebé sei hanesan abur ba programa futuru dezenvolvimentu nian", nia esplika.

Mari Alkatiri refere ona katak, "atu evita kopiadór sira" partidu sei aprova de'it nia programa entre eleisaun prezidensial sira fulan-Abril no lejislativu sira iha fulan-Juñu, konfirma katak serbisu ne'ebé dezenvolve daudaun iha Oecusse sei halo parte iha planu ne'e.

"Ha'u ba Oecusse, tuir Estadu haruka, hodi tulun harii modelu ida ne'ebé bele sai hanesan referénsia ba nasaun tomak. Hanesan dezafiu ida ne'ebé lansa mai ha'u. Ha'u hatán hodi mai enklave ne'e no transforma nian iha sentru daruak nasaun nian", nia hatete.

Nia konfirma mós katak Kongresu sei analiza kestaun eleitoral, hodi esplika katak aprezenta tiha ona "proposta unánimu sira hosi konferénsia distrital sira" ne'ebé "sei renova agora iha Kongresu" hosi apoiu ba prezidente partidu nian, Francisco Guterres (Lu-Olo), hodi sai hanesan kandidatu iha votu prezidensial fulan-Abril nian.

Alkatiri konfirma mós katak nia rasik sei defende fali, hanesan nia halo iha reuniaun ikus hosi Komité Sentral nian, alterasaun ida ba estatutu sira partidu nian hodi nune'e ema seluk aleinde sekretáriu-jeral bele sai nu'udar primeiru-ministru, bainhira manán iha eleisaun.

Ne'e permiti, iha senáriu ida ne'ebé karik Fretilin manán eleisaun sira, atu futuru Governu bele lidera hosi atuál xefe Governu atuál, Rui Maria de Araújo, ka hosi ema seluk iha kuadru partidu nian.

"Ha'u rasik tenta hasai ona ne'e hosi estatutu sira, iha reuniaun ikus komité sentral nian, maibé rekuzadu. Ha'u sei defende fali. Ha'u hanoin katak hafoin tinan 14 restaurasaun independénsia nian bele ona hanoin hanesan ne'e no aprova mudansa ne'e", nia hatete.

Kona-ba senáriu pós-eleitoral sira, Mari Alkatiri hatete katak bainhira Fretilin hetan maioria absoluta partidu "tenki inklui" forsa sira seluk hodi loke dalan ba "koligasaun sira" bainhira laiha maioria absoluta sira.

Maski hanesan senáriu ida hanesan ho atuál - Governu ida koligasaun nian - Alkatiri hatete katak nia hakarak "halibur vontade sira, ho dinámiku seluk ida ne'ebé primeiru-ministru sai nu'udar prezidente hosi Governu, sei la desliga ezekutivu".

"Governu agora daudaun desliga malu tanba ministru ida-idak halo polítika hosi nia partidu no la'ós hosi nia Governu", nia hatete.

Kona-ba inkluzaun iha koligasaun hosi partidu sira seluk aleinde hosi atual parseiru hosi Governu, CNRT, Mari Alkatiri destaka katak buat hotu depende hosi rezultadu sira maibé Fretilin nakloke ba negosiasaun "ho sé maka bele lori tan benefísiu sira".

Hatán kona-ba partisipasaun hosi akordu sira ho partidu ida ne'ebé pertense hosi atuál Prezidente Taur Matan Ruak, sekretáriu-jeral Fretilin nian hatete katak le ona deklarasaun sira katak xefe Estadu "la'ós fundadór hosi partidu ida".

"Maibé bainhira ha'u hatete katak ha'u loke ba koligasaun hanesan ho partidu ruma ne'ebé aumenta valor no esperiénsia governasaun nian", nia refere.

Alkatiri hatete katak la hein alterasaun maka'as iha parlamentu, ho "forsa 3 ka 4 hodi hili deputadu sira", maski admiti katak iha saída ka entrada hosi partidu sira.

Líder Fretilin nian hatudu mós fiar atu "estabilidade polítika no postura polítika tomak ne'ebé foun hosi partidu sira hotu kontribui hodi evita" repetisaun ba fraude ne'ebé, insisti, akontese iha tinan 2012.

"Ha'u laiha dúvida katak iha fraude iha tinan 2012", nia hatete.

José Reis, sekretáriu-jeral adjuntu Fretilin nian, hatete ona ba Lusa katak kongresu, ne'ebé hala'o iha Sentru Konvensaun Díli nian (CCD) sei iha sesaun abertura nian iha loron-sesta no taka iha loron-domingu no nakloke ba públiku.

Sei partisipa iha enkontru ne'e delegadu hamutuk 1.135 hosi nasaun tomak, ne'ebé iha delegadu eleitu sira hosi estrutura nasional sira (na'in 973), delegadu sira ho inerénsia ba knaar sira (na'in atus resin, inklui prezidente, sekretáriu-jeral no membru sira hosi órgaun nasional sira) no na'in 127 resin ne'ebé aprova hosi Komisaun Polítika Nasional.

Konvida mós reprezentante sira hosi grupu diplomátiku no iha previzaun ba partisipasaun hosi observadór na'in 200 resin hosi entidade no organizasaun timoroan oioin.

