Veteranu balun iha Oe-Cusse kestiona sosializasaun ba Zona Espesiál Ekonomia Sosiál Merkadu (ZEESM). Tendensialmente, sosializasaun ZEESM ba de’it matenek sira iha vila laran maibé ba povu sira iha área rurál lae.
Atu hatene kle’an, veteranu no lia na’in Oe-Cusse, José Ote (JO) ko’alia ba jornalista sira iha nia rezidénsia, Masin Boot, Oe-Cusse, 28 Novembru 2015.
JORNALISTA: Nu’udar ema veteranu ida, oinsá ita nia haree kona-ba projetu ZEESM ne’ebé hala’o daudaun iha Oe-Cusse?
JO: Kona-ba ZEESM ne’e nia mai lori dezenvolvimentu ida parte aspeitu fíziku. Maibé ha’u simu, aspeitu fíziku no la’os fíziku tenke la’o hanesan. Iha ekivalénsia. Labele todan ba parte ida tanba Oe-Cusse ne’e rai ida ne’ebé Timor nia orijen ne’e hosi ne’e. Ne’eduni, nia la’os o orgullu no patarata de’it tanba haree ba buat ne’ebé matan kona no nabilan. Maibé tenke haree mós saida maka valores umanas nian.
ZEESM ne’e agora seidauk. Ita maka naran uza ZEESM ne’e tau ba kareta no ba surat, maibé afinal kuandu ita haree loloos ne’e ZEESM seidauk tama. Investimentu ne’ebé agora tama iha ne’e para dezenvolve mega projetu sira ne’ebé la’o daudaun ne’e investimentu hosi governu RDTL.
Ita haree realidade hatudu katak festa ida ne’e ita halo hanesan evidénsia ida. Tanba saída maka povu suku 18 la tún mai para festeza loron akontesimentu rua ne’e. Ha’u haree partisipasaun povu Atoni iha suku 18 ne’e la partisipa. La partisipa tanba Governu la fó importánsia ba povu ida ne’e. Iha orsamentu, maibé lakohi aloka ba iha komisaun para halo oinsá movimentasaun povu ne’e bele mai.
JORNALISTA: Onsá ita nia haree kona-ba sosializasaun ZEESM nian ba iha komunidade?
JO: Ha’u mós komunidade, maibé ha’u haree sosializasaun ZEESM nian ba komunidade ne’e só primeiravez de’it kuandu seidauk tama autoridade tanba ZEESM ho autoridade mai uluk ne’e, señor Marí Alkatiri maka lori. Sira mai, sosializa de’it iha vila laran. Seidauk to’o iha povu. Nia alvu ne’e ba de’it ema sira ne’ebé matenek, maibé ba povu ne’e seidauk iha.
JORNALISTA: Sosializasaun ba ZEESM ne’e liu-hosi igreja ho autoridade lokál, to’o ohin loron ne’e la’o oinsá?
JO: ZEESM mai uluk tanba foti ona prezidente ZEESM ne’e maka señor Marí Alkatiri, entaun nia mai kedas ho nia ekipa maka sosializa. Sira iha ona estatutu ida kona-ba ZEESM ne’ebé ba ekonomia de’it, depois sira halo tiha sira nia programa hotu aprezenta iha Parlamentu ne’ebá.
Entaun, sosializasaun tuir mai maka ZEESM mai hamutuk ho Governu. Depois sira haree atu hili tan boot ida ba autoridade, maibé labele tanba sé lae mosu dualizmu lideransa (pemimpin rua) entaun di’ak liu Marí Alkatiri de’it maka Prezidente ZEESM no autoridade.
JORNALISTA: Kolaborasaun entre lideransa ZEESM ho igreja no liu-liu mós ho veteranu sira iha Oe-Cusse ne’e oinsá?
JO: Ho igreja kala ko’alia ho amu sira no ho veteranus sira, veteranu balun iha sistema laran, maibé balun iha liur. Seidauk túr hamutuk para rona sosializasaun, maibé atu koopera ho parte seluk seidauk.
JORNALISTA: Iha programa ZEESM ne’e, ita hanesan veteranu hateke ba keta iha involvimentu partidáriu ruma ka lae?
JO: ZEESM agora dadauk nia seidauk iha projetu iha ne’e. Projetu sira ne’ebé la’o dadauk agora ne’e projetu autoridade tanba orsamentu ne’e mai hosi orsamentu jerál RDTL. ZEESM ne’e pur-enkuantu sira nia investimentu ne’e sei iha liur ne’ebá. Seidauk tama mai.
Mega projetu hirak ne’ebé harii iha ne’e preparasaun atu sai ba ZEESM. Tanba laiha sosializasaun ne’e maka ema hotu hatene dehan ZEESM, no tanba governu ida ne’e mós nia promove liu ZEESM duké autoridade.
Parte partidária, ha’u haree envolvimentu povu Oe-Cusse ba projetu sira ne’e, la’os direta. Iha jardin balun maka la liu-hosi prosesu tenderizasaun nian—hatudu de’it. Sé fahe de’it keta iha interese partidarizmu, maibé povu balun ko’alia katak ita agora la’o daudaun ne’e ita iha iterese partidarizmu iha laran.
JORNALISTA: Iha estrutura ZEESM nia laran ne’e ita nu’udar veteranu haree ba akumula ema hotu ka iha mós intensaun ruma katak iha ne’ebá iha partidária nia laran?
JO: Ha’u hanoin iha interese partidarizmu, tanba xefi departamentu sira antes ne’e troka hotu. Tanba troka maka ita bele hatete katak partidarizmu, ida ne’e iha.
JORNALISTA: Haree ba projetu ZEESM ne’ebé maka la inkluzivu, saida maka Oe-Cusse oan no mós veteranu sira halo para ba oin bele halo mudansa ba estrutura ne’e?
