LPV ladi’ak ba ita nia futuru, tanba hamohu fundu ne’ebé hetan hosi petróleu nian. Ne’ebe, bainhira la altera maka nafatin fó impaktu ladi’ak ba nasaun, tanba eis titulár sira ne’ebé maka riku, riku nafatin de’it.
Polítika ne’e polítika duni. Iha kampaña eleitorál, partidu polítiku sira nia matéria prioridade maka altera Lei Pensaun Vitalísia (LPV). Maibé, bainhira hetan tiha poder iha Parlamentu Nasionál (PN), asuntu alterasaun LPV la sai ona prioridade.
Bainhira públiku husu membru PN sira nia konsiénsia atu altera lei refere liu hosi asaun manifestasaun pasífiku, sira (membru PN) hatán katak asaun manifestasaun ne’e ilegál no balun fali dehan seidauk prioridade atu halo alterasaun ba LPV. Tanba ne’e, tuir analogi; ema husu paun, sira fó fali fatuk no husu bee sira fó fali ahi.
“La presiza estudante sira atu halo asaun dook hosi PN tanba asaun ne’e atu hetan aseitasaun hosi públiku. Naumedigas ita halo asaun protestu ba pensaun vitalísia tau fali estudante sira iha Kulau. Serake sira halo asaun ne’e ba sosiedade sira ne’ebé maka hela iha Becora ? Asaun ne’e hasoru PN,” Dosente Fakuldade Siénsia Polítika, Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL), Camílio Ximenes Almeida hato’o kestaun ne’e ba Matadalan iha Kampus Fakuldade Siénsia Sosiais, Caicoli, Díli, Segunda (12/10/15).
Camilio esplika, kualker tipu de asaun ne’ebé hala’o hosi estudantes ou sidadaun baibain ho hanoin ne’ebé maka di’ak no la halo violénsia ne’e konstituisaun fó dalan, tanba ita adopta nasaun demokrátiku ba liberdade expresaun.
Nia dehan ema seluk ne’ebé konsidera asaun sira hanesan ne’e ilegál, kerdizer sira hakarak defende sira nia án no hakarak buka di’ak. Ita hanoin fila-fali iha tinan 24 ba kraik, iha ne’ebé ema sira kaer poder ne’e sira sempre defende sira nian án no hakarak buka di’ak. Kestaun polítika ne’e hanesan ne’e, sira hakarak buka loos no sira halo sala mós ema seluk la bele halo protestu.
Camilio husu ba líder nasaun ne’e tenke onestu. Karik ema ko’alia buat ruma la di’ak ne’e katak povu maka ko’alia. Estudante sira ne’ebé eskola iha universidades tomak iha Timor-Leste ne’e povu nia oan. Tan ne’e, nia husu mós ba politiku na’in sira atu simu ho di’ak.
Dosente ne’e sujere ba estudante sira katak nu’udar ema akadémiku bele hala’o asaun, maibé di’ak liu realiza mós semináriu ruma hodi konvida partes hotu atu halo debate no bele liu-hosi mídia atu fó espasu hodi halo debate hamutuk.
Entretantu, tuir portavóz Movimentu Universitáriu Timor-Leste (MUTL), Faustino Soares hateten demonstrasaun ne’ebé sira implementa tuir lei maka aplika ona iha loron hirak liu-ba iha Kulau (Becora). Maibé, asaun ida agora sira mantein hela iha kampus ne’e la’os tuir lei maibé ne’e hanesan autónoma kampus.
“Ami foin lalais realiza ne’e la’os apika lei manifestaaun nian, maibé ami uza autonomia kampus,” dehan Faustino ba Matadalan, Segunda (12/10) iha kampus Ekonomia UNTL hodi responde ba deklarasaun Prezidente Parlamentu Nasionál, Vicente Guterres ne’ebé hateten katak asaun ne’ebé estudantes sira halo ne’e ilegál.
Tan ne’e, tuir nia, sé deputadu sira preukupa ho asaun ne’ebé sira halo besik liu PN di’ak liu hasai tiha kampus UNTL ba tau iha fatin ne’ebé dook hosi PN atu estudante sira ba halo sira nia asaun iha fatin ne’ebé dook.