SAPO TL ho Lusa

Signifika persistencia analista laboratorio saude

$
0
0
Gregorio Rangel

Ooo...analista laboratorio de saude........
O isin moris, o laran kmaus, o neon nakraik, o matan moris, o liman bada’en,
o ibun midar. O nia moris folin tebes iha sample moras oi-oin nia le’et
Instrumentu laboratorio antigo no modernu hamaluk o hanesan o belun di’ak
Moestra oi-oin hafanu o hodi halao o kna’ar hanesan ema analista laboratorio  saude
o nia ispiritu nakonu ho domin no konsensia
o liman bada’en, o ulun midar, o difini rezultadu  moras oi-oin
hakotu-nain moras oi-oin nia-rezultadu, o servi duni ho neon no laran
o tane a’as o nia-profissaun, o hatudu duni o nia profisionalismu
hori uluk hori uain o nia  naha servisu risku, maibe o laran metin o aten brani
hodi halao o kna’ar ho ulun malirin, grasa a DEUS o ema uniku
Iha tempu udan o sente manas, iha tempu malirin o sente kosar, tanba saida.....?
O belun di’ak “moestras laboratorio” fo malirin ba o
instrumentu laboratorio hamaluk o iha tempu udan
o tahan malirin, iha tempu loron manas o habai o a’an.
O augenta no augenta ba nafatin, ezemplu ispiritu nacionalismu ne’ebe’ susar atu sura


Ooo...analista laboratorio de saude........
Sample moras oi-oin ameasa o nia moris, maibe o aten brani hodi prevene o an husi risku
O nia servisu valor bo’ot tebes maibe o  naran la temi le’et,
O sempre abansa no abansa ba nafatin
O nia ispiritu hau apresia, o nia badinas hau la sura maibe o nia halerik hau husik le’et.

Ooo...analista laboratorio de saude........
O naran bo,ot o ibun la’ek, o matan kroat maibe o liman badak
O heroi da saude.....
O diagnostiku-nain ba moras hotu-hotu
se o laiha hau bele sai matan dok
se o laiha hau nia tratamentu la akuradu
hau lian la’ek hodi fo agradese o, hau ibun to,os hodi fo obrigadu o
Ezemplu persistencia ida husi o folin bo’ot tebes
Hau neon lakon hodi hare o nia kna’ar
Hau laran beik hodi hase’e o nia kbi’it. 

*Puizia ida ne’e didika ba kolega professionais saude analista iha Timor-Leste tomak.

OSAN BELE SOSA JUSTISA…?!

$
0
0
Jornal Nacional, editorial

Ikus – ikus nee publiku akompanha prosesu julgamentu iha Tribunal Distritu Dili no Tribunal Rekursu ba kazu hotu- hotu, li-liu kazu korupsaun nebe komete husi membru governu sira no kazu droga.

Kazu Korupsaun no kazu droga nian publiku intrese tuir prosesu sira nee tamba kazu rua nee,  korupsaun nee naok osan povu nian, involve governante sira nebe impede prosesu desenvolvimentu país nian no kazu droga nee mos importante tamba estraga joven jerasaun nasaun nee ninia vida.

Maske senti furak akompanha prosesu julgamentu ba kazu korupsaun no droga nebe involve ema boot, membru governu maibe publiku mos lalakon uportunidade hodi akompanha mos prosesu julgamentu kazu sira seluk, krime normal, violensai domestika no asidentetrafiku nebe lao iha tribunal.

Kazu nebe sai atensaun publiku iha semana rua ikus nee mak kazu krime, asidente trafiku iha Metiaut resulta ema nain rua mate no asindente trafiku nee involve ukun nain sira nia oan, ukun nain sira nia familia.

Agora kestaun saida mak uniku iha prosesu julgamentu kazu asidente trafiku nee? klaru asidente nee involve familia boot sira,  boot sira nia oan rasik no ema nebe bele dehan iha osan “ riku”.

Tamba asidente trafiku nee familia autor lori osan 20.000 Dollar Amerika ba familia vitima nebe ikus mai tribunal deside tinan rua kadeia nebe juis sira troka tinan 2 kadeia ba suspende ba tinan 3.

Desizaun Tribunal nian suspende deit autor krime nee signifika desizaun tribunal nian baseia ona ba osan nebe familia autor fo ba familia vitima, tan nee bele dehan autor asidente trafiku nee livre kondisional.

Desizaun tribunal nian ba kazu asidente trafiku iha Metiaut nee hatudu prezedente ida nebe ladun diak iha sistema judisiariu Timor Leste nian tamba publiku komesa kestiona katak boot sira ka familia boot nian ka ema riku sira halo krime la presiza tama kadeia, fo osan ba familia vitima, problema taka.

Hakarak ka lakohi, mosu ona espetativa iha publiku katak osan bele sosa ona justisa. Se deit halo krime, iha osan mak sei latama komarka, fo deit osan ba vitima, selesai. Karik tribunal sira kontinua aplika maneira sira hanesan nee sei hafaku sistema judisial iha rai laran, ema sei la respeita lei nebe vigora.

