“Ha’u uluk sei serbisu iha governu, ha’u hanoin katak Parlamentu sira túr de’it, maibé mai tiha iha ne’e (PN), ha’u tama iha komisaun A ne’e la’os fásil, maibé difisil tebes. Tanba ita diskuti lei la’os atu halo prontu de’it. Maibé prontu tiha, ita sei haree mós oinsá atu implementa lei ne’e atu ema bele kumpri ka lae”.
Deputadu Parlamentu Nasionál (PN) Komisaun A trata assuntu Lei no Poder Lokál, Jorge da Conceição Teme hato’o kestaun ne’e ba Jornál Matadalan, Segunda (5/10/2015), iha uma fukun PN hodi hatán kona-ba tanbasá maka Parlamentu to’o ohin loron seidauk bele aprova Lei Anti-Korupsaun (LAK).
Jorge esplika katak lei Antí-Korupsaun tama ona iha meza Parlamentu Nasionál atu deskute, maibé Parlamentu oras ne’e daudaun sei fó importánsia liu ba lei tolu (3) hanesan Lei Governasaun Lokál, Lei Divizaun Teritóriu Administrativa no Lei Eleisoens Lideransa Komunitáriu.
Teme dehan, nia rasik seidauk túr hodi diskuti kona-ba LAK, maibé nia lee ona kontestu lei ne’e, no tuir nia katak ko’alia kona-ba lei ne’e kestaun sériu, tanba tenki haree no peskiza uluk kona-ba situasaun no sósiu ekonomia no kultura rai laran nian.
Nia dehan, razaun to’o oras ne’e PN seidaun aprova LAK tanba PN rasik sei haree hela ba prioridade ba lei saída maka atu diskuti uluk tuir ajenda ne’ebé iha.
“La’os Parlamentu Nasionál iha intensaun atu proteje koruptores, lae! Maibé ita haree ita nia urujénsia órden de prioridade ne’ebé ajusta ona iha ajenda, tan ne’e maka seidauk halo aprovasaun ba LAK,” nia dehan.
Hatán kona-ba razaun hosi PN katak la aprova LAK tanba sei iha lei seluk ne’ebé maka prioridade liu atu halo diskusaun, Diretór Ezekutivu Asosiasaun HAK, Manuel Monteiro Fernandes ba Matadalan iha Pantai Kelapa (10/10/2015) katak ne’e argumentu ida ne’ebé maka atu defende án.
“Ne’e argumentu ida ne’ebé maka atu defende sira nia an hosi sira nia produtividade ne’ebé maka agora tún la halimar. PN iha periodu ida ne’e, sira nia produtividade ne’e tún liu, duké tinan hirak liu ba,” nia haktuir.
Monteiro informa katak durante ne’e Timor-Leste difísil tebes kombate korupsaun tanba Lei Anti Korupsaun laiha.
“Komisaun Antí-Korupsaun (KAK) iha, maibé LAK laiha. Ne’e hanesan laiha nehan hodi tata. Sé LAK maka aprova ona hosi PN, entaun fásil ona atu kaptura koruptór sira, tanba bele halo kontra evidénsia (pembuktian terbalik),” nia dehan.
Nia hatete, LAK importante hodi kombate korupsaun tanba liu-hosi LAK, ita bele aplika sistema kontra evidénsia para bele identifika saláriu funsionáriu nian atu nune’e bele hatene paradeiru hosi sasán ka rikusoin ne’ebé servidór estadu ne’e iha.
“LAK maka tenki defini bainhira iha ema ruma komete korupsaun entaun nia sasán tomak ne’ebé la’os nia kosar been, tenki foti fila,” nia hateten.
Iha parte seluk, Monteiro dehan, atu kombate korupsaun, polísia nia saláriu tenki di’ak, tanba saláriu ladi’ak bele implika ba prosesu investigasaun.
“Saláriu polísia ladi’ak, mandatu kapturasaun ba autór ida, bele ba la halo investigasaun ho di’ak. Sé investigasaun ladi’ak bele implika ba Ministériu Públiku (MP) nia akuzasaun, no MP nia akuzasaun ladi’ak entaun labele aprova ba Tribunál. Katak, ida ne’e aktu korupsaun hosi autór ida, no Tribunál labele prova, maka sei labele hamonu sentensa, entaun kazu ne’e dezolve de’it,” nia esklarese.
Tuir nia, parte ida abuja koruptór hodi komete korupsaun tanba Tribunál rasik la foti rikusoin (aset) ne’ebé maka koruptór ne’e koruptu.
Entretantu, tuir estudante hosi Universidade Nasionál Timor-Lorosa’e (UNTL), Jacinto de Jesus ba Matadalan iha Kampus Induk, Segunda (5/10) katak meius fundamentál hodi kombate korupsaun maka matenek na’in sira hosi áreas polítika, relijiozu no edukasaun.
“Hanesan ha’’u hatete, iha polítika ne’e, ema hotu uza polítika ne’e hodi atinji de’it sira nia metas ne’ebé maka sira mehi ba. Maske iha parte edukasaun bele forti, maibé sívika maka la forti, ne’e mós bele implika ba korupsaun. Iha parte relijiozu nian, sé kuandu laiha morál ne’ebé forti, entaun bele hatoman ema atu halo korupsaun,” nia hatete.
Aleinde ne’e, nia dehan, korupsaun ne’ebé buras iha Timor maka maioria ema la uza tempu ho di’ak hodi halo buat hotu sai kulpa.
“Tuir ha’u nia haree, Timor bele kombate korupsaun. Maibé tenki hala’o sosializasaun beibeik hosi fatin ba fatin,” Jacinto haklaken.
Nia dehan, korupsaun mós fó dezvantajen ba ema seluk nia di’ak, no fó dezvantajen ba área edukasaun no infraestrutura bele la la’o ba oin. (Mj1)
Matadalan