Hatán kona-ba pozisaun PN nian ne’ebé sei la altera lei pensaun vitalísia iha tinan ne’e, nia hateten, “Ida ne’e maka ita preukupa ne’e. Konserteza ida be la muda ne’e maka sai hanesan obstákulu boot ida ba ita nia estadu tanba kada periodu ne’e sempre aumenta beibeik benefisiáriu sira ba lei ne’e”.
Nia dehan, dezde tinan 2007, estudante sira eziji no ko’alia to’o ohin loron, tan ne’e tempu to’o ona tenke halo revizaun ba lei refere. Sé lae, partidu polítiku sira uza lei refere hanesan matéria kampaña nian hodi hetan votus.
Tan ne’e, estudante mantein nafatin manifestasaun no la haree ba partidu A ou B, maibé husu ba membru PN tomak ne’ebé reprezenta povu, fuan boot atu halo alterasaun ona.
Ne’eduni, ba oin, sira sei organiza autoridade lokál inklui universitáriu no mós dosente sira atu tún hotu hodi halo manifestasaun tanba ema ne’ebé preukupa ba lei ne’e la’os universitáriu de’it maibé parte hotu-hotu.
“Ne’eduni, faze ba oin ami sei involve hotu ita nia forsa populár ida atu nune’e ukun na’in sira tenke rona no konsidera mós asuntu pensaun vitalísia hanesan problema no asuntu prioridade ida,” nai hatutan.
Entretantu, Diretór Ezekutivu Asosiasaun HAK, Manuel Monteiro Fernandes hateten, Parlamentu halo lei ne’e atu proteje án de’it, maibé la’os ba povu nia di’ak.
Tuir nia, LPV mós sei la kria justisa ba ema ki’ik sira (povu). Razaun tanba fó espasu barak liu ba eis titulár sira de’it maka moris di’ak ba bebeik.
“Mai ami LPV ladiak ba ita nia futuru, tanba hamohu fundu ne’ebé hetan hosi petróleu nian. Ne’ebe, bainhira la altera maka nafatin fó impaktu ladi’ak ba nasaun, tanba eis titulár sira ne’ebé maka riku, riku nafatin de’it. Ho sistema ne’e halo família lubuk ida sai riku no família barak sai ki’ak inklui ita sira ne’e,” nia dehan.
Manuel esplika LPV ne’e korupsaun legál. Loloos ne’e ema hili maka partidu polítika, la’os distintu deputadu sira ne’ebé maka dehan reprezenta povu ne’e. Sé karik sira nia lista maka transparantemente ba tau iha ne’ebá karik, ema sei la hili sira, tanba ema hatene sira nia kapasidade atu halo lei ida hodi regula povu nia moris ne’e to’o iha ne’ebé,” nia tenik.
“Agora, fundu ba OJE ne’e ita depende liu ba reseita hosi fundu petróliu Bayu Undan. Tinan 20 mai tan maran ona. Entaun, ita sira ne’e tinan 10 ne’e mós labele aproveita buat ida. Atu han paun mós laiha ona, tanba trigu ita sosa hosi rai liur, to’o fós mutin de’it mós ita sei depende ba ema seluk,” nia hatete.
Iha parte seluk, Diretór ONG Lalenok Ba Ema Hotu (LABEH), Christopher Henry Samson iha nia serbisu fatin Komoro Kampung-Baru, Díli, Sesta (09/10/2015) hateten, nu’udar Organizasaun Naun Governamentál (ONG), ne’ebé luta hasoru korrupsaun no tane valór tranparánsia, akuntabilidade no promove boa governasaun, husu atu apaga (halakon) totál Lei Pensaun Vitalísia (LPV).
“Ba LABEH, halo mudansa ka alterasaun ba LPV hanesan de’it. Sé bele karik interogatóriu, hapara pensaun vitalísia ne’ebé bele garante fundadór nasaun sira nia vida. Tanba ne’e, estudante sira tenke matenek hodi halo negosiasaun, lobi no informa ba PN tanbasá maka LPV ne’e la presiza,” dehan Chris.