“Publiku labele komesa halo konkluzaun katak familia autor asidente Metiaut fo osan nune’e labele halo ona keixa, tanba kazu ne’e seidauk iha faktus kompletu. Kazu ne’e sei prosesa, tanba iha ona mate, e violenta tenki halo otopsia depois polisia sei investiga, depois haruka prosesu ka arkivu prosesu ne’e depende ba prova, ita labele komesa koalia dehan ou tanba ema bo’ot mak soke prontu selu deit labele hanesan ne’e, dala ruma ema ne’ebe soke  mos trauma hela, tanba ema mate iha sira nia oin sira la halo buat ida  ba ema ne’ebe mate,” Ana Pessoa.

Los duni, senhora, asidente trafiku nee tenki iha parte ida sala no iha los, bele vitima sala maibe asidente nee resulta ona ema mate, laharee ona sala ka los maibe kestaun mak ema mate, tan nee obrigatoriamente autor kulpado.

Agora desizaun tribunal nian maske vitima sala mos atuor tenki tama kadeia tamba iha ona ema mate. Maibe iha kazu nee autor libre tamba fo osan ba familia vitima, nee hatudu ona ba publiku katak justisa bele negosia ona ho osan.*

Polísia 23 sei tuir Formasaun Detekta Terorismu-Droga

$
0
0

DILI, (ANTIL) – Atu hatan ba nesesidade Seksaun Anti Terorismu (SAT), Komandu Polísia Nasionál Timor-Leste (PNTL) sei haruka unidade Espesiál Polísia nain 23 desloka ba Portugal durante fulan rua hodi tuir formasaun kona-ba detekta droga no terorismu.

“Semana balun mai pesoál nain 23 sei desloka ba Portugal durante fulan rua hodi tuir formasaun no bainhira sira fila no iha koñesementu maka ita sei haree pasu tuir mai, aliende komesa ona halo kompras ba ekipamentu kona-ba detekta droga no terorismu”, Segundu Komandante Jerál PNTL, Komisariu Faustino da Costa ba jornalista sira iha nia servisu fatin foin lalais ne’e.

Komandu PNTL presiza infraestrutura baziku no orsamentu hodi kria Cinoteknika (anjing pelacak) hodi detekta droga ne’ebé maka oras ne’e dadaun akontese no trafikante sira uza Timor-Leste hanesan fatin tranzasaun droga.

Maibé atu treinu asu hodi detekta droga ne’e presiza tempu no infrastrutura baziku hanesan uma, toba fatin no hahan ba asu ne’e signifika presiza orsamentu.

Estabelese Cinoteknika presiza tratamentu espesiál ba asu tanba, ne’e tenke iha pessaol ne’ebé maka treinadu no sai treinadór, nune’e PNTL hein hela no ko’alia ona ho Ministru Interior, Longuinhos Monteiro.

Atu sosa asu mos tenke identifika nasaun ne’ebé maka nia klima hanesan ho Timor tanba ne’e, presiza infrastrutura baziku no orsamentu hodi halo preparasaun ida antes hola asu hodi halo servisu tanba, atu treinu asu tenke uza materiál ne’ebé maka hanesan hodi detekta. (jornalista: Manuel Pinto; editora: Rita Almeida)

Foto 1: espesial – Foto 2: Segundu Komandante Jerál PNTL, Komisariu Faustino da Costa.

Cipriana Perreira: Partisipa iha Polítika, Lalika Hein

$
0
0

DILI, (ANTIL) – Eis-deputada bankada FRETILIN, Cipriana Perreia hateten, tempu to’o ona ba feto atu partisipa iha polítika no la-presiza ema seluk mak tenke promove maibé aproveita kapasidade hodi hatudu.

“Hatudu para kompete, la-presiza dudu tan, la-presiza lei mak obriga fali ne’e laduun diak ida”, Komisária Polítika Nasionál FRETILIN ne’e enkoraja feto sira iha edifísiu Sekretariadu Teknika Administrasaun Eleitoral Kaikoli, nu’udar feto reprezenta partidu FRETILIN iha lansamentu resenseamentu baze dadus, Segunda, (3/10).

kapasitasaun feto hodi envolve iha polítika importante no pozitivu tebes no apresia tanba setór balun, órgaun estadu ninian, tantu iha órgaun governu nomós partidu polítiku, maluk feto komesa barak liutan ona hodi okupa iha pozisaun balun.

“Partisipasaun feto bele dehan pozitivu tebes, dezenvolve no aumenta tan sira nia kapasidade no partisipasaun nomós dedikasaun ba fatin sira ne’ebé mak feto maluk sira partisipa”, salienta.

Partisipasaun feto iha polítika hanesan mós mane tanba, igualidade jenéru ka igualidade feto ho mane ne’ebé garante no konsagra iha Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste artigu 17 katak feto no mane iha obrigasaun hanesan iha moris família, kulturál, sosiál, ekonómiku no polítiku nia laran. (jornalista: Rafy Belo; editora: Rita Almeida)
Viewing all 16014 articles
Browse latest View live


<script src="https://jsc.adskeeper.com/r/s/rssing.com.1596347.js" async> </script>