Carlos Malilaka DJ – Business Timor, opiniaun
Lia hirak iha titulu ne’e ha’u foti husi deklarasaun Reitor Institute of Business (IOB) Dr. Augusto da Conceição Soares,SE.MM. bainhira fo palestra jeral ba estudante sira IOB nian. Porakazu ha’u nu’udar atual estudante IOB nian ne’ebé iha obrigasaun tuir palestra ne’e hakarak fahe informasaun kona-ba situasaun no kondisaun ekonomia riil iha ita nia nasaun ne’ebé ita hotu preokupa tanba ema estranjeiru sira liu-liu xineza sira mai domina tiha merkadu komersiu iha ita nia rain.
Hanesan reitor ne’e nia liafuan, hatudu no foti referensia oinsa komersiante estranjeiru liu-liu xineza sira domina tiha ita husi aspetu ekonomia. Nia fo referensia husi bairru (knua) ida iha Dili ho naran Hudi-Laran iha area Suku Bairro Pite nian ne’ebé uluk hanaran Hudi-Laran tanba plantasaun (tanaman) hudi mak domina iha fatin ne’e. Maibe oras ne’e, area Hudi-Laran ne’ebé iha estrada boot ninin ba to’o Delta nian, domina ho negosiante no komersiante xineza nian.
Dominante komersiante xineza ne’e la’os deit iha ita nia Rain Doben Timor-Lorosa’e, maibe mos iha mundu rai klaran. Iha Indonezia, ezemplu, iha sidade sira balu iha ninia bairru balu temi “Kampung Cina” no iha rai sira ho lian Ingles sira hanesan iha Australia naran “ChinaTown” no seluk-seluk tan. Iha fatin sira ne’e mesak nakonu ho simbolu sira xineza nian ne’ebé domina ho kor mean no mos kaligrafia xina nian. Iha ne’e, hahu husi ema ho nia atividade negosiu sira, hahan iha restaurante to’o sasan komerisial sira ne’ebé sira fa’an mesak produtu xineza nian.
Ohin loron iha ita nia rain, komersiante xineza sira se domina duni Hudi-Laran, aban bainrua bele sai ka eziste mos “Bairro China” ka “Knua Xina” ka “Xina Laran” hanesan Reitor IOB nia liafuan. Maibe ita timoroan lalika hakfodak ho “Knua Xina” ne’e tanba sai ona prestijiu ba ema xina sira ne’ebe soi kultura komersiu maka’as, la’os iha ita nia Rai Doben Timor-Lorosa’e deit maibe iha mundu tomak inklui nasaun mais avansadu sira, knua xina sempre eziste.
Buat ne’ebé ita tenke preokupa (kuatir) tebe-tebes mak, dala ida tan liafuan Dr. Augusto nian, katak ema-Xina sira mai, alende hola no okupa ita nia rai ba komersiu nian, hola mos ita nia ema feto sira ne’ebé nia temi ho termu “rai boot” no “rai ki’ik” xineza sira hola hotu. Bazeia ba termu ne’e, ha’u hakarak hatete mos katak ida ne’e hanesan jogu ida iha area ekonomia nian ne’e xina manan ita ho pontu 2-0 (rua – zero). Ne’e nudar sasadik (dezafiu) ida ba timoroan sira liu-liu mane sira tanba to’o ohin loron ita seidauk rona mane timoroan sira taru malu no konsege ona hola “rai rohan” xineza nian, utiliza sira nia matenek komersiu ka negosiu nian ne’e hodi kompete malu fali ho xineza sira rasik, atu nune’e iha loron ikus mai skor jogu negosiu ne’e sai hanesan tiha ka 2-2 (rua-rua).
Saida maka sira halo no hatudu ba ita, la’os objetu ida atu ita preokupa ka halerik ba, maibe oinsa ita buka aprende ka estuda husi sira nia matenek negosiu ka komersiu ne’e hodi bele banati tuir no taru (compete) ho sira. Se ita lakohi banati tuir no lakohi haka’as an taru ho sira, no hatene deit hatudu ita nia preokupasaun no hatene halerik deit maka ita nunka kompete ho sira no susar atu duni pontu sira sai igual 2-2. Realidade ne’ebé hatudu, timoroan sira la’os hanoin atu haka’as an halo kompetisaun ho negosiante estranjeiru sira, maibe hetok fo tan espasu ba negosiante estranjeiru sira atu domina ita nia merkadu.
