Quantcast
Channel: - TIMOR AGORA
Viewing all 15977 articles
Browse latest View live

Sosiadade Sivil Konsidera Deklarasaun Politika CNRT-Fretilin Nee Vingansa

$
0
0

DILI – Sosiadade Sivil apoiu Prezidente Republika veta OJE 2016 no konsidera deklarasaun politika husi partidu boot rua hanesan CNRT no Fretilin hanesan vingansa.

Deklarasaun nee fo sai husi Peskijador Organijasaun Non Govermental (ONG) Lao Hamutuk, Juvinal Dias, ba jornalista sira iha uma fukun Parlamentu Nasional (PN) wainhira remata akompaina diskusaun OJE 2016 neebe lidera husi Primeiru Ministru Rui Maria de Araujo.

Prezidenti veto OJE nee veto ida neebe atu ajuda povu hodi hetan asesu neebe mak moris diak liu tan, infelismente deklarasaun politika neebe mak ohin fo sai nee (CNRT-Fretilin) hau hanoin nee deklarasaun nebe vigansa mais defensive tanba sira koko atu hatan laos ho realistiku maibe ho politika deit tanba nee deklarasaun neebe hatoo husu CNRT no Fretilin nee sei la ajuda povu atu hetan moris diak,” dehan Juvinal Dias.

Nia hatutan husi Sosiadade Sivi apresia tebes ho deklarasaun husi bankada Partidu Demokratiku (PD) nian neebe husu Parlamentu Nasional atu iha fuan boot no hanoin boot ba povu, tanba tuir nia desijaun neebe fo sai husi Prezidente Republika nee hare liu ba povu nia moris nomos kontiudu orsamentu rasik, tanba kontiudu OJE 2016 nee rasik dook husu povu nia moris.

Iha fatin hanesan Perkijador husi ONG Luta hamutuk, Elio Pereira Gimaraes, mos hatete deklarasaun neebe mak hoto husi bankada CNRT no Fretilin nee politiku, maibe laos bajeia ba analisia no dadus neebe mak relevante ba povu nia moris.

Nunee mos ho Primeiru Ministru, Rui Maria de Araujo, mos hatete impaktu bot tebes ba dezenvolvimentu Timor Leste nian no wainhira halo mudansa maka sei halo mudansa hotu kedan tanba nee orsamentu jeral estadu 2016 sei mantein nafati lori ba PR. Informasaun kompletu iha STL jornal no STL Web, edisaun Sabado (9/1/2016). Thomas Sanches

Suara Timor Lorosae

CNE Tenke Servisu Diak Liu Tan

$
0
0

DILI – Presidente Komisaun Nasional Elesoens (CNE) Jose Agustino da Costa Belo Pereira hatete, uluk ema hakilar dehan ida neebe ukun ladiak, maibee agora CNE tenke servisu makas para desmete tiha situasaun sira nee.

Ami la mai kolia kazu ida espesefiku ba Presidente Republika Tuar Matan Ruak, maibee ami koalia liu konaba elisaun sira mai hanesan elisaun komunitaria iha tinan 2016 no Elisaun Jeral iha 2017, tamba uluk ema hakilar dehan ida neeba ukun ladiak, agora CNE tenke servisu diak para tenke desmete tiha situasaun sira nee liu elisaun ida tenke diak,” dehan Presidente CNE Jose ba jornalista sira hafoin remata enkontru ho Presidente Republika Taur Matan Ruak, iha Palaciu Presidente Republika Nicolau Lobato, Dili, Sesta (08/01/2016).

Nia hatete, Presidente ba ema hotu-hotu, CNE hanesan orgaun Soberanu tenke mai koalia ho Presidente Republika, servisu saida mak halo ona, desafius saida tenke rejolve. Tuir Jose katak, Timor foun mak 13 independensia, maibee fo ona esperensia ba nasaun sira neebe 40 anus independensia neebe tenke orgullu ho ida nee.

Iha parte seluk Vise Komisaun A (PN), neebe tarta asuntu Konstituisaun Justisa, Administrasaun Publika, Poder Lokal e Anti Korupsaun deputadu Arao Noe de Jesus hatete, CNE hanesan orgaun neebe mak independente, tamba nee presiza halao servisu neebe mak imparsialidade atu nunee ema labele kestiona bebeik sira nia servisu.

Entertantu Presidente Komisaun Nasional Elesoins (CNE) Jose Agustino da Costa Belo Pereira ho ekipa halao enktru ho Presidente Republika Taur Matan Ruak durante oras 2 nia laran, hahu husi tuku 9:30 to 11:45. Informasaun kompletu iha STL jornal no STL Web, edisaun Sabado (9/1/2016). Carme Ximenes

Suara Timor Lorosae

RDTL: FUNDA FASIL, DEFISIL DEFENDE NINIA EXISTENSIA

$
0
0

Filipe Rodriguês Pereira – Jornal Nacional, opiniaun

Polemika konaba Fundadores Estadu Timor-Leste mosu wainhira Pe. Martinho Gusmão hahu’u so’e-sai asuntu ne’e ba’a publiku iha diskusaun nebe’e halo husi Renetil iha 28/11/2015. Tuir Pe. Martinho Gusmão, Fundador do Estadu Timor-Leste mak Nicolau Lobato no Xanana Gusmão. Pe. Martinho Gusmão ninia opiniaun ne’e hetan resposta husi belun Jose Maria Guterres nebe’e hatu’un ninia opiniaun iha Diario, STL no Timor Pos iha 9 Desembru 2015 no hetan mos komentarius lubuk iha sosial media, facebook.

Publiku presiza fo’o obrigadu ba’a Pe. Martinho Gusmão tamba soe-sai ona asuntu importante ida ne’e atu sosiadade politika Timor-Leste bele ta’u hanoin lesuk no konsidera, embora Pe. Martinho Gusmão justifika a’an ho ninia razaun rasik tambasa nia soe-sai asuntu ne’e ba’a publiku.

Klaru, atu harí organizasaun ida maka tenki hahu’u ho Ata Fundadores organizasaun nian. Sera que estadu nebe’e nudar organizasaun supra tenki hamosu ho Ata fundadores?! Harí organizasaun supra hanesan estadu la hanesan ho harí organizasaun bai-bain. La’os buat ida fasil atu garante preparasaun ba’a kriasaun de estadu ida nian ho perfeitu iha tempu kolonial nia ukun ka iha kondisaun la hakmatek nia laran. Kondisaun politika iha tinan 1975 la fo’o biban naton atu halo preparasaun nebe’e diak ka hamosu hanoin atu prepara Ata ba’a Fundadores do Estadu tuir ema balun nia hanoin. Tamba iha Dili proklama independensia, iha BatuGade funu namanas hasoru ona militar Indonesia no ninia Partisan sira, Timor O’an nebe’e iha fileira UDT no APODETI nebe’e halai tama Atambua iha tempu neba’a.

Karik mak tempu neba’a iha Komisaun Organizadora ba’a Proklamasaun Independensia no iha mos Ata Fundadores do Estado nebe’e ta’u iha Palacio Governo nia oin iha lorokraik neba’a, 28 Novembru 1975, Hakerek’nain fiar katak ho konsciensia no esperitu Ukun Rasik A’an sei motiva ema prinsipal lubun nebe’e partisipa iha tempu neba’a atu asina Ata Fundadores de Estadu. Maibe realidade hatudu, em nome du povu no lider politiku sira nian, Francisco Xavier do Amaral mak hamrik proklama independensia Timor-Leste nian. Se’se deit mak tempu neba’a haleu sira a’an entres figura prinsipal rua, Francisco Xavier do Amaral no Nicolau R. Lobato antes Proklamasaun Independensia presiza buka tuir liu husi peskiza ida klean atu nune’e bele hatene ho lolos. Tamba em jeral, Fundadores do Estadu mak entidade hirak nebe’e brilhante iha pensamentu, vizaun no brani hamrik iha oin hodi sunu no sudi-ahi (esperitu) nasionalismu no defende prinsipius Ukun Rasik A’an maske tenki saran a’an ba’a terus ka mate.

Bazeia ba’a konsiensia no esperitu kolektiva ba’a Ukun Rasik A’an maka antes Proklamasaun Unilateral Independensia 28 Novembru 1975 ema lubuk oferese a’an ona atu terus no mate iha Fretilin nia fileira, independensia total. RDTL la mosu liu husi ema ida ka rua nia obra, RDTL mos la’os foin mosu iha tinan 1999 ou 2002 liu husi Referendum no Conselho Konstituante. Konselhu Konstituante legaliza deit desizaun politika nebe’e a’as liu, kriasaun estadu Timor-Leste nebe’e proklama nanis ona iha 28 Novembru 1975. Karik bele halo komparasaun, membru Dewan Konstituante (Conselho Konstituante) Indonesia nian nebe’e estabelese ikus depois Sukarno-Hatta proklama Indonesia ninia Independensia, sira la tu’ur nudar Fundadores do Estado Indonesia nian ho razaun membru Dewan Konstituante.

Tamba ne’e, konsiensia no esperitu koletivu Timor O’an lubuk-bo’ot iha Fretilin ninia fileira mak harí RDTL iha 28 Novembru 1975. RDTL funda husi ema lubuk ida nia ideias wainhira rona ona governu foun Portugal tempu neba’a hakarak termina ninia kolonializasaun iha Timor-Leste, no uit’oan ka barak, kriasaun RDTL hetan mos inspirasaun husi movimentu/revolta nebe’e Dom Boa Ventura halo iha tinan 1912. Maibe atu simu ka la’simu, kriasaun de estadu Timor-Leste nebe’e proklama iha 28 Novembru 1975 konsidera nudar proklamasaun extra-ordinaria ida.

Hanesan ita hotu hatene katak, kondisaun politika no siguransa nasional Timor-Leste iha tinan 1975 la’os iha kondisaun normal. Proklamasaun Unilateral Timor-Leste Independente halo iha kondisaun nebe’e iha ameasas externas nia laran. Proklamasaun presiza halo imediata hodi hatudu ba’a mundu katak Timor-Leste hourik-a’an ona nudar nasaun independente. Proklamasaun independensia sai mos nudar guarda-choke hodi koko atu tahan invazaun husi militar Indonesia iha rezime Suharto no Adam Malik nia ukun.

Ameasas externas liu husi invazaun mak hamosu natureza proklamasaun independensia ho kondisaun extra-ordinaria. Ba’a Timor-Leste iha tempu neba’a impotante mak imidiatamente halo proklamasaun independensia, la’os hili fundadores do estadu, no la’os mos atu hanoin halo kedan konstituisaun nebe’e perfeitu ba’a Timor-Leste independente iha tempu neba’a.

Hakerek’nain fiar katak lideransa Fretilin tempu neba’a, antes de proklamasaun sente no konsidera ona katak, fasil atu proklama kriasaun estadu Timor-Leste maibe sei defisil atu defende proklamasaun ne’e rasik, defende liu husi esperitu nasionalismu no aktus patriotika iha lider no povu sira nia moris. Atu defende Proklamasaun RDTL mak servisu nebe’e todan ka defisil tebes. Lideransas diak barak no populasaun provolta 200 e tal mil habitantes tenki mate no lubuk tenki terus ba’a funu ne’e nia todan hodi defende RDTL. Prosesu defende proklamasaun RDTL liu husi funu nia naruk no todan komprova (menguji) mos lealdade politika lider balun nian. Historia Timor-Leste hatudu momos mai ninia jerasaun sira, ho funu nia naruk no todan halo figuras importantes balun nebe’e uluk hamrik firme mos iha pensamentu Ukun Rasik A’an tenki mate, balun muda-a’an iha ninia pozisaun politika, balun sai apatiku, balun la iha interese maximu, balun tun-mai rende, balun halo politika ain-rua iha tempu okupasaun, e balun hamrik ho firmeza hodi defende Proklamasaun RDTL to’o funu ne’e nia rohan. Tamba ne’e Hakerek’nain fiar mos katak, iha kontextu Timor-Leste sei la iha dalan ba’a Fundadores do Estadu hotu atu automatikamente sai Heroi da Patria. Oinsa mak estadu ka sosiadade politika Timor-Leste bele klasifika figuras sira ne’e hotu hodi ikus bele prega predikadu nebe’e justu nudar fundador do estadu ba’a kamada o’an ne’e?!

