Quantcast
Channel: - TIMOR AGORA
Viewing all 15986 articles
Browse latest View live

Asesu ba Justisa -- Haree hosi perspetiva Direitus Umanus

$
0
0

Hosi: Hercus Pereira dos Santos* | opiniaun

Sungguhkah kamu memberi 

keputusan yang adil, hai para 

penguasa?(Mazmur, 58:2)

Ohin loron, Timor-Leste hasoru hela dezafiu krusiál no fundamentál iha prosesu harii Estado de Direito Democrático relasiona ho asesu ba justisa; julgamentu ne’ebé justu. Ita haree katak ema barak tebes ko’alia, kestiona no fó hanoin kona-ba prosesu justisa iha rai laran.

Problema sira iha justisa la’ós problema foun. Iha Istória umanidade nian, mosu insatisfasaun ba justisa sempre relasiona ho ukun na’in sira-ne’ebé dala barak halo arbitrariedade iha julgamentu, julgamentu ne’ebé la justu, halo julgamentu tuir sira-nia hakarak lori hamosu injustisa ba povu ki'ik sira, la iha tratamentu ne'ebé hanesan iha prosesu justisa. Problema sira-ne’e mosu tanba ligadu ho ukun no polítika ne’ebé iha relasaun ho abuso do poder. 

Ukun na’in sira tempu uluk halo abuso do poder tanba sira iha fiar ida katak sira-nia ukun hetan lejitimasaun hosi Lulik ou hosi Maromak (Divino) no sira-nia ukun la iha ema ida maka bele kontra. Sira halo atu povu sira haree sira nu’udar reprezentante Maromak nian ou Lulik nian. Povu sira hana’i sira no hahi'i sira nu’udar Liurai, Dato, Amu, Na’i, Maun-Boot. Iha parte seluk ligadu moos ho sira-nia interese polítika ba ukun. Atu ukun sai forte, sira dalaruma halo povu ta'uk sira, atu sira bele kontinua ukun. Ba kestaun sira-ne’e ita haree katak abuso do poder nu’udar inan ba hahalok ne’ebé ukun na’in sira nian ne’ebé mete demais ba justisa lori halo buat hotu iha justisa tuir sira-nia hakarak no lori hametin sira-nia ukun. 

Iha mundu osidentál ne’ebé sai nu’udar referénsia ba ita no ba Istória Direitus Umanus nian, ita hotu hatene katak ida hosi testu prinsipál ne’ebé lori kontribui ba elaborasaun mekanizmu protesaun mundiál no estaduál ba Direitus Umanus nian no moos asesu ba tratamentu ba justisa ne’ebé justu lori kontra ukun na'in sira-nia podér arbitrariedade iha kestaun justisa nian maka Magna Carta (1215) iha Inglaterra. Tanba dato sira (os barões) iha Inglaterra ladún haksolok ho Liurai João Sem Terra ne’ebé maka sira rasik maka foti nia sai Liurai tanba Liurai João Sem Terra ukun la tuir dato sira-nia hakarak maka dato sira ho sira-nia forsa halo marxa ba kapitál Inglesa lori hato’o sira-nia ezijénsia iha fulan maiu 1215. Ikus mai lori hamosu dokumentu ida ho naran Artigos dos Barões (Articles of Barons) ne’ebé sai nu’udar baze ba Magna Carta. 

Dato sira obriga Liurai João Sem Terra lori rekoñese priviléjiu dato sira nian no moos lori limita Liurai nia ukun. Uluk nanain dokumentu ne’e iha benefísiu ba dato sira maibé depois povu sira moos hetan hotu benefísiu tanba aplika moos ba povu sira hotu. Magna Carta sai nu’udar instrumentu ida-ne’ebé fó orijen lori hamosu konseitu due process of law; devido processo legal. Katak prosesu julgamentu tenke justu no bandu atu la bele iha tan arbitrariedade hosi Liurai no moos hosi Parlamentu sira. Tuir Profesór António José Fernandes hakerek iha ninia livru ho títulu Direitos Humanos e Cidadania Europeia hateten, iha pájina 25, katak “A Magna Carta é um dos documentos que fazem parte dos antecedentes históricos dos direitos humanos; pois destinando-se a salvaguardar a liberdade pessoal perante o abuso do poder”. Katak Magna Karta nu’udar ida hosi dokumentu Istóriku dahuluk sira Direitus Umanus nian, tanba iha objetivu lori proteje liberdade pesoál hasoru abuzu podér. Tanba Magna Carta hakerek “nenhum homem livre poderia ser detido, sujeito a prisão, privado dos seus bens, exilado, ou alvo de outra forma de violência, senão com base num julgamento assente no respeito pela Lei do Reino”. Ho nune’e maka Magna Carta bandu tebes, la fó dalan, ba prosesu justisa ne’ebé maka ukun na’in sira halo tuir sira-nia hakarak de’it. Magna Carta limita podér arbitrariedade ukun na’in nian iha justisa.

Direitu ba devido processo legal hetan moos fatin iha iha testu prinsipál sira seluk Direitus Umanus nian hanesan Bill of Right (1688) no moos iha Act of Settlement (1700). Iha Estados Unidos da América, iha tinan 1777, iha Declaração de Direitos de Nova York soi moos liafuan due processo of law. Hosi ne’e maka iha Estadu hotu-hotu ne’ebé konsidera an nu’udar Estado de Direito Democrático sempre buka atu labele iha arbitrariedade hosi ukun na’in sira ba sidadaun sira hotu. La’ós de’it hatudu liuhusi ukun na'in sira-nia ko’alia, retórika, palestra, hanoin, liafuan mamuk sira iha kampaña maibé sira hatuur duni iha sira-nia Konstituisaun no moos iha sira-nia lei oan sira hotu. 

Ikus mai iha Declaração Universal dos Direitos Humanos iha artigu 1 hateten katak “Todos os seres humanos nascem livres e iguais em dignidade e em direitos…”. iha artigu 6 hateten katak “ Todos os indivíduos têm direito ao reconhecimento em todos os lugares da sua personalidade jurídica”. Iha artigu 7 hateten katak “Todos são iguais perante a lei….”. Iha artigu 8 hateten katak “ Toda pessoa tem a recurso efetivo para as jurisdições nacionais competentes contra os atos que violem os direitos fundamentais reconhecidos pela Constituição ou pela lei.”. 10 hateten katak “Toda a pessoa tem direito, em plena igualdade, a que a sua causa seja julgada equitativa e publicamente julgada por um tribunal independente e imparcial que decida dos seus direitos e obrigações…” 

Iha Pacto Internacional sobre os Direitos Civis e Políticos iha artigu 14 moos hateten katak “Todos são iguais perante os tribunais de justiça. Todas as pessoas têm direito a que a sua causa seja ouvida equitativa e publicamente por um tribunal competente, independente e imparcial, estabelecida pela lei, que decidirá quer do bem fundado de qualquer acusação em matéria penal dirigida contra elas, quer das contestações sobre os seus direitos e obrigações de caracter civil ….” Iha artigu 26 hateten katak “Todas as pessoas são iguais perante a lei e têm direito, sem discriminação, a igual protecção da lei……”.