Ezemplu konkreta maka timoroan sira ne’ebé fa’an sasan ka loke kios iha merkadu trandisional, no estrada ibun. Governu oferese fatin hodi harii merkadu tradisional ba sira fa’an sasan, iha momentu ida komersiante xineza sira ba husu atu aluga, timoroan fo fatin ba xineza sira mak fa’an fali sasan, no timoroan rasik husik hela sira nia negosiu no karak liu fulan-fulan simu osan aluga husi xineza sira. Ne’e hatudu ita timoroan sei soi (memiliki) mentalidade sai puas deit nudar “patraun” ne’ebé simu osan fulan-fulan hanesan empregadu sira duke sai patraun ne’ebé emprega ema seluk no selu salariu ba nia empregadu sira fulan-fulan.
Estratejia komersiante xineza sira hodi halo penetrasaun ba merkadu tradisional sira iha teritoriu Rai Doben Timor-Lorosa’e tomak, alende hodi “hola” rai rohan boot no ki’ik dala ida hanesan terminolojia Reitor IOB nian, iha mos estratejia ida ne’ebé iha ne’e ha’u temi “kontratu” emerjensia. Kona-ba ida ne’e ha’u seidauk serteza loloos ka konfirma tebes ka lae. Presiza konfirma no investiga atu bele iha konviksaun ida katak ne’e loos duni. Maibe informasaun ne’e bele sai hanesan alerta ida ne’ebé hafanun entidade tomak liu-liu parte kompetente hanesan governu ne’ebé iha poder atu tau matan hodi evita labele akontese iha ita nia rain.
Ha’u temi “kontratu” bazeia ba kazu iha merkadu tradisional sira iha Dili no distritu sira ne’ebé komersiante xineza sira okupa. Bainhira governu, iha ne’e ministeriu komersiu, industria, no ambiente halo nia intervensaun, mosu rezistensia husi xineza sira lakohi sai husi merkadu ho razaun katak sira iha “kontratu” ho timoroan sira liu-liu kontratu fatin ba fa’an sasan nian ne’ebé governu parte MCIA konsidera la’os razaun. Iha situasaun emerjensia ida ne’e, xineza sira aproveita feto timoroan sira ne’ebé servisu ba sira deklara ba governu katak sira “kaben” ona. Nune’e fatin ne’ebé sira fa’an sasan ne’e la’os hodi naran xineza maibe hodi timoroan nia naran.
Afinal, realidade sira “kaben bosok” deit iha tempu emerjensia ne’e para governu labele “gusur” sira sai husi merkadu laran. Bainhira ekipa MCIA liu ona, estatutu patraun nia “kaben” mos lakon ona tanba ne’e “kontratu” oras balu nia laran deit no feto timoroan ne’e fila ba nia pozisaun hanesan empregada baibain. Iha mos empregada timoroan balu mak obrigatoriu tenke deklara ba ekipa SEPFOPE katak sira simu salaraiu tuir estandar minimu, maski realidade sira simu k’ik liu. Tanba ta’uk lakon serbisu, maski hetan salariu ne’ebé ki’ik tebes, empregada timoroan sira “terpaksa” servisu hamriik durante loron ida husi dader to’o kalan loja taka mak foin deskansa. Ba sira, importante labele sai dezempregu.
Ida ne’e bele dehan hahalok abuzu hasoru timoroan. Timoroan balu pasensia simu ida ne’e atu dapur ahi suar loro-loron. Alende kampu servisu sei kuran, tanba mos ita rasik seidauk aproveita potensia ne’ebé ita soi hodi esplora ba rekursu naturais ka servisu ekokonomiku nian, hodi kria kampu serbisu rasik, atu la depende buat hotu ba investor sa tan komersiante ki’ik estranjeiru nian.
Sasadik ida mos ba ita atu esplora rasik ita nia soin sira iha rai laran mak rekursu umanu ne’ebé kompetente no matenek sei limitadu. Ho ita nia frakeza ne’e, politikamente ita ukun rasik an kaer rasik kuda-talin maibe ekonomikamente ita sei atan ba estranjeiru ne’ebé mai la’os hodi investimentu boot hanesan xineza sira ne’ebé mai halo komersiu ki’ikoan halo penetrasaun to’o merkadu tradisional sira iha suku sira teritoriu soberanu Timor-Lorosa’e nia laran.