Hanesan Hakerek’nain temi ona iha leten katak natureza Proklamasaun Independensia nian hala’o iha kondisaun extra-ordinaria nia laran. Lideransa sira tempu neba’a konsiensiamente komunga ona katak defende existensia RDTL mak sei sai servisu nebe’e bo’ot no todan liu iha historia nasaun ne’e nian. Tamba ne’e iha kontextu Timor-Leste nian mos la mosu dinstinsaun entre saida mak ikus mai ema hanaran Fundadores no Implementadores. Nicolau Lobato mate iha batalha nia laran, klaru nia mate hanesan fundador, implementador no defensor ba’a patria. Nicolau Lobato la’os matenek iha konseitu no diskursu deit maibe nia hatudu mos iha pratika katak nia bele sai mos implementador ida diak to’o saran nia a’an ba’a mate hodi defende prinsipius Ukuin Rasik A’an, RDTL.

Nune’e, koalia konaba Proklamasaun no Fundadores Estadu maka la seluk la let, Fundadores Estadu Timor-Leste liga diretamente ho Fretilin ninia o’an biologiku sira. Se se deit mak bele hamutuk ho Francisco Xavier do Amaral no Nicolau R. Lobato merese simu predikadu nudar fundador do estadu?! Defende existensia RDTL mais defisil duke harí. Tamba ne’e Fretilin nia o’an biologiku sira la presiza hasikun no hasukit malu. Fundador Estadu mak lideransa prinsipal Fretilin nebe’e mate ona iha funu laran? sira nebe’e sei moris maibe trai politika rezistensia? sira nebe’e uluk hamutuk proklama independensia maibe ikus la halo buat ida ka buat barak iha prosesu luta rezistensia nian? Iha perguntas hirak ne’e hotu nia leten, hotu-hotu presiza atu konsidera entidade sira nebe’e ho mos sira nia pensamentus no vizaun brilhantes hamutuk orienta hikas funu iha tempu ida naruk no defisil, tamba se la ho entidade sira ne’e hotu maka Proklamasaun Independensia 28 Novembru 1975 mos folin la’ek.*** 31/12/2015.

*Hakerek’nain nudar MateRestu husi Masakre Santa Cruz, 12 Novembru’91, Dosente iha Universidade da Paz, Dili.

Akuza ona Arábia Saudita uza bomba sira fragmentasaun iha Iémen

$
0
0

Organizasaun la'ós governu (ONG) norte-amerikanu ida konsidera ona krimi ida funu nian ba utilizasaun hosi koligasaun internasionál, lidera hosi Arábia Saudita, ne'ebé intervem iha konflitu iha Iémen, hosi bomba sira fragmentasaun nian, ne'ebé hosi Estadus Unidus, iha zona sivil sira.

Relatóriu hosi Human Rights Watch (HRW), fó sai iha loron-kinta, inklui fotografia ida hosi parte invólukru hosi bomba ida fragmentasaun nian "CBU-58", ne'ebé hatudu katak halo iha tinan 1978 iha Tennessee (EUA).

EUA hanesan aliadu besik ida Arábia Saudita nian no fornese kilat-musan no arma sira ba forsa saudita sira, maibé iha tinan barak nia laran la halo esportasaun ba bomba sira fragmentasaun hosi bomba ne'ebé hetan iha Sanaa.

Relatóriu hosi ONG ba defeza direitu ema sira nian hatutan katak bomba ne'e atinji ona zona rezidensiál ida iha kapitál iemenita no husik ona marka hosi explozaun oioin iha edifísiu sira.

"Koligasaun árabe uza beibeik bomba sira fragmentasaun nian iha zona sira hosi sidade ne'ebé nakonu ho populasaun sujere katak hakarak oho ema sivil sira nune'e hahalok hanesan ne'e konsidera hanesan krimi ida funu nian", hatete hosi Steve Goose, diretór ba armamentu hosi HRW.

John Kirby, porta-vós hosi departamentu Estadu nian, afirma ona katak Washington kontinua "husu ba parte sira iha konflitu, inklui ba koligasaun ne'ebé lidera hosi Arábia Saudita, medida ativu sira hodi hamenus estraga sira ba ema sivil sira no investigasaun sira hosi akuzasaun kredivel sira hosi estraga sira hasoru ema sivil sira".

"Ami halo debate antes ho koligasaun informasaun sira relasionadu ho uza hosi kilat-musan fragmentasaun nian, no ami subliña katak munisaun ida hanesan ne'e labele uza iha zona sira ne'ebé iha ema sivil", nia hatutan.

Grupu iemenista sira, ONU no observadór sira seluk hatudu ona preokupasaun tanba vítima sira ne'ebé aumenta iha Iémen no krizi humanitáriu.

Situasaun iha Iémen sai aat bainhira iha fulan-Marsu koligasaun hahú kampaña ida atake aéreu sira hodi obriga rebelde xiita "huthi sira", ne'ebé tama iha Sanaa, hodi rekua.

Milísia xiita sira "huthi", apoiadu hosi Iraun, lansa ona iha fulan-Setembru 2014 ofensivu ida hasoru forsa leál sira prezidente Abd Rabbo Mansur Hadi no, maski iha lakon balun, kontinua kontrola parte barak iha nasaun ne'e inklui iha kapitál Sanaa.

Arábia Saudita envolve iha konflitu hahú iha fulan-Marsu, harii ho rejimi sunita ualu koligasaun internasionál ida hodi apoia forsa governamentál sira.

Pelumenus ema sivil na'in 2.795 mate no ema na'in 5.324 hetan kanek iha konflitu ne'ebé hahú fulan sira liubá iha Iémen entre milísia xiita sira ho forsa governamentál sira ne'ebé apoia hosi koligasaun internasionál ida, haktuir hosi informasaun sira ONU nian.

SAPO ho Lusa – Foto: EPA@ Yahya Arhab

Kari Fini, Kari Matenek

$
0
0

Inan-aman nia liafuan ne’ebé sempre motiva ami to’o ohin loron ha’u taka sapeu metan ne’e maka hanesan, fini ne’ebé ita kari ba rai sempre hetan nia rezultadu ou batar ne’ebé ita kuda sempre iha isin.

“Maske udan, loron manas, sempre sai hanesan dezafiu boot ida mai ha’u maibé to’o ikus hetan duni rezultadu maka ohin loron ha’u hetan graduasaun ida ne’e no ba oin ha’u sei prepara ha’u nia an di’ak liu tan hodi servi ha’u nia família no ha’u nia futuru,” hateten Romenia da Conceição hosi Munisípiu Ainaro, Postu Administrasaun Hatobuiliko, Suku Mulo ne’ebé moris iha 27 Agostu 1986, ba Jornalista Matadalan iha CCD, Kuarta (16/12/15).

Romenia hanesan oan datolu hosi maun-alin na’in sia (9), maibé ida fila hikas ona ba Aman Maromak nia kadunan santu no agora hela na’in walu (8). Aman Armando Alvez hanesan ema agrikultór no inan Angelina Mendonça nu’udar dona de casa. Maske ina-aman nu’udar ema to’os nain maibé sempre dudu nia oan sira atu hetan naroman foun ida.

Graduasaun ne’e hanesan marka istória ida ba Romenia da Conceição tanba durante ne’e nia do’ok hosi nia inan-aman ho objetivu ida katak atu atinje nia mehi iha futuru be mai, tuir múzika Abito Gama nian kantika hatete “ha’u la’o rai hodi buka matenek”.

Ho graduasaun ida ne’e Romenia foti matan hateke ba inan-aman ho matan been nakonu maibé senti kontenti tanba saida maka durente ne’e sira halo ba ami, ohin loron hetan ona nia rezultadu.

“Ha’u mós agradese teb-tebes ba Institute of Business (IOB), tanba bele fó dalan di’ak ida mai ami, ohin loron ami bele hetan naroman foun ida,” Romenia hatete ho laran todan no matawen nakonu.(Julia)

Matadalan

Monok Mós Bele Ko’alia

$
0
0

Labarik ne’e fou-foun ba eskola nia hasoru mestre sira mós mestre sira dehan ema lahatene ko’alia ne’e lalika mai ganggu tan ema normal sira. Depois ami sibuk liu tanba labarik la hatene ko’alia ne’e ami hanorin halo nusa.

Iha kalohan tada udan atu monu rai. Iha ahi-suár tada iha ahi-matan. Kondisaun ida ne’e mak akontese ba família uma-kain Felix Freitas no Elisita Gusmão Belo. Hosi sira nia oan na’in 10 (rua mate) hela na’in ualu (8) ne’e, a’in haat (4) seluk bele ko’alia hanesan ema normal no oan na’in ha’at (4) seluk fali sofre defisiensia tilun no monok (lahatene ko’alia). Oan be monok ka lahatene ko’alia inklui mane tolu no oan feto ida (Flabiana “Abia” Belo Freitas, tinan 19).

Wainhira Abia nia otas halo fulan ne’en (6), nia inan Elisita Gusmão Belo haktuir katak Abia hahú nonook de’it no ninia jeitu hanesan ema monok ka nunuk (Makasae: Gugulai) sira. Bainhira Abia halo tinan neen (6), Abia husu buat ruma lahó liafuan maibé hatudu de’it ho ninia limanfuan-hatudu no hatene mak bolu Apa ho Ama de’it.

“Nia moris mai ne’e normal. Labarik hanesan moris mai maka moras hodi akontesse ida ne’e, la’e. Nia moris mai hanesan kosok-an seluk, sei hatene tanis no hakfodak. Too fulan neen (6), nia nonook hela de’it. Tama ba tinan ne’en (6), nia hetok monok no la hatene ko’alia too ohin loron,” haktuir Elisita Gusmão Belo hafoin hasoru malu ho mídia Matadalan iha Suku Buruma, Postu Adminístrativu Baucau, Munisípiu Baucau, Sesta (04/12/2015).

Hanesan labarik sira seluk, tama ba tinan ne’en, nia inan hatama nia ba eskola publiku hodi eskola kahor ho labarik normal hirak seluk. Iha ne’e, Abia bele senti katak iha diskriminasaun hosi professores hodi trata nia la hanesan ho labarik normal seluk tanba nia ema ho defisiente. Maibé iha eskola laran Abia mos hatudu prestasaun diak.

“Labarik ne’e fou-foun ba eskola nia hasoru mestre sira mós mestre sira dehan ema lahatene ko’alia ne’e lalika mai ganggu tan ema normal sira. Depois ami sibuk liu tanba labarik la hatene ko’alia ne’e ami hanorin halo nusa,” haktuir nia inan Elisita ho reen-namkurut, “Depois de nia eskola iha ne’e iha mudansa, nia hatene ko’alia no hakerek. Nia hakerek, konta Matemátika sira ne’e nia matenek liu, só ke nia la hatene ko’alia no la rona. Ida ne’e mós mestri sira ne’ebé hanorin la tau importánsia ba nia,” nia inan haktuir.

Hanesan udan monu rai iha bailoron naruk hodi halakon rai-rahun, ohin loron ho grasa wa’in hosi Maromak iha leten no ás, oras ne’e daudaun Abia ho nia alin mane na’in tolu (3) ne’ebé nu’udar defisiente hela ona iha Orfonatu Kongregasaun Madres Putri Maria dan Yosef (PMY) iha Suku Buruma, Postu Administrativu Baucau Villa, Munisipiu Baucau ho gratuita.

“Hanesan hetan milagre hosi Aman Lalehan, agora daudaun (Abia) feto bonita ne’e hahú  hatene ko’alia oituan ona. Ni abele hatene komprimenta ema no hatene reza. Nia hahú tama iha orfonatu ne’e iha tinan 2014. Agora iha ne’e nia hatene ko’alia, suku, reza hanesan ema normal,” nia ina Elisita informa ba Matadalan. (João dos Santos Soares)

Matadalan

Traballu Forsadu Infantil Ne’e Krime

$
0
0

Traballu forsadu infantil ne’e dehan obriga labarik idade ne’ebé minoridade halo servisu todan ne’ebé mak afeta ba ninia saude, nia labele goja ninia direitu ba asesu edukasaun tanba nia tenki ba halo servisu. Labarik sira ne’ebé servisu iha kompañia no servisu iha vida agrikultura, ne’e konsidera krime tanba inan aman sira la halo protesaun ba nia oan sira.

Hirak labarik sira be nia inan-aman mukit, esforsu-án atau hadau nia moris hodi halo servisu todan sai dolar didiak maka hetan dollar oan ruma. Labarik hirak seluk be nia inan-aman riku, moris luxu hodi goza inan-aman nia kosar-been hodi la fó importansia ba ninia moris no ninia futuru. Labarik mukit sira hisik kosar-been hodi tulun nia inan-aman sira ba halo servisu iha kompañia ka halo servisu nu’udar agrikultor (halo toos no natar, hili-ai) sei afeta ba sira nia moris diak iha futuru.