Ita haree katak Instrumentu Internasionál sira ba Direitus Umanus iha protesaun no garantia ba indivíduu hotu-hotu ne’ebé iha nasionalidade ou lae tenke hetan tratamentu ne’ebé justu ba sira-nia kazu. Iha Timor-Leste, no moos iha nasaun balu tan, povu ki’ik no kiak sira moos bele iha asesu ba Tribunál lori defende sira-nia interese tanba Estadu asegura atu iha direitu ba patrosíniu judisiáriu liuhosi Defensoria Pública. Iha Timor-Leste direitu ba patrosíniu judisiáriu gratuitu hametin liután iha Decreto-Lei n.º 38/2008 iha artigu 3 no 4. 

Iha Ita-nia Konstituisaun iha artigu 1 hateten katak “A República Democrática de Timor-Leste é um Estado de Direito Democrático….”. Iha artigu 16 númeru 1 hateten katak “ Todos os cidadãos são iguais perante a lei, gozam dos mesmos direitos e estão sujeitos aos mesmos deveres”. Iha artigu 26 númeru 1 hateten katak “ A todos é assegurado o acesso aos tribunais para a defesa dos seus direitos e interesses legalmente protegidos”, no moos iha númeru 2 hateten katak “ A justiça não pode ser denegada por insuficiência de meios económicos”. No Tribunal sira, iha artigu 118 númeru 1 hateten katak “São orgãos de soberania com competência para administrar a justiça em nome do povo”. 

Iha kódigu penál moos iha artigu balu ne’ebé bele uza lori garante sidadaun ida bele hetan justisa ne’ebé justu. Hanesan abuso do poder iha artigu 297 katak funsionáriu la bele uza ninia funsaun ho intensaun lori hetan benefísiu ilejítimu ou lori hamosu prejuizu ba ema seluk. Iha artigu 288 ne’ebé bandu atu advogadu ou defensór públiku la bele prejudika kauza ne'ebé entrega ba nia. No moos iha artigu 282 kona-ba denegasaun ba justisa. Ha'u fiar iha artigu sira seluk no lei sira balu bele uza nu’udar dalan atu evita violasaun oioin ba povu ki’ik no kiak sira ba asesu ba justisa. 

Artigu sira-ne’ebé temi iha leten hatudu ona katak ukun na’in hosi estadu foun Timor-Leste buka atu asegura sidadaun hotu-hotu hetan justisa ba sira-nia problema liuhusi julgamentu iha Tribunál. 

Infelizmente, iha sosiedade nia laran, biar lei sira hakerek ho di’ak tebes iha Konstituisaun, Kódigu Penál, Kódigu Prosesu Penál, Kódigu Sivíl ou Kódigu Prosesu Penál, leis ou decreto-leis no ita-nia lei sira tuir artigu 9 hosi ita-nia Konstituisaun tenke tuir lei internasionál sira ne’ebé maka ita aprova, ratifika ou adere ba maibé kuandu ukun na’in sira la iha vontade di’ak lori halo tuir lei nia haruka, sei uza sira-nia podér ne’ebé sira iha lori halo buat hotu tuir sira-nia hakarak maka ita monu daudaun ba abuso do poder. Ha'u bele dehan abuso do poder haree hosi processo jurídico-legal presiza atu prova iha Tribunál maibé prova ba abuso do poder iha sosiedade maka populasaun sira lakon konfiansa ba justisa estaduál, populasaun sira moos lakon sira-nia esperansa lori hetan justisa ba sira-nia problema, moris iha sosiedade sei sabraut tanba ema idak-idak sei buka dalan lori halo justisa rasik, povu la moris hakmatek tanba sei mosu grupu ilegál sira ne’ebé halo asaun krime oioin ho sira-nia karreta ou motór ne'ebé la iha númeru matríkula tuituir populasaun sira hanesan moos dalan ida lori hata'uk populasaun sira, númeru krime sei mosu aas liután, família sei la estavel, konfuzaun sei mosu oioin no estadu Timor-Leste rahun neineik ba daudaun. Loron ida Timor-Leste sei hela de'it nu’udar mehi ida iha poeta sira-nia poezia. 

Iha kontestu Timor-Leste nian bele sai nu’udar referénsia bainhira abuso do poder halo hosi ukun na'in sira iha tempu portugés no moos iha tempu Indonézia lori haterus povu no lider rezisténsia sira nu’udar matadalan ba Ukun Rasik An. Karik iha tempu ukun rasik an sei akontese abuso do poder hosi ukun na'in sira lori haterus povu ki’ik no kiak sira? Ha’u fiar katak ukun na'in ne’ebé uluk nu’udar funu na’in ne’ebé hetan terus, hetan violasaun oioin ba ninia direitu no direitu povu Timor-Leste nian sei la haluhan oinsá moruk tebes bainhira hetan terus no violasaun sira ne’e hosi okupasaun ilegál Indonézia nian. Agora iha tempu ukun rasik an atu aplika fali ba povu ki’ik no beran laek? Estraga fali sosiedade Timor-Leste ne’ebé Ita-Boot sira mehi atu harii? Estado de Direito Democrático ne’ebé harii ho terus no susar sira hotu? Oinsá ho Ita-Boot sira-nia mehi iha tempu rai susar? Atu lori Timor-Leste ba ne’ebé? Pergunta hirak ne’e hanesan reflesaun ida de’it maibé ha'u fiar metin, no fiar metin ba nafatin mezmu iha situasaun krize nia laran, katak ukun na’in ne’ebé nu’udar asuwa'in no matadalan povu Timor-Leste nian ba ukun rasik an sei halo buat hotu-hotu lori asegura katak estadu Timor-Leste ne’ebé nu’udar sira-nia kosar been rasik moos sei harii ho di’ak no atu sira-nia povu no emar sira hotu sei la hetan diskriminasaun, terus no violasaun oioin ba sira-nia direitu no moris. 