JO: Ita labele tauk malu no adora malu. Labele adora sé maka autoridade ne’e. Kuandu hean naksalak ruma tenke ko’alia tanba ita iha demokrásia nia laran. Iha ona preparasaun para ita haree to’ok buat ida ne’e. La’os ita atu ko’alia krítika atu lori fali violénsia no krime. Maibé ba oin ita sei haree buat sira ne’e. Ita sei hatudu krítika ida.
JORNALISTA: Krítika ne’e rasik sei iha hanoin ruma atu boikota serbisu ZEESM nian ka lae ou ba serbisu administrasaun nian?
JO: Laiha boikota no impata ruma. Ita kontinua, maibé tenke hadi’a hosi karakter no atetude katak sé maka governu. Ita atu ba iha boa governasaun ne’e atetude hanesan ida ne’ebé maka ita presiza. Tanba ke halo, ema ne’ebé maka ita koloka hanesan autoridade iha atetude ida ne’ebé ditadura. Tanba ita sei la hetan fatin atu bele ko’alia.
JORNALISTA: Estrutura iha ZEESM ne’e keta iha ema FRETILIN nian de’it karik?
JO: Simi. Faktu maka ne’e, tanba saida maka troka hotu xefi departamentu sira ne’ebé antes ne’e la’os ema FRETILIN. Mai hasai hotu ema sira ne’e tau ema FRETILIN, ne’e maka partidarizmu iha.
JORNALISTA: Signifika katak dezenvolvimentu oras ne’e daudaun parte fíziku la’o, maibé administrasaun la la’o?
JO: Sim. Fíziku la’o, maibé governante sira ko’alia katak tenke iha mentalizasaun no konsiensializasaun, maibé ne’e ko’alia de’it tanba dala hira maka ita ba halo mentalizasaun ba povu. Ita só gosta haree projetu tanba iha ne’ebé iha nia persentájen.
JORNALISTA: Antes ne’e hosi parte autoridade ZEESM no membru governu sentrál balun hateten katak molok komemora loron 500 evanjelizasaun nian ho tinan 40 proklamasaun ba independénsia, infraestrutura balun hanesan otél cinco estrela ne’e prontu hotu ona, maibé realidade la hatudu. Oinsá ita boot nia haree?
JO: Ha’u haree impaktu ne’e tanba atraju hosi orsamentu. Osan atu sai hosi banku ou hosi Ministériu Finansas ne’e atraju atu fó ba kompañia ne’ebé manán tenderizasaun sira. Ne’eduni, traballadór sira abandona tiha serbisu ne’e ba fali sira nia rai, inklui Singapura.
Ne’e ita ko’alia bazeia ba faktus. Seluk fali tanba serbisu ida ne’e bazeia ba kualidade. Ne’eduni, tempu ba preparasaun komemorasaun tinan 500 ne’e limitadu teb-tebes atu ramata ho projetu sira ne’e.
JORNALISTA: Oinsá relasaun entre lideransa ZEESM ho veteranu no povu baibain sira?
JO: Kona-ba Prezidente Marí Alkatiri ne’ebé reprezenta autoridade, nia relasaun ho povu ok. Ita kompriende katak nia la’os natural de Oe-Cusse. Aprosimasaun ho povu depende ba komunikasaun.
JORNALISTA: Ita nia observasaun jerál kona-ba benefísiu direta projetu ZEESM ba povu Oe-Cusse oinsá?
JO: Banefísiu direta ha’u seidauk haree. Ha’u haree de’it maka projetu sira ne’e afeta ema nia uma, rai no ai-oan. Ida ne’e tuir loloos ne’e iha kompensasaun, maibé aban bainrua maka iha. Agora daudaun ne’e seidauk.
Benefísiu ne’e sei fó maibé agora daudaun ne’e ita seidauk sente katak fó benefísiu. Só aban ho bainrua karik, tanba aeroportu, ponte no irigasaun sira ne’e aban ho bainrua povu sei hetan benefísiu.
Entretantu, Sekretáriu Asuntu Sosiais ZEESM, Arsenio Paixão Bano hateten katak, iha projetu boot lima (5) hanesan irigasaun, aeroportu, portu no estrada iha pakote rua (2) no ponte maka oras ne’e dau-daun 40 pursentu la’o di’ak.
Responde kona-ba informasaun balun ne’ebé hateten katak lideransa ZEESM balun iha dezintendimentu ho parte igreja no veteranu, nia esplika katak “Ami laiha dezintendimentu. Dezintendimentu saida. Ha’u nunka rona. Husu de’it ba amu pároku. Sé sira iha problema, problema saida,” nia dehan ba Jornál Matadalan hafoin partisipa iha serimónia komemoarasaun tinan 40 proklamasaun independénsia nian iha Palaban, Oe-Cusse, Sábadu (28/11/2015).
Nia dehan, durante ne’e, sira nia kolaborasaun ho igreja la’o di’ak. “Igreja ami maka rehabilita—autoridade maka fó apoiu. Komisaun igreja ninian atu halo programa sira tomak, autoridade maka fó apoiu. Hosi dekorasaun to’o misa sira ne’e autoridade maka fó apoiu,” nia haktuir.
Aleinde ne ‘e, Matadalan tenta atu konfirma asuntu ne’e ba Pároku Parókia Santu António Oe-Cusse, Pe. Albino Márques, maibé nia lakohi fó komentáriu ba asuntu ne’e. “Imi mai derepente de’it ha’u atu ko’ia saída. Tuir loloos imi fó hatene uluk para ita konsep tiha ga,” amu hateten ba Matadalan iha nia rezidénsia. (Jon)
Matadalan