Dalawa’in ukun na’in sira fasil koalia katak labarik sira maka futuru nasaun nian maibé sira nunka fó atensaun ba labarik Timor-Leste nia moris lor-loron. Dalabarak ukun na’in sira alerta katak tenki respeita labarik sira nia direitu tuir konvensaun direitus ba labarik no ratifika ona konvensaun refere maibé ukun na’in sira koalia de’it lia-mamuk. Tanba, realidade hatudu katak iha Timor-Leste labarik barak hetan violasaun makaas hosi ema seluk no balun hosi inan-aman rasik hodi obriga labarik sira kaer servisu todan.

Konvensaun Nasoens Unidas nian kona-ba Direitus ba Labarik (Konvensaun), ne’ebé Asembleia Jerál Nasoens Unidas adopta ona iha loron 20 fulan Novembru tinan 1989, no Timor-Leste mós ratifika ona konvensaun refere iha loron 17 fulan Setembru tinan 2003.

Iha artigu 41 lei konvensaun internasional mós hateten katak, labele husik labarik sira iha situasau risku nian hanesan, abandonadu ona ka moris ba nia an-rasik, sai ka vítima ona hosi violénsia isin lolon ka psikolojiku ka abuzu seksual, la simu kuidadus no atensaun ne’ebé adekuadus ba nia tinan no situasaun pesoal, obriga nia atu halao atividades ka servisu ne’ebé todan ka la adekuadus ba nia.

Projetu inkorpora la’os de’it prinsipius no regras fundamentais ne’ebé tau ona iha  Konvensaun, hanesan mós tau iha konsiderasaun jurisprudénsia no pozisoens hosi Komite ba Direitus ba Labarik sira Nasoens Unidas nian, responsavel atu monitoriza aplikasaun Konvensaun nian hosi Estadus Membrus hotu. Faktu ida ne’e partikular liu mós maka kona-ba área ne’ebé maka proibi ba kastigus isin lolon nian hasoru labarik sira.

Tuir Koordenador Protesaun ba Labarik hosi Organizasaun Sosiedade Sivil, Forum Tau Matan (FTM), Filipe Soares  hatete bazeia ba baze legal ba traballu infantil preve iha kodigu laboral hateten katak, labarik tinan 15 halo servisu ne’ebé maka todan, tenki iha teste mediku hosi  doutor sira atu nune’e bele koko sira nia fizikamente, sira forte atu halao servisu ga lae. “Se ita karega labaraik sira halo servisu ne’ebé maka todan maibé ita lahatene sira nia kondisaun saude bele afeta ba sira nia moris (pertumbuhan),” dehan Filipe iha FTM, Kai-koli, Dili, Sabadu (12/12/2015).

Filipe hatete, iha Lei kodigu laboral rasik hatete katak wainhira labarik sira idade 15 hakarak halo servisu tenki liu-hosi atestadu mediku. Nia dehan, Timor-Leste ita seidauk ratifika konvensaun ida bolu dehan, servisu kmaan nian ne’ebé maka preve ba labarik sira ne’ebé maka idade minoria. Filipe afirma, naton ne’e, Organizasaun Internasional ILO iha ona hanoin atu halo peskiza ida hodi haree kona-ba ida ne’e.

“Razaun ita Timor-Leste ita seidauk bele, ita hanoin atu ratifika konvensaun ne’e tanba haree hosi fizikamente, ema Timor ne’e fiziku kiik,” nia informa, “Hakarak ka lakohi ita tenki aselera  konvensaun ne’e para bele proteze Labarik sira hosi servisu todan.”

“Ita haree hosi rai seluk, pruzemplu hanesan Estadu Unidus, labarik sira tinan 15 ne’e, ema isin bo’ot los, sira bele halo servisu saida de’it. Maibé, iha timor tinan 15 sei kiikoan hela. Se enkuantu ita maka karega labarik sira lori sasan todan, nia bele hetan moras oi-oin,” nia informa.

Iha Konstituisaun Repúblika Demokratika Timor-Leste (RDTL), nia afirma, iha Artigu 18 kona-ba protesaun labarik, hakarak ka lakohi instituisaun hotu tenki tuir desizaun ida ne’e. Nune’e mos, hanesan inan aman, estadu, sosiedade sivil no ema hotu-hotu tenki kumpri lei ne’e.

Nia esplika, papel FTM maka halo desiminasaun informasaun maka liu-hosi oferese treinamentu kona-ba protesaun labarik ba komunidade, sosiedade sivil sira no mos kompañia sira oinsa maka atu halo protesaun ba labarik sira, liu-liu ba labarik sira ne’ebé maka servisu todan.

Entertantu reprezentante povu iha uma fukun Parlamentu Nasionál, Deputadu membru Komisaun F, Eladio Faculto, ne’ebé trata asuntu área Edukasaun no Saude, haktuir iha dekretu lei ne’ebé maka fó protesaun ba labarik sira. “Ita iha Komisaun ba Labarik nian ne’ebé maka tuur iha Ministériu Justisa nia okos,”  Eladio dehan.

Nia hatete, labarik barak to’o horas ne’e balun sei vulneravel, ho moris ne’ebé maka konsikuensia áss, tanba inan aman  sira laiha posibilidade atu moris hodi asegura oan sira. Entaun oan sira sai elementu prinsipal ba buka moris hodi transforma vida.

“Tanba fatór inan aman sira haruka oan sira halo servisu, ita tenki haree ba rendimentu ekonomiku vida familiár ninian ladun sufisiente. Inan aman ne’ebé maka ekonomia sufisiente, labarik sira halimar de’it. Sira ne’ebé maka familia sira iha osan, oan sira laiha aproveitamentu diak, sira ladun atensaun masimu ba sira nia oan sira ba iha eskola,” Faculto dehan.

Nia hatutan, hosi kauza ne’e, nia konsikuensia  labarik sira sai vulneravel hotu. Tanba ne’e, iha Parlamentu Nasionál, nia mensiona makaas kona-ba identifika ba kazu sira hanesan labarik sira ne’ebé maka fa’an modo, la’os labarik sira ne’ebé maka fase kareta iha dalan sira ne’e deit. Nia konsidera, ida ne’e mós hanesan servisu forsadu ida ne’ebé maka bazeia ba ekonomikamente dudu inan aman haruka oan sira tenki halao servisu.

Tanba ne’e deputadu ne’e husu, primeiru, obrigasaun estadu nian maka tenki halo transforma vida ekonomiku familiár nian. Segundu maka tenki asegura labarik sira nia direitu no liberdade, no Terseiru maka  tenki fó fasilidade no kondisoens para labarik sira bele konsentra.

“Ita husu mós ba inan sira mós tenki halo orariu ba oan sira, iha oras balun sira tenki konsentra ba estuda,”  nia informa. Alende ne’e Eladio mós husu ba Komisaun Labarik atu halo sensibilizasaun ba família sira.

Iha sorin seluk, Tekniku Superior hosi Komisaun Direitu Kriansas (CDC), Madalena G. Correia hateten, labarik sira ne’ebé servisu iha kompañia no servisu iha vida agrikultura, ne’e konsidera krime, tanba inan aman sira la halo protesaun ba nia oan sira.

“Traballu forsadu infantil ne’e dehan obriga labarik idade ne’ebé minoridade halo servisu todan ne’ebé mak afeta ba ninia saude, nia labele goja ninia direitu ba asesu edukasaun tanba nia tenki ba halo servisu,” Madalena dehan. Nia esplika, direitu labarik bazeia  ba iha Konstituisaun Repúblika Demokrátika de Timor-Leste (RDTL),  iha Artigu 18, hateten konaba protesaun  ba labarik sira.

Madalena hatete, iha konstituisaun  ida ne’e  Governu Timor-Leste mos kompremitidu ne’ebé boot tebe-tebes atu halo ratifikasaun ba konvensaun direitu labarik nian ne’ebé ratifika tiha  ona iha tinan 2003. Nia dehan, iha konvensaun ba direitu labarik ne’e artigu hamutuk 54, ne’ebé koalia konaba direitu labarik iha aspeitu hotu-hotu.

Iha konvensaun ba direitu labarik ne’e iha parte hat (4) mak sai direitu fundamental tebes  mak hanesan, direitu ba dezenvolvimentu, direitu ba partisipasaun, protesaun no edukasaun. Direitu hat ne’e kompila hotu kedas ba iha asuntu hotu-hotu ba direitu labarik nian.

Tuir observasaun Tekniku Superior CDC nian durante ne’e observa katak, kona-ba traballu infantil iha Timor, labarik barak mak hala’o servisu ne’ebé mak todan, tanba iha area rurais ne’e, labarik barak mak servisu iha  vida agrikultura. “Liu-liu sira ku’u kafe iha toos, labarik sira mos involve iha ne’eba, maibé ida ne’e afeta tebes-tebes ba sira nia saude,”  Madalena esklarese.  Madalena esplika, kuandu labarik  sira servisu maka’as, la dezenvolve labarik sira nia saude atu di’ak.

Alende ne’e nia dehan, labarik sira mós balun involve an servisu ba iha tasi (peska) ne’ebé mak risku tebe-tebes ba sira nia vida, tanba sira bele mout iha tasi. Madalena akresenta, fatores sira ne’ebé mak obriga labarik sira tenki servisu todan mak, tanba inan aman kiak. Tan ne’e labarik sira azuda inan aman sira halo servisu hodi nune’e hetan osan hodi azuda ekonomia uma laran. “Ida mos inan aman sira laiha kompriensaun, tanba dala barak inan aman haruka sira nia oan sira ba halo servisu,” Madalena dehan.

Madalena afirma, iha uma laran mak labarik sira servisu hamos uma laran, azuda inan aman sira, no kuru bee ho buat ne’ebé mak kiik oan la afeta ba sira nia saude, ita konsidera la’os traballu infantil, maibé ita konsidera hanesan kontribui ba iha uma laran.

“Agora labarik sira ne’ebé servisu iha liur, liu-liu ba sira ne’ebé servisu iha komapana, sira ne’ebé servisu iha vida agrikultura, ne’e ita konsidera krime, tanba inan aman la halo protesaun ba nia oan,” Madalena hato’o.

Nia hatutan, protesaun ba labarik primeiru tenki liu-hosi familia uma laran, komunidade no estadu. Nia hateten,  wainhira inan aman haruka oan sira hala’o servisu ne’ebé mak todan ne’e mós konsidera halo violasaun ba direitu labarik sira nian.

Nia dehan Estadu Timor-Leste iha ona hanoin ida oinsa atu kria lei ida foti medidas ba inan aman sira ne’ebé mak haruka oan sira ne’ebé mak servisu todan. Tinan ida ne’e hosi Sekertariu Estadu Polítika Formasaun Profesionál no Empregu (SEPFOPE) kria ona planu asaun nasionál ba traballu infantil. “Ita espera katak, iha planu ida ne’e nia laran mós mensiona buat hirak ne’ebé ita hakarak,” nia dehan.

Nia hateten, to’o agora ita seidauk iha lei ida ne’ebé mak atu fó sansaun ba inan aman ne’ebé mak obriga labarik sira halo servisu todan. Ita espera tinan oin mai ita mós bele iha ona kódigu ba labarik no lei edukativa ba menór, maibé projetu ba lei rua ne’e sei iha parlamentu nasionál tanba seidauk hetan aprovasaun. Kna’ar CDC nian mak promove, proteje no defende ba labarik sira nia direitu. Kanaar ida ne’e hala’o bazeia ba lei sira ne’ebé mak Timor-Leste ratifika tiha ona. (Arif)

Matadalan

Tama Sai Partidu Ne’e Normál

$
0
0

Ha’u hakarak imi husu ha’u, 2017 ita boot sei iha asesu no esperansa atu tama Governu ou PN ne’e perguntas di’ak. Ha’u nia resposta ha’u dehan, ha’u sei iha ne’ebá, maibé hosi ne’ebé ne’e ha’u labele fó resposta tanba ita boot sira hatene ha’u nia istória no lala’ok iha TL.

Kna’ar Sekretáriu Jerál Frenti-Mudansa (FM) vakum ona. Kle’ur tebes Sekretáriu Jerál FM, Jorge da Conceição Teme abandona nia serbisu. Tuir informasaun, Teme tama ona iha partidu seluk no influensia miliante balun sai hosi FM.

Maibé, Jorge Teme rejeita. “Ne’e lae. Ha’u sei reprezenta FM iha Parlamentu Nasionál. Ne’e buatus de’it. Husik sira hateten. To’o tempu ida kongresu maka ha’u bele esplika ba sira, tanba ha’u sei iha Frenti-Mudansa,” Teme esplika ba Matadalan iha PN, Kinta (17/15/2015).