Asesu ba justisa ne’ebé justu nu’udar kestaun prinsipál ida iha Estado de Direito Democrático. Tuir Larenz, “ a ideia de Estado de direito prende-se à exigência de que nele se observe um “Direito justo”, sendo dever do Estado a criação e a execução do Direito”. Tuir fali Ronnie Preuss Duarte afirma katak “Não se pode falar absolutamente, em Estado democrático de direito sem que aos cidadãos seja garantida, em toda sua plenitude, a possibilidade de, em igualdade de condições, socorrer-se dos tribunais para a tutela das respectivas posições jurídicas subjetivas. Enkuantu Gomes Canotilho hateten katak “ do princípio do Estado de direito deduz-se, sem dúvida, a exigência de um procedimento justo e adequado de acesso ao direito e de realização do direito”.  Tanba ne’e maka atu hetan justisa ne’ebé maka loos ita tenke liuhusi, tuir Ronnie Preuss Duarte, “um processo substancialmente justo, à medida que o procedimento pode condicionar o resultado”. Ou katak tenke liuhusi prosesu substansialmente justu, tanba prosedimentu maka bele sai nu’udar kondisaun lori hetan rezultadu. 

Ita bele iha esperansa atu hetan justisa ne’ebé justu bainhira podér judisiáriu inklui moos komponente hotu ne’ebé halo parte ba prosesu justisa estaduál tenke livre hosi influénsia no interferénsia hosi podér polítiku. Iha-ne’e ha'u temi podér polítiku no ha'u la temi podér ezekutivu ou lejizlativu hanesan John Locke nia hanoin atu tenke hafahe tiha podér polítiku. No hetan moos influénsia ba Charles de Montesquieu ne’ebé depois hamosu teoria separação dos poderes. Tuir Montesquieu katak podér polítiku fahe ba tolu hanesan poder lejizlativu ne’ebé halo parte ba Parlamentu, poder ezekutivu halo parte ba Governu no podér judisiáriu halo parte ba Tribunál sira. Maibé podér polítiku sira teoricamente ita haree hanesan hafahe duni sira, tuir matenek na’in sira dehan “Os três poderes deveriam estar tão equilibrados que nenhum deles poderia interferir nos outros e sobrepor-se a qualquer deles”, maibé iha realidade dalaruma sira sempre ligadu hela ba malu. Ita bele tau fiar metin de’it ba podér judisáriu bainhira podér judisáriu la iha duni interferénsia hosi podér polítiku rua seluk bainhira ita hari’i sistema no instrumentu hotu ne’ebé di’ak lori garante duni independénsia totál podér judisiáriu nian. Problema iha maka hanesan iha, podér ezekutivu, nu’udar governu, hanesan rezultadu mai hosi podér lejizlativu, nu’udar parlamentu. Katak iha Timor-Leste, ou nasaun balu sira seluk moos, formasaun governu (podér ezekutivu) liuhusi eleisaun lejizlativa. Katak tuir partidu ne’ebé iha votos barak liu iha Parlamentu Nasionál (podér lejizlativu) ou aliansa hosi partidu sira iha Parlamentu Nasionál (podér lejizlativu) ne’ebé hetan votos barak liu maka bele forma governu (podér ezekutivu). Ho nune’e ligasaun entre podér ezekutivu (governu) ho podér lejizlativu (parlamentu) metin tebes. Porezemplu Partidu A maka kaer ukun. Entaun lojikamente, ba interese lori kaer ukun, deputadu sira hosi partidu A iha Parlamentu Nasionál, sei halo lei ne'ebé favorese ba sira-nia interese. Lei ne’ebé kontra sira-nia interese sira trava, rai hela iha gaveta lai ho razaun oioin ou bele moos sira sei vota kontra lori halakon tiha lei ne’e. Bainhira governu halo decreto-lei ruma sei pasa iha Parlamentu Nasionál tanba ne’e com certeza refleta sira-nia interese. 

Se iha órgaun soberania Estadu nian ne’ebé diferente, Governu no Parlamentu Nasionál, no idak-idak, teorikamente, independente sei iha influénsia metin ba malu oinsá maka ita bele iha konfiansa katak Defensoria Publica ne’ebé halo parte nu’udar komponente ida hosi órgaun ezekutivu nian bele la iha influénsia hosi podér polítiku? Bainhira povu ki'ik hasoru problema ruma ligadu ho ema sira-ne’ebé besik ba ukun ou sira-ne’ebé kaer ukun sei hasoru obstákulu oioin atu lori hetan tratamentu justu iha prosesu ne’ebé justu no adekuadu no prosedimentu ne’ebé di’ak lori hetan rezultadu ne’ebé di’ak tuir povu ki'ik nia interese, la’ós tuir Defensór Titulár nu’udar mandatáriu nia interese fali ou ema lubun balu sira-nia interese fali. Se lae povu ki’ik sira bele husu estadu halo gastu ba orsamentu sira atu Defensór Públiku sira lori halo serbisu ba an rasik? Ba família sira? Ba belun sira? Ou ba povu ki'ik sira ne’ebé buka justisa? Tanba ne’e buat ne’ebé presiza halo entre Defensór Titulár ho populasaun ne’ebé buka justisa maka halo ajenda no komunikasaun ba malu atu la hamosu dezentendimentu, preokupasaun hosi parte populasaun ne’ebé la hatene lei bele hetan esplikasaun ruma ba sira-nia presiza.

Iha-ne’e ha’u hanoin moos atu karik, iha futuru, Defensoria Publica bele sai nu’udar órgaun independente ida-ne’ebé la submete ba órgaun ezekutivu lori asegura ninia serbisu lori fornese patrosíniu judisiáriu gratuitu ba povu ki'ik no kiak sira maibé moos iha independénsia totál. Bainhira sei submete ba órgaun ezekutivu ita seidauk bele iha konfiansa ba ninia serbisu. Ita presiza moos iha mecanismo de controlo ne’ebé maka di’ak ba sira-nia serbisu. Iha-ne’e ha’u-nia intensaun no ha’u-nia mehi lori harii Estado de Direito Democrático ida-ne’ebé bele asegura ho di’ak no loos ba povu tomak hetan tratamentu ba prosedimentu justu no adekuadu ba asesu ba justisa estaduál. Ha'u ko'alia ba povu tomak katak ba povu ida tempu agora nian ou ba povu sira iha tempu oin mai; jerasaun foun sira no povu Timor-Leste nian tomak. La haree ba suku, rasa, kór, relijiaun, etc. 