Ho realidade ne’e, ita timoroan sira la’os atu halerik no preokupa deit maibe oinsa mak ita timoroan mos haka’as an ativu iha vida negosiu nian. Luta ba soberania ekonomia hodi kaer rasik kuda-talin nudar prinsipiu ukun rasik an nian ne’ebé ita nia fundador nasaun rai hela ba ita jerasaun ohin loron. Dalaruma ita dehan “Aah, fa’an sasan hanesan xing-xang sira halo ne’e ita mos bele halo”. Maibe realidade ita ko’alia deit alias ibun been deit, ita nunka bele halo. Ita dehan “hatene” halo maibe ita la barani “bele” halo tuir buat ne’ebé ita dehan hatene.
Iha palestra jeral (kuliah umum) ka seminariu ne’ebé IOB selebra iha fulan kotuk ba, orador sira ne’ebé sai dosen bainaka sempre sadik estudante IOB atu aban bainrua sai ema fila-liman (businessmen) ho mentalidade entrepreneurship (wirausaha) diak hodi hamoris empreza rasik no kompete ho negosiante estranjeiru sira ne’ebé maioria klase ki’ik sira.
Vise Ministru Finansas Helder Lopes ne’ebé sai mos orador iha seminariu, molok fo palestra ho tópiku “Politika Governu atu hasa’e kresimentu ekonomiku liu husi setor ekonomia real” hato’o uluk pergunta sadik (dezafia) estudante sira “Ita-boot sira hili estuda iha IOB ne’e aban bainrua hakarak sai saida?” Nia husu estudante sira atu define kedas nia moris aban bainrua akaba ona iha IOB karik hakarak sai ema fila-liman (businessmen) diak.
Labele hanoin atu sai ministru ka pozisaun iha governu hanesan nia tanba ida ne’e vaga ida deit. Estudante atus ba atus ka rihun ba rihun abanbainrua akaba ensinu superior sai baxarelatu ka lisensiatura, imposivel kompete ba vaga servisu iha instituisaun publiku ka governu ne’ebé limitadu. Tanba ne’e bainhira remata ona estudu, hein katak estudante sira ne’e ho sira nia matenek iha area negosiu no ekonomia nian ne’e bele hili dalan sai emprezariu.
Nune’e mos Superintendente Lino Saldanha, Komandante Polisia Unidade Marítima, lisensiatura ekonomia nian ne’ebé sai orador iha seminariu loron 27 Juñu 2015 iha nia palestra sadik estudante IOB sira atu hatene liu bisnis ka negosiu duke estudante husi ensinu superior seluk. Estudante IOB tenke moe bainhira nia maluk sira husi universidade sira seluk matenek liu iha area negosiu nian.
Iha nia palestra ho topiku “Hametin Soberania Estadu liu husi Dezenvolvimentu Jestaun Rekursu Umanu” ne’ebé partisipante maioria estudante klase reguler duke klase extensaun, Lino Saldanha sadik estudante sira katak eskola matenek liu-liu matenek iha area negosiu ka fila-liman hanesan IOB ne’e la’os atu buka fali serbisu ho diploma (ijasah) ne’ebé iha, maibe eskola sai matenek iha area negosiu ne’e aban bainrua tenke sai ema ne’ebé kria kampu serbisu rasik.
Fenomenu Hudi-Laran sai fali Xina-Laran ne’e, dinamika prosesu ida. Ne’e nu’udar sasadik ida ba ita jerasaun foun liu-liu sira ne’ebé estuda iha ensinu superior sira atu uza sira nia forsa matenek ne’e hodi sai ema entrepreneur diak, kompete ho xineza sira atu nune’e Hudi-Laran labele sai Xina-Laran iha futuru mai. Ho forsa matenek iha area ekonomia ne’ebé ita soi, labele hanoin deit atu ita ho ita maka kompete malu fali ba vaga setor publiku (funsionariu publiku) ne’ebé limitadu, depois setor privadu husik ba estranjeiru mak domina nafatin. Pozisaun tataruk ohin loron sei ho skor 0-2 ba vitoria xineza sira nian. Bainhira mak ita bele duni toman minimu igual 2-2 ne’e depende ita nia komitmentu.
*Hakerek na’in nu’udar diretor no xefe redasaun/editor jornal semanariu Business Timor