Tuir nia katak tama sai partidu ne’e normál tanba ita lahatene ema ne’ebé vota ba FM antes ne’e sei vota nafatin iha eleisaun mai ou lae tanba iha 2017 mai problema oin seluk ona.

“Ha’u nia resposta maka ne’e, ha’u sei FM, no ha’u fundadór no konseptór ho arkitetu FM. Agora, problema 2017 ba leten ne’e problema seluk ona. Maibé, agora daudaun to’o 2017 ha’u sei FM. Tinan 2017 ita la hatene ema vota ba FM sei vota nafatin ka lae. Kuadru balun keta hanoin atu muda tanba ita iha Timor ne’e hatene ona, tama sai partidu ne’e normál,” nia dehan.

Nu’udar fundadór nia seidauk tama ba partidu ida. Nia sei nafatin iha partidu FM no sei halo tuir nafatin polítika FM nian iha PN. “Klaru, bandeira ha’u sei tau tanba mudansa sein fronteira ne’e ha’u sei kontinua kaer metin, tanba objetivu harii FM ne’e atu halo duni mudansa ba mentalidade ba sira ne’ebé ukun la loos no ema sira ne’ebé gosta utiliza sasán sira la tuir regras. Ne’e klaru, FM nia kna’ar importante maka ne’eduni,” nia dehan.

Hatán kona-ba karik iha konferénsia ne’e ezije nia atu sai hosi partidu, nia tenik, ne’e la loos ida, tanba nia eleitu direta hosi kongresu, no só liu-hosi kongresu maka bele hasai nia.

Deskonfia involve iha partidu ruma? nia hatán “Ita deskonfia malu ne’e la di’ak. Ha’u hakarak imi husu ha’u hanesan ne’e, deskonfia ita boot involve ona iha partidu ida iha Austrália ka Indonézia hanesan GOLKAR ou partidu TRABALHISTA, ida ne’e bele. Maibé, sé iha Timor laran, kuitadu, partidu hotu-hotu iha Timor laran ne’e mesak timoroan de’it. Harii partidu atu dezenvolve ita nia rain,” dehan Teme.

Teme  hateten, partidu ki’ik sira ne’e nia termu (istilah) hanesan. Partidu ne’ebé ke sai festa no tama festa de’it tanba ita hotu-hotu hatene. “Ha’u hakarak imi husu ha’u, 2017 ita boot sei iha asesu no esperansa atu tama Governu ou PN ne’e perguntas di’ak. Ha’u nia respota ha’u dehan, ha’u sei iha ne’ebá, maibé hosi ne’ebé ne’e ha’u labele fó resposta tanba ita boot sira hatene ha’u nia istória no lala’ok iha TL,” nia klarifika.

Maske nune’e, Prezidente FM José Luis hateten katak sira sei fó oportunidade ba Jorge Teme atu esplika ba diresaun nasionál partidu nian.

José Luis dehan informasaun ne’e ba Matadalan iha Parlamentu Nasionál, Sesta (18/12/2015) hafoin partisipa iha diskusaun ba orsamentu espesializada nian.

 “Ida ne’e iha diskusaun komisaun polítika halo ba rezolusaun ida no agora rezolusaun ne’e iha diresaun nasionál nia liman. Iha komprimísiu ne’ebé ami iha ho komisaun polítika ne’e ami sei ko’alia ho deputadu Jorge Teme para haree sobre informasaun sira ne’e no ami mós tenki fó opurtunidade ba nia para nia bele defende nia án no esplika ba iha diresaun nasionál,” nian dehan.

Pozisaun Teme nian daudaun ne’e, José Luis afirma katak, nia kontinua nafatin hanesan uluk eleitu iha kongresu no nia sei ba kongresu FM nian iha tinan oin kuandu realiza. “Nia sei ba. Nia promete katak nia sei ba,” José tenik.

Kona-ba ninia esperansa ba FM iha eleisaun jerál 2017,  nia hatán, kualker partidu polítiku ita funda atu hetan apoiu hosi eleitoradu hosi povu. Tanba uluk bainhira FM ba eleisoens hela fulan hirak de’it, maibé hetan bankada ida (1), deputadu rua (2). Tan ne’e, nia hein katak eleisoens mai sei aumenta tan deputadus.

Enkuantu, Vise Prezidenti Partidu Frenti-Mudansa (FM), Egídio de Jesus haklaken, Komisaun Juridisaun hosi Partidu Frenti-Mudansa sei halo investigasaun ba Sekretáriu Jerál Eleitu FM, tanba deskonfia lori Partidu Frenti-Mudansa nia naran hodi influensia fali membru sira tama ba iha partidu seluk.

 “Ami nia reuniaun foin dadauk Komisaun Polítika Nasionál (CPN) ninian iha loron 7 to’o 8 liuba, iha diskonfiansa oituan katak Sekretáriu Jerál Eleitu Jorge Teme, nia lori Frenti-Mudansa (FM) ninia naran lori  influensia fali sira hotu iha reuniaun subteraniu katak tenki ba fali  partidu seluk,” dehan Vise Prezidenti FM, Egídio ba Matadalan iha nia hela fatin, Taibessi, Liquintai, Díli (15/12/2015).

Egídio informa, ne’e ita la’os dún matak, maibé membru FM iha distritu hotu-hotu ne’ebé maka Sekretáriu Jerál Eleitu, Jorge Teme kontakta, sira rasik maka halo relatóriu informa ba iha reuniaun CPN-FM nian foin dadauk ne’e.

Nia dehan, rezolusaun ne’ebé maka uluk sira halo, tenki kria komisaun ida independente, loos no kredível ida hosi sira nia Komisaun Juridisaun Frenti-Mudansa nian ho ekipa ida, para bele halo investigasaun administrativa ba osan ne’ebé maka ita simu hosi Sekretariadu Tékniku Administrativa Eleitorál (STAE), hosi estadu hahú hosi IV Governu, V Governu to’o VI Governu.

“Ita bele hala’o jestaun administrativa kona-ba resivu no gastus, tama no sai (pengeluaran dan penerimaan) tuir  kna’ar ka nórmas partidu polítiku ne’ebé maka regula hosi CNE,” Egídio hato’o.

Nia hateten, iha dezlesu oituan, tanba osan partidu nian, azves uza sala tiha ba fali interese seluk, duké interese partidu nian.

 Tuir informasaun verbal ne’ebé maka Vise Prezidenti Partidu FM ne’e rona katak, tenki  harii Komisaun Investigasaun ida atu investiga loloos hodi hetan dadus konkretu, para bele hatene nia verdade.

Egídio esplika, hafoin hamosu tan rezolusaun dadauk ne’e, kontinua fó andamentu ba rezolusaun anterior 8-9 Fevereiru ho 7-8 Dezembru 2015 . “Ita hotu tenki hadi’a án profesionalizmu iha partidu. Profesionalizmu katak prepara án hanesan ema, prepara án hanesan materiál iha ita nia partidu, prepara án uza di’ak osan iha ita nia partidu,” Vise FM ne’e hato’o.

Tanba ne’e, Egídio dehan, rezolusaun ne’e sei konvida sekretáriu jerál eleitu ho laran luak, ho nakonu responsabilidade, atu mai hasoru diresaun nasionál ho Komisaun Juridisaun para presta deklarasaun defaktu kona-ba rumoris sira ne’e.

Vise Prezidenti ne’e haktuir, Sekretáriu Jerál Eleitu, Jorge Teme influensia membru partidu FM ba iha partidu foun, maka hanesan partidu ida eis minístru Nélson Martins ninian no balun dehan lori ba iha Partidu Libertasaun Populár (PLP). Maibé, nia dehan, nia deskoñese tanba seidauk publikasaun iha Jornál Repúblika.

 “Ami sei bolu nia mai. Sé nia mai maka deklara án dehan loos % 100 maka ami foin bele halo suspensaun ba ninia kargu tuir estatutu polítiku Frenti-Mudansa nian. Ami lakohi fó komentáriu ba ne’e, maibé ami presiza maka nia marka prezensa para bele esklarese,” Egídio hato’o.

Nia afirma, tuir loloos, sira nia kongresu extraordináriu ne’e iha 2017, maibé ho atetudi sekretáriu jerál eleitu ne’e vakum hela, entaun provizóriu sira delega primeiru vise sekretáriu jerál maka asumi hela ninia kargu. (Jon/Arif)

Matadalan

TAUR MATAN RUAK IHA DIREITU KONSTITUSIONAL HARII PARTIDU

$
0
0

Hakerek Na’in: Moisés Vicente – Matadalan, Opiniaun

Loron diak, ba imi le’e na’in sira hotu, ita hotu la senti loron muda ba kalan, kalan muda ba loron, tempu sempre lao dadaun ba oin nafatin, eleisaun jeral tinan 2017 mós besik mai dadaun ona.  Artigu ida ne’e ho nia titlu TMR-Taur Matan Ruak iha direitu konstitusional atu harii partidu politiku tanba Timor-Leste uza sistema multi-partidarismu. Iha ne’ebé durante ne’e públiku sempre kestiona maka’as lós katak atúal Prezidente Repúblika Demokrátika Timor-Leste, (ke-3), José Maria de Vasconcelhos alias Taur Matan Ruak, ba periudu 2012-2017 atu harii ona ninian partidu politiku foun iha pais Timor-Leste.

Lider nasional ba fundador nasaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste (RDTL) hanesan Nicolau Lobato, Francisco Xavier do Amaral, Xanana Gusmão, Lere Anan Timur, Filomeno Paixão, Ramos Horta, José Luis Guterres “LUGU”, Fernando de Araujo “La-Sama”, Mari Alkatiri, Francisco Guterres “Lu-Olo”, Rogerio Lobato, Corneilo Gama “L-7”, Ernesto Dudu, Maria Rosa da Camara alias Bisoi, Rosa Muky ho lider nasional sira seluk-seluk tan, lider sira ne’e hotu uluk no agora mós harii partidu politiku.

Entertantu eis-Major General FALINTIL-FDTL Taur Matan Ruak mós iha nia direitu atu harii partidu politiku foun iha rai ida ne’e, (Maun TMR uluk iha militár mak Lei Konstituisaun RDTL la fó dalan, maibé agora TMR nudar sidadaun babain). Signifika katak sidadaun sedeit iha rai ida ne’e iha direitu atu harii partidu politiku, tanba Timor-Leste uza ninia sistema multi-partidarismu. Partidu politiku foun ne’ebé mak harii, importante liu mak ne’e ho nia visaun no misaun ida diak no halo klaru ba públiku, partidu ne’e nia sede partidu husi munisípiu Díli ba to’o area rural. Partidu politiku ne’e nia programa ida diak ba tinan lima, programa ida diak povu mak sei hili no povu mak sei vota nia partidu politiku ne’e rasik. Tuir baze legal iha ita nia Lei Inan Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste (KRDTL) fó liberdade ba nia sidadaun hotu atu harii partidu politiku, mesmu que nia lider nasional ga, nia sidadaun babain mós iha dereitu atu harii partidu politiku.

Iha baze legal ne’e mak iha KRDTL artigu 7 sufrájiu universál no multi-partidarizmu. Alinea dahuluk,povu hala’o nia kbiit polítiku liu husi sufrájiu universál livre, direitu, sekretu no periódiku, no liu husi forma seluk tan ne’ebé hakerek ona iha Lei-Inan. Alinea daruak, estadu fó valór ba partidu polítiku sira-nia kontribuisaun atu povu hakatak-sai nia hakarak rasik tuir organizasaun, no ba sidadaun nia partisipasaun demokrátiku iha hahalok ukun nian iha nasaun laran. Iha KRDTL artigu 43 liberdade asosiasaun nian. Alinea dahuluk, ema hotu-hotu hetan liberdade ba asosiasaun, ho hanoin ida ne’ebé la hala’o violénsia no halo tuir lei haruka. Nomós iha KRDTL artigu 46 direitu ba partisipasaun iha polítika. Alinea dahuluk, sidadaun hotu-hotu iha direitu atu partisipa, husi nia rasik eh liu husi reprezentante ne’ebé hili tiha ona tuir demokrasia, ba vida polítika no ba asuntu públiku nian iha rai laran. Alinea daruak, sidadaun hotu-hotu iha direitu atu halo no partisipa iha partidu polítiku sira.

Perguntas mak ne’e ba ita hotu tanba saida mak sidadaun sira seluk tauk atu ema seluk harii partidu polítiku? Maibé Taur Matan Ruak dehan ema sira ne’ebé tauk kona-bá nia atu harii partidu politiku, ida ne’e problema sira nian. Taur Matan Ruak mós deklara katak nia vida ne’e, sei fó ba Timor, tanba nia mós fakar-ran mak hetan. Buat ne’ebé lori osan mak sosa, difisil tebes atu soe, sá tan nasaun Timor-Leste ne’e, lori ran no ruin mak sosa, entaun nia sei la husik Timor-Leste.