Hosi ha’u-nia esperiénsia seluk balu ne’ebé ha’u hasoru no tuir ha’u-nia observasaun hosi kazu sira seluk ne’ebé maka relasiona ho ukun na’in sira, halo ha’u hanoin asesu ba justisa ba povu Timor-Leste lori hetan julgamentu ba kazu sira ho justu no independente maka mehi Timor-Leste nian, nu’udar Estado de Direito Democrático ida-ne’ebé buka asegura protesaun ba Direitus Umanus, ne’ebé sei naruk. Tanba bainhira justisa sei kahur ho abuso do poder ukun na’in sira nian, mekanizmu estaduál sira lori tulun rezolve problema sira dalaruma bele sai fali nu’udar palku ba teatru ba ukun na’in sira. 

Tanba ne’e parte importante tebes ba kontrolu ba ukun na’in sira hosi hahalok abuso do poder maka Maun-Boot lider rezisténsia sira no inklui moos Igreja Katólika, Sosiedade Sivíl no moos média ne’ebé independente no profisionál. Liu-liu ha’u sei ta’uk tebes se bainhira Igreja Katólika, Sosiedade Sivíl no moos média ne’ebé independente no profisionál lakon sira-nia lian lori defende lia-loos, justisa no Direitus Umanus. Agora ba Maun-Boot lider rezisténsia sira ita husu took ukun rasik an ne’e ba se no ba saída? Se la’ós ba ita? Se la’ós ba moris di’ak no hakmatek? Oinsá ukun na’in sira se halo hikas buat ne’ebé militár Indonéziu sira halo iha tempu Indonézia nian kona hikas mai ami povu ki’ik sira? 

Ita hotu-nia esperansa ita tau hela ba Maun-Boot rezisténsia sira. Tanba sira maka matadalan lori harii Estadu ida ita hotu bolu República Democrática de Timor-Leste. Uluk sira dehan katak libertação da pátria no libertação do povo. Agora libertação do povo ne’e oinsá? Oinsá ho mehi uluk ne’ebé Ita-Boot sira hakarak harii Estadu ne’e? Hanoin ba promesa sira uluk ba povu sira. Bainhira Ita-Boot sira la iha, nasaun ne’ebé Ita-Boot sira harii ne’e sei la’o ho di’ak ba oin ou sei sai rungu-ranga. 

Iha Estado Timor-Leste ne’ebé hanaran nu’udar Estado de Direito Democrático ida, alénde ita-nia esperansa tau iha Maun-Boot rezisténsia sira, ita presiza moos atu média la bele iha interferénsia hosi ukun na’in sira. La bele iha julgamentu ba jornalista sira kuandu jornalista sira levanta kazu relasiona ho governasaun-administrasaun hasoru ukun na’in Estadu nian sira. Tanba ukun na’in Estadu nian dezempeña podér públiku ne’ebé iha interese públiku. Ukun na’in bele uza direitu resposta lori afirma katak buat ne’ebé jornalista sira hakerek laloos. Ita moos presiza atu Igreja Católica sai nafatin The Voice of Voiceless hanesan iha tempu funu nia laran. Ita presiza sosiedade sivíl ativu. Ita presiza atu sidadaun sira la bele apatia ba krize sosiál ne’ebé maka mosu. Ita la ko’alia de’it ba kazu agora maibé ita kuidadu ninia efeitu ne’ebé la di’ak ba futuru Estadu Timor-Leste nian. Ukun na’in ida sa’e no ukun na’in ida tun maibé oinsá ho moris Estadu nian.

Maibé problema ida moos karik ha’u haree maka tanba lei iha Estadu Modernu tempu agora nian sai ona nu’udar law acting upon society. Lei sai hikas nu’udar instrumentu Estadu nian. La’ós ona law as an aspect of society ne’ebé moris ho populasaun sira no buka atu rezolve populasaun sira-nia problema moris nian no parte importante maka buka atu hatuur sentimentu justisa populasaun sira nian. Bainhira iha law acting upon soceity iha Estadu Modernu entaun la importante ona kestaun justisa populasaun sira nian hanesan juiz boot Estadus Unidus Amérika nian, Justice Brandeis dehan “ Biasanya keharusan menyelesaikan suatu perkara berdasarkan ‘the rule of law´ itu dipandang lebih penting daripada persoalan menyelesaikan perkara itu secara benar”. Tanba rule of law ne’e ukun na’in sira maka hatuur entaun tuir de’it sira-nia interese. 

Problema moos ne’ebé ita hasoru maka ita iha influénsia hanoin positivista-legalista sira ne’ebé haree buat hotu-hotu tuir de’it lei haruka enkuantu ita-nia sosiedade sei iha hela sosiedade ida-ne’ebé ita sei bele bolu sosiedade tradisionál ne’ebé sei valoriza liu maka sentimentu justisa komunidade nian duké lei sira-ne’ebé maka iha. Ho nune’e maka ita sempre rona populasaun sira sempre dehan lei la justu. Ita-nia rain iha xoke entre modernu no tradisionál. Ukun na’in sira hatur lei tuir sira-nia interese no sira-nia vizaun ne’ebé dalaruma la kona ho populasaun sira-nia hakarak. Maibé ha’u pesoalmente espera katak polítiku na’in sira halo lei buka atu akumula aspirasaun povu sira nian tanba ikus mai povu sira maka sei hetan efeitu hosi lei estadu nian sira. No ukun na’in sira moos bainhira ukun hotu sei fila no moris nu’udar populasaun ida moos iha komunidade nia laran Lei estadu nian ita ema maka halo no ita presiza halo ba nesesidade ita ema nian lori hatuur o bem comum moris populasaun sira nian iha estadu ida-ne’ebé di’ak no forte. 

Ha’u haree no bele karik halo konkluzaun ida katak iha situasaun Timor-Leste nian agora daudaun solusaun ba problema sira sempre depende ba iha hakarak di’ak hosi ukun na’in sira no Maun-Boot rezisténsia nian sira. Maibé liu-liu iha Maun-Boot rezisténsia nian sira. Ha’u deklara ho loos katak ha’u, no ha’u hanoin populasaun sira seluk moos karik, la brani kontra Maun-Boot rezisténsia nian sira. Tanba kontra sira katak terus no oho an. Sira hanesan Maromak ne’ebé ita bele haree iha mundu Timor-Leste nian ne’ebé iha kbiit boot tebes lori influénsia ema Timor-Leste nia moris. Tanba ne’e buat ne’ebé ha’u hakerek iha-ne’e hanesan atu lori dere de’it sira-nia fuan, dere sira-nia laran, husu ho haraik an sira-nia tulun no boa vontade (good will) lori fó solusaun di’ak ba ita sira-nia povu no moos ba República Democrática de Timor-Leste ne’ebé sira harii iha ideolojia polítika Maubere nian ne’ebé sira uluk hananu iha tempu uluk nakukun nian lori fó esperansa ba povu ki’ik no kiak sira, povu ain-tanan sira, katak ita halo libertação da pátria de Timor-Leste atu lori halo libertação do povo hosi kualkér opresaun. Atu povu la bele terus tan!