Nia hatutan, kuandu estudante sira la kompriende porsedimentu ida ne’e, Parlamentu bele halo alterasaun ba pursentu 25 ou 50, maibé iha tinan 10 oin mai sei sai problema nafatin. Tanba ne’e, estudante sira tenke la’o iha dalan ne’ebé loos hodi fó hanoin.
“Ha’u fó hanoin ida ba jornalistas, estudantes no mós órgaun soberanu sira katak membru Parlamentu 88 ne’ebé primeiru túr nu’udar reprezentante povu ne’ebé aprova ou asina konstituisaun repúblika no ho governu primeiru ne’ebé estabelese nasaun ida ne’e, bele halo lei ida garate sira nia vida no dignidade. Restu la presiza,” Chris esklarese.
Tuir nia, ba sira seluk la presiza, tanba membru Parlamentu primeiru bainhira sira tama simu saláriu $400. Membru Parlamentu ohin loron hetan $1500 ou $3000 ne’e maka’as teb-tebes. Tan ne’e, labele kontinua nune’e tanba iha mundansa hosi tinan ba tinan.
“Iha mudansa ekonomia no hotu-hotu. Sé ita husik pensaun vitalísia la’o hanesan ne’e, signifika katak iha tian 10 oin mai sé membru PN sira ekonomia di’ak ona hetan $20.000, membru Parlamentu antigu ne’ebé la kotu mós hetan hanesan,” Chris haktuir.
Asaun ne’ebé hala’o hosi estudante sira ne’e preukupasaun ema hotu nian maka estudante sira lori ba oin, tan ne’e nia kongratula estudante sira. Maibé, nia mós husu atu estudante sira atu labele halo asaun fó benefisiu ba polítikus balun. Tanba sira bele aproveita asaun ne’e ba sira nia interese rasik.
Nia dehan, estudante sira la bele halo presaun hodi uza linguazen ne’ebé la edukativu maibé tenke konsentra ho asaun pasífiku ho maturidade, independente no naun partidaria.
Responde ba deklarasaun Prezidente PN katak asaun estudantes nian ilegál, nia dehan, Prezidente tenke kompriende konstituisaun repúblika ne’ebé Prezidente rasik defende fó autorizasaun ba asaun demonstrasaun. Laiha ilegál bainhira asaun ne’e pasífiku no tuir lei.
“Asaun ne’ebé estudante sira hala’o la bele rezulta atu halo alterasaun ba lei pensaun vitalísia iha tinan ne’e tanba PN la hala’o serbisu ho presaun no serbisu tuir ajenda Parlamentu nian no tuir lei. Enkuantu iha presaun hosi liur ba Parlamentu labele muda sira nia ajenda. Só iha de’it diálogu iha konferénsia bankada sira nian hodi ko’alia kona-ba realidade ne’ebé akontese,” Chris esklarese.
Maske Parlamentu liu-hosi Prezidente Parlamentu Nasionál seidauk fó sai klaru ba públiku katak bainhira maka bele halo alterasaun ba lei Pensaun Vitalísia, maibé deputadu balun hateten imposível atu muda lei ne’e iha tinan ida ne’e tanba iha lei barak ne’ebé importante no ajenda ona atu debate iha Parlamentu Nasionál.
“Tinan ida ne’e falta de’it fulan tolu (3). Proposta de lei barak ne’ebé sei hein hela atu aprova. Tan ne’e, imposível,” depudatu Francisco Miranda Branco hosi bankada FRETILIN hato’o kestaun ne’e ba Matadalan iha Parlamentu Nasionál, Segunda (12/10/15).
“Meza maka iha kompetensia atu altera lei, maibé ami hanoin katak lei ne’e tenke altera. Agora lei barak presiza atu aprova. Ami hanoin katak iha tinan 2016 lei ne’e tenke altera ona,” Deputadu Francisco esplika.
Nia dehan, agora dadaun bankada FRETILIN halo hela projetu de lei atu husu konsensu polítika iha Parlamentu Nasionál atu revoga tiha lei ou halo de’it alterasaun ba lei pensaun vitalísia refere.(Efrem/Jon/Mj1)
Matadalan