Iha parte seluk, komunidade Viqueque, Postu Administrativu Lacluta, Munisípiu Viqueque husu Taur Matan Ruak hafoin remata mandatu iha tinan 2017 atu harii fali partidu politiku hodi konkore ba sai Primeiru Ministru. Maun boot Taur Matan Ruak nia mandatu ba Prezidente hela tan tinan 2 hotu ona. Tanba ne’e ami husu ita atu harii partidu politiku ida hodi iha 2017 agora ami vota no hili ita ba fali tan ba Primeiru Ministru, hatete Ersilio Soares hanesan Xefi Suco Ahic, Postu Administrativu Lacluta, Munisípiu Viqueque, loron Tersa (24/03/2015), bainhira partisipa dialogu komunitaria ho Taur Matan Ruak iha Sede Suco Dilor. Ita bele dehan, kuaze maioria povu iha Timor-Leste hakarak atúal Prezidenti Repúblika Taur Matan Ruak atu harii ninia partidu politiku rasik. Bainhira liu husi nia vizita sira ne’ebé mak Taur Matan Ruak halao iha suco hotu iha territóriu tomak, korajen no husu ba Taur Matan Ruak atu harii nia partidu politiku hodi bele tau matan nafatin ba sira, tanba durante ne’e, Taur Matan Ruak mak besik liu ba sira hodi buka hatene sira nian terus no susar, informa Taur Matan Ruak ba jornalista Nacional Diário iha Suco Ducurai, Postu Administrativu Letefoho, Munisípiu Ermera, loron Kuarta, (28/10/2015).

Iha sorin seluk, Taur Matan Ruak hatete katak, agora dadauk ne’e povu sei moris iha terus no mukit nia laran, tanba grupu oan balun deit mak goza povu nia terus iha tempu rezisténsia to’o agora. Tanba ne’e Taur Matan Ruak husu ba públiku atu lalika preokupa kona-bá nia atu harii partidu polítiku, tanba povu mak sei hili sira nia ukun na’in sira. Dala ruma sira tauk atu ema seluk ba hadau sira nia kadeira karik, hau hatete para lalika tauk, povu mak hili sira, sira ukun, hili fali ema seluk, ema seluk ba ukun, dehan Taur Matan Ruak ba jornalista Nasional Diário iha Suco Liurai, Postu Administrativu Turiskai, Munisípiu Manufahi, loron Tersa (17/11/2015). Povu ne’e matenek, sira sei hili ema ne’ebé domin bo’ot liu ba Timor, ida ne’ebé ibun mak bo’ot liu, povu sei la hili.

Ikus liu, rekomenda ba lideransa partidu politiku hotu-hotu tenke fó liman ba malu hodi kontribui nafatin ba dame no paz hodi dezenvolve nasaun Timor-Leste. Tinan 2017 oin mai eleisaun jeral ne’e ita hotu nia festa demokrasia iha pais Timor-Leste. Tanba ne’e ita bo’ot sira mak lideransa fundador ba nasaun ida ne’e fó ezemplu diak nafatin. Sidadaun sedeit mak hakarak atu harii partidu politiku foun iha Timor-Leste ne’e sidadaun idak-idak nia direitu. ***

Referénsia:
v  Diak Liu PR Taur Matan Ruak Rona Povu. Asesu iha Jornál Nacional Diário, 27 Maiu 2015.http://www.jndiario.com/2015/05/27/diak-liu-pr-taur-rona-povu/.
v  Lei Parpol fó Vantajen ba Partidu Kiik. Asesu iha Jornál Suara Timor Lorosae, 30 Novembru 2015.http://suara-timor-lorosae.com/lei-parpol-fo-vantajen-ba-partidu-kiik/.
v  Povu Husu PR Taur Asumi Kargu PM 2017.  Asesu iha Jornál Nacional Diario, 28 Maiu 2015.http://www.jndiario.com/2015/05/28/povu-husu-pr-taur-asumi-kargu-pm-2017/.
v  Taur Matan Ruak: “Lalika ta’uk ha’u harii partidu”. Asesu iha Jornál Nacional Diario, 19 Novembru, 2015. http://www.jndiario.com/2015/11/19/taur-matan-ruak-lalika-tauk-hau-harii-partidu/.
v  Taur Matan Ruak: “Tempu mak termina ha’u harii partidu ou la’e”. Asesu iha Jornál Nacional Diario, 29 Outubru 2015. http://www.jndiario.com/2015/10/29/taur-matan-ruak-tempu-mak-termina-hau-harii-partidu-ou-lae/.
v  Taur Matan Ruak iha Wikipedia. Asesu iha Internet loron Kinta, 10 Dezembru 2015.https://id.wikipedia.org/wiki/Taur_Matan_Ruak.
v  Viqueque Hakarak PR Taur Matan Ruak Harii Parpol. Asesu iha Jornál Nacional Diário, 25 Marsu 2015. http://www.jndiario.com/2015/03/25/viqueque-hakarak-pr-taur-matan-ruak-harii-parpol/.

MCIA KONTINUA PROGRAMA POVU KUDA GOVERNU SOSA

$
0
0

Maske Povu Kuda Governu Sosa nudar programa IV Governu Konstitusional nian, maibe Ministeriu Comerçio, Industria no Ambiente (MCIA) sei tau prioridade hodi kontinua programa ne’e.

Ministru MCIA, Costancio Pinto hateten, MCIA nafatin ho nia politika atu kontinua programa Povu Kuda Govenru Sosa, tan ne’e MCIA sei kopera no servisu hamutuk fali ho Ministeriu Agrikultura e Pescas (MAP) atu nune’e bele hare produtus ne’ebe mak merese Governu atu sosa duni.

‘’Iha tempu badak mak ami foin deside atu sosa produtu ne’e hira, exemplu sosa hare karik toneladas hira, batar karik toneladas hira, nune’e agrikultor sira mos bele konsentra iha sira nia produsaun ne’ebe mak Governu sei sosa ho toneladas hira,’’ dehan Ministru Costancio Pinto, ba jornalista sira iha Aileu vila, Munispiu Aileu, Sesta (08/01/2016).

Costancio hatete, agora Governu sei esforsu liu husi MCIA sosa hela hare kulit, batar no seluk tan, hodi halo fali pilajen distribuisaun ba fali iha merkadu, maibe nia presu la hanesan ho fos ne’ebe mak importa mai husi rai liur.

Nia mos esklarese katak, tinan-tinan Governu sempre tau osan hodi importa fos husi rai luir, maibe iha parte seluk Governu mos liu husi MCIA esforsu hela hasae produsaun rai laran nune’e bele hamenus importasaun fos husi rai liur.

‘’Importante mak ita nia agrikultor sira tenki servisu makas hodi produs aihan ne’ebe mak ho kualidade, nune’e Governu nafatin sosa produsaun rai laran depois kontinua distribui ba merkadu, maibe agora ami sei kualia lai ho MAP hodi identifika produsaun sira ne’ebe mak diak liu, tanba durante ne’e MAP mak hatene klean liu no iha kunesementu kona ba produsaun ne’ebe mak diak,’’ afirma Ministru Costancio Pinto. nia

Jornal Nacional

VETA OJE 2016, PR TAUR LA SAI OBSTAKLU BA DEZENVOLVIMENTU

$
0
0

Maske Prezidenti Republika (PR), Taur Matan Ruak, hola pozisaun politika veta Orsamentu Jeral Estadu (OJE) 2016, maibe la signifika PR Taur lakohi dezenvolvimentu no sai obstaklu ba dezenvolvimentu.

Komisariu Politika husi Bloku Unidade Popular (BUP), Alarico Daitula, hatete katak, veta ne’ebe PR Taur foti ba lei proposta OJE 2016 ho montante bilaun 1.5 USD ne’e hanesan xamada atensaun ida ba Governu ho Parlamentu Nasional (PN) atu haree fila-fali. Nune’e, alokasaun OJE ne’e orientadu ba dezenvolvimentu sustentavel para liberta povu husi ki’ak ho mukit.

“Hau haree Governu, PN ho Prezidenti Republika (PR) Taur Matan Ruak nia persepsaun ba OJE atu fasilita dezenvolvimentu ne’e kuaze hanesan. Hotu-hotu hakarak povu nia diak, problema maka sira nain 3 la koalia didiak ba malu no la esplika ba malu hodi intende malu kona-ba OJE ne’e ninia objetivu,” hateten   Alarico Daitula, hodi responde JNDiario wainhira akompanhia plenaria extra-ordinariu iha PN, Sesta (8/1/2016).

Oan mane Saudozu Sub Xefi Estado Maior FALINTIL, David Alex Daitula ne’e fo sasin mos katak, veta OJE ne’ebe PR Taur foti ne’e la’os sai opozisaun ba dezenvolvimentu ba rai doben no povu doben ida ne’e. Maibe, PR Taur hakarak orsamentu ne’ebe aloka ba dezenvolvimentu, liu-liu ba projetu Tasi Mane ho ZEESM (Zona Ekonomia Espesial Sosial Merkadu) tenke iha nia retornu, atu dehan deit katak investimentu ho povu nia osan boot tenke fo rezultadu diak ba povu nia moris ne’ebe sustentabilidade. Tanba ne’e, PR Taur hanoin orsamentu ne’ebe aloka ba projetu Tasi Mane ho ZEESM   bele hamenus para sustenta fali ba area produtivu sira, hanesan edukasaun, agrikultura no edukasaun.

Nia mos fo nia observasaun ba deklarasaun politika bankada parlamentares (CNRT, FRETILIN, PD ho Frenti-Mudança) nian hodi dehan katak, deklarasaun sira ne’ebe bankada parlamentares sira foti hodi afirma sira nia pozisaun veta PR ba OJE 2016 ne’e mesak fundamentu. Maibe sangat disayangkan bankada boot CNRT ninia linguazen ne’ebe kontempla iha deklarasaun politika ne’e maka ladun iha etika politika.

“Hau so admira tebes maka Xefi Bankada CNRT Natalino dos Santos, to’o temi fali dehan, PR Taur veta OJE ne’e tanba rona liu fali assesor sira. Ne’e lalos, tanba PR Taur figura ida ne’ebe maka intelektual, vizaun boot no kritiku. Nia foti desizaun bazeia ba povu nia nesesidades moris no bazeia ba nia konsensia politika,” Alarico fo sasin.

Nia hatutan, PR Taur Matan Ruak ne’ebe uluk deriji FALINTIL iha ai-laran durante tinan 24 nia laran nunka iha assesor no nia duni maka sai assesor ba nia elementus FALINTIL sira hodi orienta funu naruk ne’e to’o hetan ukun rasik an. Tanba ne’e, dekarasaun Bankada CNRT nian ne’ebe dehan, PR Taur rona liu assesor sira ne’e mos la pertenente.

“Uluk Taur dirizi funu ne’e, nein Deputadau Natalino atu fo netik assesoria ba PR Taur, mas Taur konsege muda situasaun difisil to’o mai hukun an ne’ebe fo oportunidade mos ba Natalino sai Deputadu. Ne’ebe hau la fiar PR Taur bele rona deit assesor foti kedas desizaun,” argumenta Alarico Daitula.

Alarico mos konsidera katak, deklarasaun Bankada CNRT nian ne’e atu kria deit instabilidade, liu-liu tenta atu haketak relasaun diak Parlamentu Nasional ho Prezidenti Republika.

Deklarasaun Bankada CNRT nian, tuir Alarico Daitula, hakarak atu minimiza PR Taur nia konhesimentu, kona-ba realidade moris povu nian. Atu dehan deit katak, Bankada CNRT deit maka hatene povu nia moris no PR Taur ne’ebe la’o tama sai suku ne’e nunka haree hetan povu nia moris no nunka hateke kona dezenvolvimentu ne’ebe maka lao dau-dau iha rai doben ida ne’e.   Nudar povu simples ida, Alarico husu ba reprezentante povu sira iha Uma Fukun atu luta duni ba povu nia moris diak. La bele uza povu sai fali instrumentu politiku hodi benefisia grupu partidaria no benefisia an rasik. Nia mos husu ba povu doben ida ne’e atu haree didiak lider no partidu ne’ebe maka lori duni programa diak ba povu nia moris diak.