Agora teorikamente haree hosi pontudevista Estado de Direito Democrático nian maka buat hotu depende ba aliserse ukun na’in sira hatuur hela daudaun ne’e. Tanba ukun na’in sira ne’ebé kaer ukun maka trasa liña jerál polítika Estadu nian. Hatuur aliserse forte ou hatuur aliserse fraku. Depende ba ukun na’in sira. Aliserse estadu nian ida maka lei. Tanba lei ne’ebé di’ak sei hametin Estadu sai forte no lei ne’ebé la di’ak sei halo Estadu sai fraku. Lei ne'ebé di'ak maka lei sira-ne'ebé proteje Direitus Umanus. 

*Antigo estudante da Escola de Direito da Universidade do Minho do Mestrado em Direitos Humanos. Iha interese iha área sira hanesan Judisiáriu, Direito Internacional dos Direitos Humanos, Direitos Fundamentais, Direito do Ambiente, Direitos Humanos e Biomedicina. Iha relasaun di’ak ho Escola de Direito da Universidade do Minho. Agora daudaun hanesan Professor da História, Cultura e Língua Timorense no História e Cultura Portuguesa iha Instituto São João de Brito – Kasait, Likisa. Bele kontaktu iha 76094252.


José Ramos-Horta exorta jornalistas a serem "vigilantes ambientais"

$
0
0

O Presidente de Timor-Leste, José Ramos-Horta, exortou hoje os jornalistas a serem "vigilantes ambientais" e a usarem as "canetas" e as "câmaras" para defenderem o planeta.

"Exorto os jornalistas em Timor-Leste e a nível mundial a assumirem a sua responsabilidade crucial como vigilantes ambientais", refere o prémio Nobel da Paz, numa mensagem para assinalar o Dia Mundial da Imprensa, que hoje se comemora, dedicado ao tema "Uma Imprensa pelo Planeta".

"Em Timor-Leste, a nossa jovem nação experimentou em primeira mão os efeitos devastadores das alterações climáticas, incluindo a diminuição da produção agrícola, a insegurança alimentar, a escassez de água, a destruição de infraestruturas, a perda de vidas e a deslocação humana", salienta, na mensagem, o chefe de Estado.

Para José Ramos-Horta, os jornalistas têm um "papel fundamental a desempenhar" e devem usar as "canetas e câmaras como ferramentas para defender o planeta".

"Só através da sensibilização através de uma imprensa livre poderemos construir a vontade pública e política para tomar medidas ousadas", disse, sublinhando que o "ambiente não tem voz própria".

"Neste Dia Mundial da Liberdade de Imprensa, renovemos o nosso compromisso com uma '#PressForPlanet' que ilumine as verdades ambientais, inspire mudanças e proteja o mundo natural para as gerações vindouras", concluiu o chefe de Estado.

Segundo a agência das Nações Unidas para a Educação, Ciência e Cultura (UNESCO), um total de 44 jornalistas que informavam sobre temas ambientais foram mortos no mundo nos últimos 15 anos e, pelo menos, 24 sobreviveram a tentativas de assassínio.

A agência da ONU referiu também que 749 jornalistas e meios de comunicação, dedicados ao ambiente, foram alvos de agressões em 89 países desde 2009.

Notícias ao Minuto | Lusa

Baixa taxa de aprovação nos exames de candidatos a professores em Timor-Leste

$
0
0

Apenas 568 candidatos à bolsa de professores do Ministério da Educação de Timor-Leste passaram nos testes realizados para preencher um total de 2.400 vagas, indicam dados oficiais a que a Lusa teve hoje acesso.

"Em geral, a taxa de aprovação foi baixa, não tendo nenhum exame obtido uma taxa de aprovação superior a 10%", de acordo com os dados do Ministério da Educação.

Os dados indicam que dos "11.273 exames realizados, foram registadas 568 aprovações, o que corresponde a uma taxa de aprovação de 5%".

O Ministério da Educação de Timor-Leste realizou, entre 15 de março e terça-feira, 11.273 exames para preencher um total de 2.400 vagas numa bolsa de candidatos, a partir da qual os professores serão contratados.

Nos exames os candidatos à bolsa de professores tinham de obter uma pontuação mínima de 60 num total de 100 pontos, mas apenas foi obtida uma "pontuação de 44,4 pontos em todos os testes".

"O nível com a taxa de aprovação mais elevada foi na disciplina de Língua Portuguesa do terceiro ciclo do Ensino Básico com uma taxa de aprovação de 9,7%", enquanto a taxa de aprovação mais baixa foi na disciplina de Ciências Naturais do terceiro ciclo do Ensino Básico, registando uma taxa de aprovação de 1,7%.

Na reunião do Conselho de Ministros, realizada na quarta-feira, a ministra da Educação timorense, Dulce Soares, informou que será realizada uma segunda fase de testes para completar as restantes vagas disponíveis.

Notícias ao Minuto | Lusa com imagem

Rede bai Rai denuncia na ONU questão dos despejos forçados em Díli

$
0
0

A Rede ba Rai, grupo de defesa do direito à terra e habitação em Timor-Leste, denunciou junto do Conselho de Direitos Humanos da ONU a "grave violação de direitos humanos" cometido pelo Governo timorense nos "despejos forçados".

"A comunicação apela ao Relator Especial para a Habitação Adequada, Professor Balakrishnan Rajagopal, para que tome medidas imediatas junto das autoridades timorenses a fim de evitar novas violações de direitos humanos relacionadas com os despejos forçados", refere, em comunicado hoje divulgado, a Rede ba Rai.

O Governo timorense tem realizado na capital timorense várias demolições de habitações e de outras estruturas, que alega terem sido ilegalmente construídas.

As autoridades timorenses justificam também a medida com a necessidade de transformar Díli "num ambiente limpo, organizado, saudável e seguro", conforme o comunicado do Conselho de Ministros de terça-feira.

"Estes despejos violam a legislação nacional e internacional, e foram realizados sem qualquer base legal. Resultaram em violações graves dos direitos humanos, incluindo a perda de acesso à habitação adequada e frequência escolar e um impacto significativo na saúde e segurança das comunidades (em especial das mulheres grávidas e crianças)", salienta a organização não-governamental.

Segundo a Rede ba Rai, as recentes intervenções das autoridades despejaram mais de 70 agregados familiares e mais de 300 vendedores informais.

"Estão previstos mais despejos para o início de maio, pondo em risco mais de 300 agregados familiares atualmente residindo em Ponte Comoro, Tasi Tolu, Taibesi e Bebonuk", alerta no comunicado.

Para a Rede ba Rai, as "ações do Governo carecem de base jurídica", porque o "Estado não implementou" o registo de bens imóveis, pelo que "não possui uma base legal clara para declarar que muitas destas terras pertencem ao Estado", nem procedeu à realização de expropriações.

O grupo considera igualmente que os despejos realizados pela Secretaria de Estado dos Assuntos da Toponímia e da Organização Urbana "não possui competência legal" para realizar despejos.

"O Governo não explorou alternativas, não realizou consultas efetivas, nem forneceu notificação e compensação adequadas. Os despejos foram executados com recurso a força excessiva, incluindo o destacamento de pessoal militar, o que resultou em um número de violações de direitos humanos", denunciou a organização.

Desde 2008, a Rede ba Rai, que junta 21 organizações locais, nacionais e internacionais, registou mais de 180 casos que afetam mais de 6.000 agregados familiares.

A organização não-governamental apoia comunidade e famílias que enfrentam despejos forçados.

RTP | Lusa

Ukun Parlamentu no Direitus Umanus

$
0
0

Hosi: Hercus Pereira dos Santos* | opiniaun

Parlamentu, se ita haree liu de’it, maka órgaun soberania ida-ne’ebé kolejiál hala’o funsaun Polítika-Lejizlativa nu’udar reprezentasaun hosi povu. Ita hotu simu hanoin ida-ne’e bainhira ita haree lalais liu de’it kona-ba Parlamentu no dala barak iha komunidade nia leet ita rona liu maka Parlamentu maka reprezentante povu nian. Definisaun ne’e maka ema barak temi no ne’e loos. Maibé karik la kompletu. Tuir Profesora Lucia Amaral hateten katak, Parlamento é a assembleia ou união de assembleias, ou seja, a estrutura colegial organizada de acordo com o princípio igualitário e não hierárquico, à qual são essencialmente atribuídas funções Político-Legislativas que se sustentam no princípio da legitimidade expresso através da representação política”. Ha’u hakarak atu aumenta tan de’it definisaun hosi Profesora Lucia Amaral nian ne’e sai nune’e “Parlamento é a assembleia ou união de assembleias, ou seja, a estrutura colegial organizada de acordo com o princípio igualitário e não hierárquico, à qual são essencialmente atribuídas funções Político-Legislativas que se sustentam no princípio da legitimidade expresso através da representação política para o a defesa dos Direitos Humanos”. Sein defeza ba Direitus Umanus, Parlamentu sei lakon ninia esensia, ninia klamar, ninia ilas loloos hosi Istória Parlamentu nian iha-ne’ebé Parlamentu sempre sai nu’udar, lian maioria ou lian minoria, lori kontra arbietraridade hosi ukun na’in sira-ne’ebé kontra dignidade ema nian lori fó dalan (só depoizde segunda guerra mundial) lori hamosu instrumentu ba protesaun Direitus Umanus, liuhosi ONU, iha-ne’ebé Direitus Umanus sai ona asuntu importante iha tempu ohin loron nian iha komunidade internasionál. 

I. Parlamentu iha Europa

Ita hotu hatene katak rota ka ukun Parlamentu iha forsa hahú kedas iha tempu uluk iha Polis, Sidade-Estadu, iha Atena. Iha sidade-estadu iha Atena iha demokrasia ne’ebé partisipativa no direta tanba sira iha konseitu ida katak ukun iha povu nia liman (konseitu ne’e maka ohin Estadu Direitu Demokrátiku hotu-hotu uza) ne’ebé lori hamosu buat ida hanesan asembleia (parlamentu) tanba iha asembleia maka sidadaun sira ho tinan liu 18 halibur hamutuk lori buka trata asuntu importante ba estadu-polis. Profesora Patrícia Jerónimo hakerek (iha ninia livru Os Direitos Humanos à escala das Civilizações. Almedina Editora, 2002.p.49) lori sita tuir Finley ninia hateten katak “A Assemblea, que detinha a palavra final na guerra e na paz, nos tratados, nas finanças, na legislação, nas obras públicas, em suma, na totalidade das atividades governamentais, era um comício ao ar livre, com tantos milhares de cidadãos com idade superior a 18 anos quantos quisessem comparecer naquele determinado dia”.  Profesora Patrícia moos dehan katak “…a votação na assembleia era normalmente precedida por discussões informais, que podiam decorrer na praça da cidade ou noutros lugares de convívio mais restritos e que inteiravam os cidadãos dos problemas a resolver, preparando-os para o debate definitivo e sequente votação” (Os Direitos Humanos à escala das Civilizações. Almedina Editora, 2002.p.52). Tanba ne’e maka Profesora Patrícia Jerónimo moos dehan katak, “O governo da polis ficava doravante confiado ao conjunto dos seus cidadãos. Pertencia ao povo a titularidade do poder” (Os Direitos Humanos à escala das Civilizações. Almedina Editora, 2002.p.49). Ita bele konkorda katak demokrasia iha Atena hanesan demokrasia direta ne’ebé bele funsiona di’ak tanba karik polis sidade-estadu ki’ik ne’ebé atu hanesan ho situasaun iha Timor iha tempu bei'ala sira nian iha-ne’ebé kada grupu (kada loro) ukun ninia ema rasik (tuir hanoin hosi Profesor Luiz Filipe Thomaz nu’udar expert iha Historia Oriental no Timor nian) iha-ne’ebé lori soi situasaun hanesan iha Atena hanesan Profesora Patrícia Jerónimo hateten “Sendo a polis uma unidade política e social que se pretende auto-suficiente, muita é a atenção concretamente dispensada à promoção e manutenção dos laços que solidarizam os cidadãos entre si e os mobilizam para o grande projecto comum. Para essa coesão concorrem, fundamentalmente, três projectos – a partilha de uma legado histórico, uma prática religiosa colectiva e a subordinação a um mesmo conjunto de normas”.  Ne’e atu korresponde maizumenus hanesan ba situasaun iha Timor relasiona ba kada loro ou ba kada uma iha kolaborasaun hosi parte hotu-hotu ne’ebé pertense ba kada loro ou ba kada uma adat ida nia laran. Hanesan moos iha Atena no moos iha Timor (no moos iha mundu seluk-seluk) moris komunidade nian hosi tempu ba tempu nakfilak sai kompleksu no ho kompleksidade ne’e maka hamosu podér delegadu hosi povu ba ukun na’in sira. Povu delega ninia podér ba ukun na’in sira. 