“Eleisaun jeral 2017 besik ona. Povu tenke matan mos no neon nain atu ijerse imi nia direitu votus ba ema ne’ebe maka sai duni matan, tilun no ibun ba imi nia moris diak. Labele hili ema ne’ebe maka falun an iha istoria nia laran hodi sakrifika no dezvaloriza imi nia moris ba nia interese partidu, intrese grupu, interese familia no interese privadu,” afirma Alarico Daitula. mia

Jornal Nacional

TULA FOER IHA DILI, SMD KONTRATA TRUK 40

$
0
0

Saneamentu Munisipiu Dili (SMD), kontrata ona truk 40 hodi responsabiliza tula foer iha Dili laran ba soe iha fatin lixu Tibar.

Iha Dezembru 2015. SMD loke konkursu ba publiku hodi husu ba kareta baskolante sira atu bele hatama dokumentus para konkore ba kontratu tula foer iha Dili laran. Nune’e, iha baskolante 139 maka hatama dokumenus, maibe iha faze final nian kareta 40 deit maka aprovadu tanba kondisaun diak no dokumentus kompletu.

“Prosesu ba kareta baskulante 40 ne’e hahú no hala’o tiha ona, no kareta nain 40 ne’e mos ami halo tiha enkontru iha loron 30 Dezembru , atu nune’e iha loron 2 Janeiru 2016, hahú apoiu servisu raut foer iha Dili laran, informa Xefi Departementu SMD, Domingos dos Santos Soriano ba JNDiario iha knar fatin, Matadoru, Dili, Sesta (8/1/2016).Nia hatutan kareta baskulante 40 ne’e oras ne’e dadauk hala’o ona sira nia servisu apoiu ba Saneamentu Munisipiu Dili hodi limpeza raut fo’er iha kapital Dili laran, no agora ne’e sira nia servisu tama ona semana ida.

Nia informa tan katak kareta hirak ne’e sira koloka ba area 40 iha Dili laran, iha area balun maka sira koloka kareta saneamentu 2 hodi halo serbisu limpeza raut foer iha sidade laran, area ne’be koloka kareta saneamentu 2 hodi halo servisu maka hanesan area Terminal Becora to’o Kuluhun no Merkadu Taibesi inklui mo’os Komoro ho razaun tanba area hirak ne’e produz foer barak.

“Kareta 40 ne’e ami fahe ba area 40 iha Dili laran por ezemplu; Bidau Santana to’o Cristo Rei mai Bidau Masaur ami tau kareta 1, husi kruzamentu Kuluhun to’o Terminal Becora pois Sabraka laran, komarka ne’e ami tau kareta 2, ba fali Merkadu Taibesi ne’eba ita nia vendedores barak produz mo’os foer barak tanba ne’e iha ne’eba mos ami tau kareta 2, mo’os area sira seluk mos hanesan ami tau kareta ida ida iha ne’eba só uniku suku komoro maka tau kareta 8 iha ne’eba tanba nia iha area bo’ot, sira seluk ami tau suku 1 kareta 1” Domingos hateten.

Nia dehan, orariu serbisu nian sira hahú iha tuku 6:30 dadersan, kareta idak idak ho nia pessoal ba apel iha ne’eba depois maka nia derigi sira ba area ne’ebe maka nia determina tiha ona katak nia koalia hotu konaba lala’ok raut foer depois maka sira foin sai ba foti foer hodi ba soe iha Tibar hahú husi dader to’o lokraik kada loron 1 sira halo ret 3.

Kareta 40 ne’e hetan kontratu husi Administrasaun Munisipiu Dili husi MAE nia okos, orsamentu refere husi Ministeriu maka oferese bazeia ba orsamentu Estadu tinan 2015 nian ne’ebe ho montante US$ 950.000.

Nia husu ba komunidade ne’ebe hela iha kapital Dili tenke iha konsiderasaun no konsnesua atu bele soe foer iha nia fatin no tuir orariu. Lj2

Jornal Nacional

HEMU AIMORUK TENKE IHA RESEITA DOUTOR

$
0
0

Doutor Julião Alberto da Silva husu ba pasiente sira atu hemu aimoruk ruma tenke ho reseita doutor nune’e bele prevene overdosis.

Doutor Julião da Silva fo sai lia hirak ne’e, relasiona ho ema barak mak hemu aimoruk maibe laiha reseita husi doutor bainhira moras.

Tuir nia, durante ne’e komunidade barak bainhira moras sira ba sosa aimoruk iha klinika sira, liu- liu klinika privadu sira maibe laiha reseita husi doutor bele fo perigu ba saude.

“Ita nia komunidade sira barak mak bainhira moras sira la ba fasilidade saude hodi koko sira nia moras mak foin simu aimoruk husi doutor maibe moras hanesan malaria ka moras ispa, Diare no moras seluk tan sira ba sosa deit aimoruk iha klinika ka kios sira ne’ebe besik lori ba uma sira hemu sein reseita husi doutor entaun ida ne’e afeita ba pupolasaun sira nia saude liu-liu konaba rezistensia” Doutor Julião Alberto da silva Ba JN-Diario iha Comoro Dili Sabado (9/1/2016)

Tamba ne’e doutor Julião hatete, atu prevene ida ne’e Ministriu Saude tenke kontrola fo regulamentu aimoruk ba klinika privadu sira ka iha kios sira ne’ebe faan aimoruk para sira la bele fa’an aimoruk sein reseita doutor hanesan antibiotik, no tablet anti malaria ne’ebe fa’an iha klinika privadu sira ba komunidade sira.

Entetantu estudante Enfermajen Instituto Siencia Saude Grasa de Deus, Filomena da Costa Ramos hatete, durante ne’e ema sira ne’ebe moras hanesan Malaria , dengue, ispa no moras seluk tan sira lakohi ba fasilidade saude simu aimoruk maibe sira ba sosa deit aimoruk iha klinika ou kios sira ne’ebe besik, ida ne’e bele fo perigu ba sira rasik.

“Komunidade sira iha dili laran bainhira ha’u haree sira nia oan, familia moras isin manas loron rua ka tolu, ou mear ruma sira lakohi ba fasilidade saude para koko sira nia moras mak foin doutor fo reseita maibe sira ba fali sosa iha klinika ou kios sira ne’ebé laiha reseita husi doutor ida ne’e perigu,”dehan nia. car

Jornal Nacional

KOMISAUN B KONDENA “PREMANISMU” IHA BOP

$
0
0

Komisaun B Parlamentu Nasional ba asuntus Negosiu Estranjeirus, Seguransa no Defeza kondena maka’as atetude pesoal membru Polisia Nasional Timor Leste (PNTL) husi Bataliaun Ordem Publiku (BOP) ne’ebe hatudu hahalo ‘premanismu’ iha fatin publiku.

Foin lalais ne’e, pesoal membru BOP sira uza kareta kamioneta BOP nian baku lesuk estudante husi Universidade Oriental (UNITAL) to’o haris ran no isin lolon mesak kanek.

Prezidenti Komisaun B, David Dias Ximenes “Mandati”, hateten atetude pesoal membru BOP sira nian ne’e la hatudu sira nia profesionalismu.

“Hau lakohi tamba saida mak hau lakohi tamba kuandu polisia iha ema lahalo krime kuandu polisia la iha ema halo krime,” hateten David Mandati iha PN, Sesta (08/01/2016).

Nia hatutan kuandu ema respeita polisia iha ou laiha ema se respeita lei ida ne’e, segundu buat sira mosu tamba polisia sira nia filosofia desibilidade ou kelihatan dimana mana ne’e polisia la iha, polisia sira ho deit kareta mak liu ba liu mai, atu hamrik ho ema koalia dehan ema ne’e diak ka lae, ne’e laiha liu sira mak ba mai ho kareta depois fila fali ba kurtel hakfodak ema telfone mai depois mak tun ba baku ema arbiru deit.

“Hau hatene sira uja mak servisu informasaun intelejensia mak asves telefone ba sira, ida ne’e hau la persija ida, informasaun ne’e ba ema krime, ema nebe atu garantia seguransa ne’e bolu dehan katak presensa disuasora katak kuandu polisia iha neba ema respeitaema sei la halo problema no la komete krime tamba polisia nia presensa iha sosiadade nia le’et atu dehan katak polisia ne’e atu eskolta ita nia sosiadade, polisia ne’e atu garante bem star ita nia sosiadade,” hateten Mandati.

Nia reforsa tan, wainhira sidadaun baku malu ne’e krime tama investigasaun ba kadeia, mais agora polisia mak baku ne’e polisia komete krime.

“Hau lakoi polisia ne’e komete krime, polisia ne’e institusaun nebe ema hotu hotu tenki respeita, fo domin para sira mos bele fo seguransa hau la konkorda kuadu polisia baku ema, polisia laiha profesionalismu, lalaika dehan baku ema ne’e mak laiha profesionalismu kuandu polisia sira sedauk lao tun lao sai tama sosidade nia le’et, komprementa ema husu diak ka lae ne’e mos la profesional,” hateten David Mandati.

Iha fatin hanesan deputadu husi bankada CNRT Cesar Valente hatete ba sidadaun sira nebe hatan violasaun husi membru PNTL bele halo keisa ba iha komisaun B hodi aprezenta mos kronolijia.

“Ita nia sidadaun sira tenki halo keisa pureskritu mai iha komisaun B, aprezenta mos kronologia bele lori ba kedas ba iha Prokurador Jeral da Republika para sira aposta kestaun iha neba i mos PDHJ nebe hare kona ba violasaun diritu humanus, orgaun sira ne’e tenki apresenta em dokumentu,” hateten Cesar Valente.

Nia hatutan kestaun ne’e bele hadia institusaun, bele transforma ema nia mentalidade nebe gosta baku ema para liga ba regulamentu, no mos bele fo informasaun ba publik katak problema ida akontese ou membru institusaun ida komete krimi ruma laos atu koalia deit maibe atraves liu husi dokumentu para apresenta dokumentus i buat sira ne’e hotu nune bele rezolve problema. Dehan nia.

“Sidadaun sira mos tenki hatene katak lei bandu labele halo buat ida ne’e, dala ida polisia mai tolera, dala rua tolera, mais kuandu dala tolu polisia mai tenki uja forsa, laos ezizi deit mak polisia tenki kumpri lei maibe sidadaun sira mos tenki kumpri,” Cesar Valente hatutan. Nes

Jornal Nacional

MAJEN LERE : F-FDTL-PNTL HAMUTUK GARANTE ESTABILIDADE

$
0
0

Xefe Estadu Maior General Falintil-Forsa Defesa Timor Leste (F-FDTL) Major Jeneral (Majen) Lere Anan Timor afirma, tinan 2016 instituisaun F-FDTL ho Polisia Nasional Timor Leste (PNTL) hametin servisu hamutuk garante estabilidade nasional ba povu no rai ida ne’e.

Major Jeneral Lere Anan Timor hato’o lia hoirak ne’e liu husi selebrasaun Natal konjunta instituisaun F-FDTL-PNTL ho tema “Natal Conjunta Hametin Espritu Nasionalismu iha Seguransa e Defesa” ne’ebe halao iha Centru Convensoens Dili (CCD) Sesta (8/01) semana kotuk.

Iha diskursu Major jeneral Lere hateten katak, selebrasaun Natal konjunta instituisaun F-FDTL ho PNTL tinan 2016 ne’e laos halibur malu deit, maibe oinsa hametin instituisaun rua ne’e.

“Natal hamutuk natal konjuntu, nia importansia laos mai halibur malu deit. Maibe nia kontiudu halo Instituisaun rua ne’e metin, konfiansa iha koperasaun iha aktividades hotu-hotu hanoin ida deit, hakarak ida deit mak estabilidade nasional,”koalia Major General Lere.

Lere hatutan katak, bainhira Instituisaun rua ne’e la metin povu mos la hakmatek, hanesan esprensia hatudu ona, krizi 2006 fahe malu povu la hakmatek balun mate balun terus.

Nune’e mos iha tinan 2015 kazu eis prezidente Cruz Vermelha, Paulino Gama “Mauk Moruk” nian instituisaun F-FDTl-PNTL ida-idak kumpri dever ninia papel servisu hamutuk objetivu ida deit, oinsa bele netraliza situasaun sira ne’ebe ke kria instabilidade ba nasaun, Estadu no Povu.

Iha oportunidade ne’e Major General Lere agradese ba eis Prezidenti Republika, Jose Ramos Horta ne’ebe sai orador iha selebrasaun refere, tanba nia (Horta-Red) deste iha tempu luta ba Independensia Timor Leste no iha tempu ukun a’an ida ne’e fo kontribuisaun makas ba instituisaun rua ne’e.