Iha parte seluk iha tempu romanu sira nian ho dato ka patrísiu sira-nia influensia iha senadu romanu bele hili no troka liurai no lori hatuur vida polítika no espirituál iha romanu nia ukun. Mezmu estadu romanu iha inísiu nu’udar monarkia (Liurai maka ukun) ne’ebé ikus mai sai Repúblika no depois nakfilak sai império iha-ne’ebé bainhira Liurai ne’ebé maka ukun la tuir eransa (la tuir jerasaun) maibé dato sira maka hili kualkér dato maluk seluk ida lori sa’e ba ukun nu’udar Liurai. Ho nune’e ukun fahe ba rua entre Dato ida-ne’ebé sai Liurai ho dato maluk seluk ne’ebé halo parte ba Senadu (Asembleia hanesan Parlamentu ne’ebé iha dato 300 lori fó-opiniaun kona-ba asuntu importante sira iha Estadu nia laran) no Liurai tenke rona dato sira-ne’e molok foti desizaun ruma. Dato sira seluk moos halo parte ba buat ida naran Komísiu Kuriál – Asembleia ka Parlamentu dato nian sira ne’ebé halo lei no hili dato sé maka sa’e ba Liurai bainhira Liurai ida mate. Dato sira seluk tan fali halo parte ba Komísiu Senturiál – Asembleia ka Parlamentu ba dato asuwa'in sira nian ne’ebé iha kompeténsia lori foti desizaun kona-ba funu no halo pás.  Iha moos iha reinu seluk-seluk dalaruma dato ida-ne’ebé sa’e ba ukun nu’udar Liurai sinte an iha leten ona, aas liu hotu-hotu, komesa foti desizaun tuir de’it ninia hakarak. Akontese iha Roma iha sékulu VI a.C Liurai lakohi rona dato seluk sira-nia hanoin entaun dato sira halo revolta, iha tinan 509, lori hatún Liurai no dato sira troka sistema monarkia ba Repúblika.  Sistema Repúblika hanesan sistema ne’ebé ema romanu sira maka kria iha mundu. Mezmu nune’e povu sira seidauk iha fatin iha Parlamentu. Dato sira de’it maka okupa fatin iha Parlamentu no halo lei ho liafuan ne’ebé maka dato sira ko’alia (la hakerek) serbí de'it ba dato sira-nia interese. Liutiha tinan barak maka povu sira halo revolta no ikus mai iha tinan 493 a. C povu sira hetan manan dahuluk atu sira bele iha reprezentasaun lori sai majistradu ho naran Tribuno da Plebe. Hahú hosi ne’e maka Tribuno de Plebe obriga atu halo lei ne’ebé maka hakerek, la'ós hatuur de’it ho liafuan, atu nune’e lori proteje direitu ema hotu-hotu nian.

Ita haree iha ierarkia tempu uluk nian iha rai Europa tuir Profesór António José Fernandes hakerek (iha ninia livru ho títulu Direitos Humanos e Cidadania Europeia, Almedina, 2004,p.17-24.) iha Antenas, iha Roma Antiga, iha tempu Feudal no Idade Média iha rai balu iha Europa ita bele haree katak iha estratifikasaun sosiál ne’e rasik iha mudansa. Hanesan iha Atenas ita haree katak iha estratifikasaun rua de'it maka sidadaun (ne’ebé iha direitu sivíl no polítiku) nu’udar klase sosiál dahuluk no klase sosiál iha okos maka ema sira hanesan ema estranjeiru, feto, meteku, no atan. Karik ha’u bele kompara lori partilla tuir hanoin hosi Profesór História Oriental (inkuli moos Timor-Leste) Filipe Thomaz dehan katak iha tempu uluk liu iha Timor iha klase sosiál aas liu maka Loro (karik seidauk iha dato ho liurai) ho podér sivíl no relijiozu. Se nune’e ita bele dehan katak klase sosiál daruak maka ema seluk-seluk (karik hotu-hotu mesak família de’it) ne’ebé halo parte ba uma Loro. Bainhira iha Esparta diferente fali sira-nia estratifikasaun sosiál fahe ba tolu maka Omoioi hanesan iha direitu sivíl no polítiku no sira iha tinan liu 30. Tuir fali maka Perieku ho deít direitu sivíl no depois maka Ilotas (la iha direitu sivíl no polítiku). Bainhira ita haree fali estratifikasaun iha Antiga Roma iha hetan katak estratifikasaun dahuluk maka patrísiu (hanesan iha Timor maka dato ou rato) iha direitu polítiku sivíl, judisiál, no relijiozu. Klase daruak maka Kliente nu’udar ema sira-ne’ebé halo to’os dato sira nian. Klase datoluk maka Plebeu (la iha direitu) no ikus liu maka atan (konsidera nu’udar sasan katak bele fa’an hosi dato ba dato seluk). Klase sosál iha Antiga Roma atu hanesan ona ho klase sosiál ne’ebé eziste iha Timor iha tempu uluk hanesan Konde Sarzedas ou Bento de França hakerek no haktuir moos hosi Don Ximenes Belo maka hanesan klase sosiál dahuluk maka Dato, tumugoen, xefe povuasaun boot no ki’ik. Klase daruak maka soldadu, klase datoluk maka la'o rai sira no klase dahaat iha okos liu maka atan. Iha tempu sistema feudal nian iha rai balu iha Europa estratifikasaun sosiál maka Liurai okupa klase sosiál dahuluk, tuir fali maka Na’i Feudal no kleru importante sira, depois maka kleru ki’ik sira ho dato sira, kamponez livre no atan. Iha tempu feudal maka foin haketak Liurai nakfilak sai nu’udar klase sosiál ketak no klase sosiál dahuluk. Maibé depois tama fali iha Idade Média estratifikasaun muda fali. Klase sosiál dahuluk maka kleru (Amu-Lulik Igreja Katólika) tuir fali maka dato sira (inklui moos liurai sira halo parte ba klase sosiál dato hanesan moos iha Timor) no depois maka povu. Tanba iha Idade Média maka Igreja Katólika iha papél importante la’ós de’it iha esfera espirituál maibé moos iha podér polítiku direitu ba reinu ou estadu ida nia laran ne’ebé maka sei iha influénsia to’o agora mezmu la direitu ona hanesan tempu uluk maibé Igreja Katólika dezde tempu imperadór Constantino nian sempre hatudu ilas ba  podér iha esfera espirituál (forsa morál katólika) maibé moos nu’udar ilas ba podér iha esfera polítika. Ita la bele haree Igreja Katólika (Vatikanu) hosi esfera espirituál de’it. Papél Igreja Katólika iha esfera polítika sei maka’as nafatin mezmu naksumik iha esfera espirituál nia laran. Igreja Katólika iha kapasidade boot tebes atu adapta an ho realidade ne’ebé nia hasoru. 