“Ema ida ne’ebe ke ami hili iha eventu ida ne’e, maun bo’ot (Horta) sai hanesan orador, ema dehan konsolidasaun, espritu nasionalitismu ba seguransa defesa liu-liu ba Instituisaun rua ne’e, ita mak toma konta ou responsabiliza area defesa e seguransa. ita ukun-an durante tinan 15 ami persija imi nafatin, hamutuk ho ami liu-liu ba jerasaun foun hamrik imi nia oin nafatin atu lori, atu dudu sira servi diak ita nia nasaun ita nia Estadu ho ita nia povu,” Lere dehan.

Iha okaziaun ne’e Lere husu ba foinsae sira ne’ebe mak iha oinstituisaun F-FDTL ho PNTL ne’e atu halao ninia papel ho diak ho reponsabilidade.

Entretantu iha fatin hanesan eis Prezidenti da Republika, Jose Ramos Horta apresia ho konvite ne’ebe mak mak dirije ba nia partisipa selebrasaun Natal konjunta F-FDTL no PNTL ne’e.

Iha oportunidade ne’e eis Prezidente bne’e husu ba instituisaun rua ne’e atu mantein disiplina iha knar tomak.

Iha seremonia ne’e, partisipa husi eis Prezidenti Jose Ramos Horta, Ministru Defesa, Ministru Interior ho ninia espoza , Xefe Estadu Maior ho ninia espoza, Vice Xefe Estadu Brigadeiru Filomeno Paixão, ofisiais superioris tantu husi F-FDTL no PNTL. Entretantu total orsamentu ba festeza natal conjunta ne’e ho orsamentu U$ 40 mil itall.

F-FDTL-PNTL laiha demokrasia

Iha oportunidade ne’e Xefe Estadu Maior General Falintil – Forsa Defesa Timor Leste (F-FDTL), Major General Lere Anan Timor afirma, knar instituisaun F-FDTL ho Polisia Nasional Timor Leste (PNTL) laiha demokrasia, tanba F-FDTL ho PNTL prontu simu konsekuensia.

“Iha tempu sedauk ukun a’an dehan ba funu laos atu oho deit inimigu, maibe prontu atu simu mate, maibe ohin loron sira debate iha Parlamentu sira koalia demokrasia. Instituisaun rua F-FDTL ho PNTL la iha demokrasia komandante dehan AA, BB, komandante desidi diak desidi át mak ne’e ona, ita militar ita laiha demokrasia,”haktuir Major General Lere Anan Timor.

Tanba nia dehan, desizaun saida deit mak komando foti sei responsabiliza.

“Sei desidi át komandante responsabiliza, ha’u nudar komandante Forsa Defesa ha’u desidi át ha’u resposabiliza, sei desidi diak ba ita hotu-hotu nia diak,”haklaken Lere. Eus

Jornal Nacional

Petição para banir comércio de marfim em Hong Kong com mais de 66 mil assinaturas

$
0
0

Hong Kong, China, 11 jan (Lusa) -- Mais de 66 mil pessoas assinaram uma petição que apela ao Governo de Hong Kong para banir o comércio de marfim na cidade, anunciou a organização World Wild Fund (WWF).

A WWF-Hong Kong informa, num anúncio publicado hoje no jornal South China Morning Post, que a petição conta com mais de 66 mil assinaturas.

O grupo também reitera o apelo à probição do comércio de marfim nas vésperas da apresentação das linhas de ação governativa para 2016 pelo chefe do Executivo da antiga colónia britânica, agendada para a próxima quarta-feira, dia 12.

No portal da WWF-Hong Kong, a campanha, que insta a que se reescreva o futuro dos elefantes, começa por explicar que em chinês, o marfim é designado como "dente de elefante".

"É por isso que muitos de nós pensam que a extração de marfim é inofensiva, apesar de mais de 35 mil elefantes serem brutalmente assassinados por causa das suas presas todos os anos. Por causa desta confusão, os elefantes africanos caminham para a extinção".

E, neste sentido, insta a que se invente um novo carater para a palavra marfim e "para que deixe o mundo saber que não se trata de um simples dente".

A China impôs uma proibição de um ano, em fevereiro de 2015, à importação de marfim esculpido, em resposta às críticas internacionais de que a procura crescente no mercado chinês encoraja o massacre de elefantes ameaçados de extinção na próxima geração.

As ONG consideraram então a medida encorajadora mas "apenas simbólica", lembrando que o essencial do contrabando internacional diz respeito ao marfim bruto, obtido com o abate ilegal de elefantes, incluindo em países lusófonos como Angola e Moçambique.

Contudo, esta medida, cujo prazo está prestes a expirar aplica-se exclusivamente ao interior da China, pelo que não abrange as Regiões Administrativas Especiais de Hong Kong e de Macau.

Em julho do ano passado, a organização "Save the Elephants" (Salvem os Elefantes) publicou um relatório em que indicava que o crescente comércio ilegal de marfim em Hong Kong -- uma das cidades do mundo onde se encontra mais marfim à venda -- estava a empurrar estes animais para a extinção.

Aliás, esse relatório descreve Hong Kong como o terceiro maior centro mundial de contrabando de marfim, depois do Quénia e da Tanzânia.

Na década de 1960, Hong Kong era um dos mais famosos e maiores centros de escultura de marfim do mundo. Desde 1990 que não há registos de importação legal de marfim para o território e todas as vendas são oficialmente provenientes de reservas existentes.

Segundo os ambientalistas, os 'stocks' de Hong Kong já se deviam ter esgotado há mais de uma década, mas os comerciantes estão a recorrer a uma brecha que lhes permite guardar uma quantidade limitada de marfim para vender produtos contrabandeados.

DM (FV/EJ/EYAC) // MP

Controlado incêndio que fez dois mortos e destruiu centenas de casas na Austrália

$
0
0

Perth, Austrália, 11 jan (Lusa) -- A descida das temperaturas na Austrália ajudaram os bombeiros a conter um incêndio florestal que no domingo provocou duas mortes e destruiu 143 propriedades, estando em curso ainda as operações no terreno.

O fogo, que deflagrou na sequência de um raio há seis dias, consumiu 71 mil hectares no estado da Austrália Ocidental, é o mais recente de uma série de incêndios que, em todo o país, causaram oito mortes.

"As condições meteorológicas são muito boas hoje, como o foram nas últimas 24 horas, pelo que temos sido essencialmente capazes de conter este fogo", disse o ministro dos Serviços de Emergência da Austrália Ocidental, Joe Francis, à rádio nacional.

"Não está totalmente sob controlo ainda mas estamos muito otimistas também relativamente às próximas 24 horas", disse.

Os níveis de alerta dos serviços de emergência foram diminuídos para as cidades na zona -- incluindo Waroona, Hamel e Yarloop (a cerca de 110 quilómetros a sul de Perth, onde foram encontrados dois corpos nas habitações que arderam.

O incêndio, um dos piores a atingir a região nos últimos anos, destruiu 143 propriedades, incluindo 128 casas em Yarloop.

As autoridades regionais estimam prejuízos na ordem de pelo menos 60 milhões de dólares australianos (38,2 milhões de euros).

A Austrália sofre anualmente incêndios florestais que têm frequentemente efeitos devastadores, como os de 2009 no estado de Victoria, que fizeram 173 mortos e destruíram 2.000 casas no chamado "sábado negro".

DM // MP

Macau: Deficientes no trabalho - Capazes e trabalhadores, asseguram patrões

$
0
0

“Uma vantagem em recrutar deficientes é que não são preguiçosos”

FLORA FONG – Hoje Macau

“Capazes, inteligentes e trabalhadores.” É assim que empregadores de portadores de deficiência definem os seus trabalhadores. Mas, entre casos de sucesso, há opiniões que apontam que a sociedade precisa apenas de mão de obra mais barata

Ter trabalho é um direito e faz parte da vida de todas as pessoas. Todas, ou quase, já que para os portadores de deficiência, a coisa pode não ser tão fácil. Em Macau não é fácil ver trabalhadores deficientes nos diversos negócios do território. Mas eles existem e a sua capacidade de trabalho abrange diferentes áreas. O HM foi à descoberta e tentou perceber como é a vida de alguns deles.

Oi Lin foi a primeira portadora de deficiência mental ligeira que falou ao HM, quando visitámos a oficina da empresa de doces Cherikoff, na zona do Iao Hon. Ainda que não de forma clara, Oi Lin consegue dizer-nos que tem 43 anos e que começou a trabalhar na oficina desde 2008.

“Gosto de trabalhar aqui”, responde. Todos os dias, Oi Ling faz a limpeza, coloca etiquetas nas caixas de produtos, coloca os doces nas estantes. Num trabalho igual ao dos outros trabalhadores, trabalha a tempo inteiro e tem um dia de descanso ao sábado.

Nos primeiros dias de trabalho, o assistente social que acompanha Oi Lin precisou de ficar com ela no trabalho, sendo que a jovem trabalhava apenas metade do dia para se habituar às mudanças na sua vida.

Peggy Man, gerente administrativa da empresa, admite que, meio ano depois de ter começado a trabalhar, Oi Lin conseguia já lidar com o que tinha de fazer. Agora trabalha independentemente.

“Oi Lin consegue também atender as chamadas de clientes e sabe bem as horas de chegada dos clientes [regulares], dividindo os produtos necessários e colocando-os em diferentes sacos para lhes dar”, indicou ao HM, acrescentando que a ajuda é mútua. “Existe uma grande vantagem em recrutar deficientes: é que eles não são preguiçosos. O que dizemos que tem de ser feito, eles fazem e o processo é feito como se fossem um sistema de computador”, diz, referindo-se ao facto de fazerem tudo como lhes foi indicado.

Ainda que, por vezes, Oi Lin se tenha atrasado na chegada ao trabalho, Peggy Man refere que não tem de se incomodar em mandar Oi Lin trabalhar: pelo contrário, às vezes é ela quem diz aos colegas novos para se apressarem nas tarefas. Contudo, Peggy Man explica que o salário de Oi Lin é um terço menor do que o dos outros funcionários, devido às limitações da funcionária.

Fong I é outra portadora de deficiência mental ligeira que tem 40 anos. Trabalha no armazém da empresa de cafés Seng Pan há mais de um ano. Estudou até ao segundo ano da escola primária, através do ensino especial.

A Associação de Familiares Encarregados dos Deficientes Mentais conta-nos que Fong I já trabalhou em vários locais anteriormente, mas não gostou de nada, tendo desistido logo no início.

“Trabalhou como funcionária de limpeza numa cantina da escola e foi empregada num snack-bar, mas disse que não gostou e achava o trabalho muito cansativo, pelo que desistiu logo depois”, afirmou Lai Iok Kuan, assistente social que tem acompanhado o caso de Fong I.

Na fábrica de cafés, Fong I sente-se bem. Consegue trabalhar de forma estável e os pais, a associação e a empresa testemunham isso.

Gary Chio é chefe da jovem, que é a primeira funcionária que a empresa recrutou. No meio ano inicial, Fong I trabalhava apenas quatro horas por dia. Mas foi quando começou a trabalhar a tempo inteiro que o seu esforço se notou mais.

“Ela sabe fazer muitas coisas, sabe escrever à máquina a data dos pacotes de cafés, sabe fazer a contagem dos sacos, bem como colocar os pacotes nas caixas. Ela é muito inteligente e tem paciência”, conta-nos. Fong I também sabe fazer café, sendo esta, aliás, uma das exigências a todos os funcionários da empresa.

A conversar directamente com Fong I, conseguimos perceber que a sua expressão oral é boa e que a jovem consegue explicar bem o que faz.

“Aprendi a fazer tudo aqui. Aprendi a colocar os cafés e os chás nos pacotes, não é difícil. No início não sabia escrever à máquina, mas um colega ensinou-me e agora sou eu sempre a fazer isso”.

DE MÃOS DADAS

Segundo dados da Direcção dos Serviços para os Assuntos Laborais (DSAL), de 2014 ao ano passado, 65 portadores de deficiência conseguiram trabalhos através do organismo. A maioria trabalha na limpeza de hotéis e restaurantes, em obras de construção, são cozinheiros ou assistentes administrativos. Trabalhadores de segurança, entre outros.

Para Sandra Liu, directora executiva da Associação de Familiares Encarregados dos Deficientes Mentais, em muitos casos, os factores de sucesso não são apenas a aceitação do deficiente como trabalhador, mas também o convívio e as relações entre colegas. Se esse for feito num bom ambiente, os deficientes conseguem trabalhar bem.

Exemplos disso podem ser as duas jovens com quem falámos acima. Os pais de Oi Lin começaram a ter dificuldades de deslocação no ano passado, levando a que os colegas lhe dêem ainda mais atenção: ajudam-na a fazer compras e a guardar dinheiro, por exemplo.

Oi Lin não foi a única portadora de deficiência que a Cherikoff já teve a trabalhar consigo: já foram recrutados cegos, surdos, portadores de poliomielite. A empresa tem cooperado com as associações de serviços sociais para providenciar estágios a quatro portadores de deficiência por ano, com duração de três a seis meses. Mas Peggy Man acha que a situação de Oi Lin é muito melhor do que a dos outros portadores de deficiência e crê que isso tem a ver com a ajuda dos colegas.

“É importante não os menosprezar. Quando compreendemos a situação deles, eles esforçam-se muito. Nós não devíamos queixar-nos de nada.”

No início, Peggy Man recusou contratar este tipo de pessoas, mas o dono da empresa onde Peggy desempenha a função de chefia convenceu-a a fazê-lo. Agora, a mulher agradece ter tido oportunidade de os conhecer.

“Apreciamos o que o dono [da empresa], Bobby Leng, nos disse. Não podemos ajudar todos, mas ajudamos um e depois outro, é melhor do que fazer donativos para estas pessoas. Eles conseguem ganhar dinheiro dependendo de trabalho físico, o que é bom para eles também.”

A entreajuda pode ser realmente uma das peças-chave para a estabilidade. A assistente social que acompanha o caso de Fong I segreda-nos que, no início, os colegas descobriam a portadora de deficiência a chorar escondida no trabalho, apenas porque não sabia exprimir-se como queria. Algo que fez o patronato perceber que “é preciso contar com as características [especiais da empregada], a sua capacidade e os seus conhecimentos antes de começar a trabalhar”.

Quando a visitámos no local de trabalho, ela sorriu timidamente. Agora, Fong I não precisa de receber subsídios do Governo. Os pais estão felizes com ela e Gary Chio acha mesmo provável ela ser eleita a melhor funcionária do ano. “Ela ajuda-nos muito, em vez de sermos nós a ajudá-la ela”, admite.

“Sociedade não aceita bem os portadores de deficiência”

HETZER SIU DIZ QUE ACEITAÇÃO RESIDE NA NECESSIDADE DE MÃO-DE-OBRA

No mesmo edifício onde fica a fábrica de cafés onde trabalha Fong I, na Areia Preta, encontrámos Ka Cheong. Mais novo, com apenas 20 anos, o jovem é deficiente mental de nível moderado. É tímido e pouco falador e trabalha na Companhia de Fornecimento de Equipamentos de Restauração Chon Wa desde Julho do ano passado.

Ka Cheong acabou o terceiro ano do ensino especial da Escola Luso-Chinesa Técnico-profissional e conseguiu este trabalho, depois da empresa se inscrever na DSAL para recrutar um portador de deficiência.

“Quando abrimos a empresa, falei com o meu marido para recrutar um portador de deficiência, porque temos capacidade para isso. Assim tentámos recrutar o primeiro funcionário com deficiência e chegou-nos Ka Cheong. Ele é muito obediente”, contou Wu Kam Fong, dona da empresa, acrescentando que Ka Cheong é “muito pontual”.

Sem grande carga de trabalho, Ka Cheong recebe 7300 patacas por mês, o que, diz-nos Wu Kam Fong, “não faz grande diferença” para com o outros funcionários.

Já Hok Chai, também deficiente mental de nível moderado, tem 28 anos e começou a trabalhar no escritório da Companhia de Electricidade de Macau (CEM) em 2012.

Formou-se na Escola da Concórdia para o Ensino Especial e participou no plano da CEM com a Associação Macau Special Olympics, que todos os anos leva dez portadores de deficiência a ser estagiários.

Wendy Vong, gerente do Departamento de Administração da CEM explicou que o funcionário trata de papeladas, de inserção de dados no computador e de arquivamento. A avaliação é positiva.

“Consegue concluir os trabalhos sem problema”, diz-nos a sua superior, acrescentando que uma das únicas limitações de Hok Chai é o tempo. “Não podemos dar-lhe muito trabalho ao mesmo tempo.”

Para uma melhor coordenação entre os funcionários na empresa tão grande que é a CEM, Wendy Vong explica que são emitidos avisos para encorajar a ajuda aos portadores de deficiência. Além disso, cada portador é acompanhado por um instrutor, a fim de se integrar melhor no ambiente de trabalho. Algo que, como nos diz Hok Chai com algum esforço, ajuda.

“No início, preocupava-me em não saber fazer nada e em cometer erros. Fazia perguntas ao meu instrutor quando não sabia algo.”

Entre todos os trabalhos, Hok Chai diz-nos que o que gosta mais de fazer é recolher as impressões digitais dos novos funcionários e tirar fotografias para fazer cartões de trabalhadores.

A Sociedade de Ngai Chun é uma empresa social de limpeza operada pela Associação Macau Special Olympics desde 2002. Aqui encontrámos Ao Ieong I.

Com 26 anos, formou-se na Escola Luso-Chinesa Técnico-profissional e trabalha na sociedade há mais de um ano, depois de ter sido empregada de limpeza do Hotel Venetian.

Falando fluentemente, Ao Ieong I conta-nos que, nesta empresa, o trabalho é mais cansativo, mas também mais apreciado pela jovem.

Começou, como outros 23 trabalhadores portadores de deficiência na sociedade, por fazer limpeza de carros, de prédios e de lares de idosos. Mas agora Ao Ieong I foi promovida e trabalha mais no escritório: escreve no computador e entrega documentos. Toma notas nas reuniões com os chefes.

Na última avaliação que lhe foi feita, Ao Ieong I foi classificada como estando um nível acima de deficiência mental ligeira, avaliação que não lhe permite receber o subsídio de deficiência do Governo.

O OUTRO LADO DA MOEDA

Desde há 20 anos que a Associação Macau Special Olympics já ajudou cerca de 200 portadores de deficiência a encontrar trabalho. Destes, 11% sofrem de deficiência mental e estão espalhados por 65 empresas que cooperam com a Associação.

Hetzer Siu, director-executivo, afirmou que o caso de Ao Ieong I é um exemplo de promoção de trabalho. A aprendizagem é algo visto como necessário pelo responsável, que diz que mudar os hábitos dos deficientes – acostumados a ter férias longas e a não trabalharem mais de dez dias – é algo que tem de ser feito. Até para que, “passo a passo”, se habituem ao ambiente de trabalho, que é diferente do da formação.

Mas há casos em que nem sempre a vida é feita de sorrisos. Hetzer Siu acha muito importante alterar o modelo tradicional dos serviços sociais para os portadores de deficiência, que é, actualmente, ensinar e dar apoio financeiro. Através das empresas sociais, diz, estes conseguem depender da sua própria capacidade e forças para ganharem dinheiro.

O responsável diz que não é difícil os portadores de deficiência encontrarem trabalho. No entanto, diz, quando estão a trabalhar com pessoas ditas normais, sentem pressão por acharem que não conseguem fazer o que os outros conseguem. Além disso, o director-executivo acha que não é verdade que a sociedade “aceita bem estas pessoas”. Aceita-os, diz, apenas com base na necessidade de mão-de-obra. E mão-de-obra mais barata, diz.

“Não vejo que a sociedade esteja a aceitar bem os portadores de deficiência. Muitos empregadores querem recrutá-los porque precisam de mão-de-obra e podem pagar menos, bem como conseguem pedir ao Governo trabalhadores não residentes (TNR) mais facilmente”, confessa.

Segundo Hetzer Siu, actualmente o Governo tem apenas quatro portadores de deficiência a trabalhar. Como não existe uma carreira especial ou uma forma de inscrição especial para encorajar a empregabilidade destas pessoas, “é muito difícil trabalhar” na Função Pública.

“Podemos ver que nem o Governo está muito activo na contratação de deficientes. Como é que as empresas privadas vão fazê-lo?”, remata.

Aposta no ensino técnico profissional nas prioridades de Timor-Leste para 2016

$
0
0

Díli, 11 jan (Lusa) - Melhorar o funcionamento e organização do sistema educativo, formação de professores e arrancar com o ensino técnico vocacional são as prioridades de Timor-Leste para 2016 na área da Educação, anunciou hoje o ministro que tutela esta pasta.

Implementar o novo currículo do pré-escolar e ensino básico, reforçar a qualidade do ensino superior e reativar o programa de alfabetização estão também entre as metas definidas por Antonio da Conceição.

Numa mensagem por ocasião da abertura do ano letivo, António da Conceição mostra-se esperançado que 2016 seja um ano "caraterizado pela melhoria do sistema de ensino timorense", que ainda enfrenta grandes desafios.

O ministro recorda a importância de professores, alunos e da comunidade em geral para o êxito das escolas, recordando as competências exigidas aos docentes timorenses.

"Apelo a todos os professores para que participem ativamente na formação e desenvolvam as suas competências nas diversas vertentes, nomeadamente no domínio das línguas oficiais, especialmente da língua portuguesa", refere.

"Os professores têm de ser o exemplo para a nossa sociedade e para as futuras gerações, pelo que o domínio da língua portuguesa e o seu desenvolvimento nas escolas é fundamental para fortalecermos os nossos valores nacionais e a nossa identidade", sublinha ainda.

O plano de atividades para este ano destaca a implementação do novo currículo para mais de 319 mil alunos do pré-escolar e ensino básico, com os professores a receberem formação de 120 horas e o Ministério a acelerar a acreditação das escolas existentes.

Outra prioridade é ensino técnico e vocacional, considerado essencial para "responder à necessidade do mercado de trabalho e reduzir o desemprego juvenil", como destaca o ministro.

Assim, já este ano, e de forma faseada, vão ser convertidas 12 escolas do ensino secundário geral em escolas técnico vocacionais, com a respetiva formação dos professores, numa medida que se espera que beneficie já 7.000 alunos.

No ensino superior, o Governo vai em 2016 regulamentar a conduta de docentes e estudantes, a produção obrigatória de artigos científicos por cada docente e a monitorização dos critérios do currículo mínimo e das cargas letivas.

Vai ainda regulamentar a "obrigatoriedade do uso da língua portuguesa nas instituições acreditadas", sublinha António da Conceição.

O Ministério quer também reativar o Programa Nacional de Alfabetização, implementar um Programa Nacional de Equivalência e aprovar o enquadramento legal do ensino recorrente.

Finalmente, no que toca à gestão institucional e parcerias, o Governo quer criar um novo sistema de colocação de professores para 2017, realizar ações de formação técnica padronizada para os funcionários do Ministério, reforçar a cooperação com a Comunidade de Países de Língua Portuguesa (CPLP) e a Associação das Nações do Sudeste Asiático (ASEAN) e iniciar uma nova parceria com a igreja católica "para a capacitação dos professores do ensino básico".

ASP // MP

Aung San Suu Kyi assume simbolicamente condução do processo de paz na Birmânia

$
0
0

Aung San Suu Kyi, cujo partido venceu as legislativas de Novembro na Birmânia, assumiu hoje simbolicamente a condução do processo de paz no país, onde rebeliões armadas desafiam o poder central há décadas.

"A partir de agora estamos prontos a conduzir o processo de paz, devido ao poder que nos confere o mandato atribuído pelo povo e pelas minorias étnicas", declarou Suu Kyi na conferência de paz que começou hoje na capital birmanesa, Naypyidaw, antes da primeira ronda formal de diálogo a nível nacional entre o governo e oito grupos étnicos armados.

O novo parlamento só se reunirá a 01 de Fevereiro e elegerá então o presidente, mas Aung San Suu Kyi já disse estar "optimista em relação ao fim próximo dos combates".

A prémio Nobel da Paz evocou a possibilidade de uma "verdadeira nação federal", ideia rejeitada até agora pelos militares que têm ocupado o poder.

O presidente birmanês cessante, Thein Sein, um antigo general, insistiu na sua vontade de "passar o processo de paz ao novo governo sem problemas".

Antiga colónia britânica, a Birmânia é confrontada desde a sua independência em 1948 com revoltas de grupos étnicos que exigem mais autonomia.

Em várias regiões fronteiriças, combates mortíferos opõem regularmente exército e grupos rebeldes, situação complicada com a questão do controlo de recursos naturais, como rubis e madeiras preciosas.

A 15 de Outubro, oito dos 15 grupos rebeldes acordaram um cessar-fogo parcial.

Nas últimas eleições, a Liga Nacional pela Democracia de Aung San Suu Kyi obteve uma vitória significativa, incluindo nas regiões dominadas pelas minorias étnicas, onde as expectativas são elevadas.

SAPO TL com Lusa
Viewing all 15977 articles
Browse latest View live


<script src="https://jsc.adskeeper.com/r/s/rssing.com.1596347.js" async> </script>