Hosi deskrisaun Profesór António José Fernandes nian iha leten ita bele haree oinsá mudansa hosi ukun iha rai Europa ne’ebé ikus mai, hanesan rekuo, lori hamosu Monarkia absoluta hahú iha sékulu XV iha rai Europa (hanesan orijen mai hosi Impériu romanu no Monarkia Feudal) hanesan iha Inglaterra no Fransa no ikus mai kontribui lori hamosu hikas fali mekanizmu lubuk ida, lidera hosi dato sira, lori kontra Monarquia absoluta no arbitrariedade hosi Liurai absolutu ho ema riku na’in ho dato arrogante sira seluk hanesan iha Inglaterra ho Magna Carta (autogarda pelo Rei João Sem Terra ina tinan 1215) no moos Petition of Right ne’ebé maka Parlamentu inglés aprova no hatoó ba Liurai D. Carlos I iha tinan 1628 lori haforsa liután Magna Carta lori hatuur Estado de Direito lori kontra arbitrariedade hosi ukun-na’in hasoru ema nia direitu, liberdade no hatuur moos katak Liurai rasik moos la bele halo kobransa tributu ba sidadaun sira se Liurai la husu autorizasaun hosi Parlamentu. Katak tenke ho autorizasaun hosi Parlamentu maka Liurai bele halo kobransa tributu. Parlamentu la autoriza la bele. Iha tinan 1689 Parlamentu impoin ba Prínsipe Guilherme de Orange Bill of Right (Tanba Jaime II hali'is liu ba Igreja Katólika entaun dato sira hasai tiha nia hosi ukun nu’udar liurai no nia halai tiha ba Fransa entaun Parlamentu deklara katak tronu Inglaterra mamuk no dato sira bolu fali Mane-foun  Jaime II nian maka Prínsipe Guilherme de Orange hosi Olanda ba ukun fali Fransa. Prínsipe Guilherme de Orange hosi Olanda hola Liurai Jaime II nia oan feto naran Maria no Prínsipe Guilherme lori nia feen Maria ba Olanda maibé tanba dato sira iha Parlamentu deklara ona katak Tronu Inglaterra mamuk maka dato sira bolu fali Guiherme de Orange ba ukun Inglaterra tanba Guilherme de Orange hola Liurai Jaime II nia oan feto Maria ne’e) lori halakon direitu divinu Liurai ninian no hametin liután atu Liurai ukun tenke tuir de’it lei haruka no lori rekoñese katak sidadaun hotu-hotu iha liberdade naturál no direitu ne’ebé tenke hetan protesaun no la bele iha arbitrariedade. Hahú ho Bill of Right  maka hatuur ona moos Parlamentu nu’udar autoridade forte ida no Prínsipe Guilherme de Orange ukun tenke la’o tuir de’it dato sira iha Parlamentu ninia autorizasaun iha kazu importante ruma ba moris estadu Inglaterra nian. Liurai la bele ona foti desizaun mesak mas tenke konsulta sempre ho Parlamentu no Parlamentu autoriza maka bele.

Ho Magna Carta, Petition of Right, Habeas Corpus, Bill of Right halo mudansa boot tebes ba sosiedade nia moris iha Inglaterra ho ninia efeitu ba to’o iha EUA (lori hamosu no sunu espíritu ba ukun rasik an ba EUA hanesan Ana Maria Magalhães no Isabel Alçada hateten katak, “Naquele continente imenso, onde ainda estava muito por explorar e onde as pessoas se afirmavam pelas suas qualidades pessoais e não pela classe social a que pertenciam, era natural que surgisse o desejo de libertação do poder do Rei inglês e do Parlamento inglês”.) no moos iha Fransa ne’e tanba iha sékulu XVI mundu europeu iha momentu ne’ebá tama iha faze ida ema hanaran Liberalizmu lori hetan kontribuisaun ho hanoin sira hosi matenek-na’in sira hanesan John Locke ho nia livru Dois Ensaios sobre o Governo, Charles Montesquieu ho nia livru O Espírito das Leis (halo impaktu boot tebes iha rai Europa. Iha fulan 18 nia laran de’it, obra ne’e hetan edisaun 22), Voltaire ho nia livru Tratado sobre a Tolerância, Jean-Jaques Rousseau ho nia livru O Contrato Social no John Stuart Mill ho nia livru Ensaio sobre a Liberdade. Sira hotu hakerek kona-ba, de uma maneira resumida, oinsá harii sosiedade ida-ne’ebé respeitu ba direitu fundamentál ema nian lori kontra kualkér arbitrariedade hosu ukun na’in sira (hanesan dato, liurai no riku-na’in sira no Igreja Katólika) lori hamosu separasaun podér iha podér ezekutivu, lejizlativu, judisiál ketak-ketak (la bele iha ema ida ou órgaun ida de’it nia liman) no separasaun podér laiku ho podér espirituál. 

Revolusaun franseza ne’e rasik akontese iha tempu governu bourbons. Antes revolusaun iha Estados Gerais atu hanesan Parlamentu ne’ebé iha reprezentasaun hosi kleru, dato no povu sira.  Iha Estados Gerais reprezentasaun povu sira iha influénsia hetok maka’as liután tanba hetan fatin hanesan moos ho reprezentasaun hosi kleru no dato sira no ikus mai sira hamosu terseira estadu lori harii Asembleia Nasionál ne’ebé ikus mai sai Asembleia Nasionál Konstituinte lori hamosu Declaração dos Direitos do Homem e do Cidadão hetan aprovasaun iha 26 de Agosto de 1789 no depois maka hamosu tan fali Konstituisaun ba estadu Fransa iha tinan 1791. Declaração dos Direitos do Homem e do Cidadão rasik hanesan instrumentu ida-ne’ebé hakotu ona ukun Monarquia absoluta. Hahú ho Declaração dos Direitos do Homem e do Cidadão hatur ona katak ema hotu-hotu hanesan iha lei, halakon estratifikasaun sosiál, halakon direitu no priviléjiu feudal, halakon kargu públiku ereditáriu. Ho revolusaun iha Fransa troka monarkia absolutu Fransa nian ba monarkia konstitusionál atu Liurai ukun la tuir de'it ninia hakarak (Liurai nia hakarak maka lei) maibé dato sira hatuur ona lei eskrita lori define no limita Liurai nia ukun no  Liurai la bele ona halo tuir de'it ninia hakarak maibé tenke ona halo tuir lei eskrita ninia haruka. Ita bele dehan katak ho revolusaun maka hatuur ona soberania nasionál ou populár, supremasia ba lei sira, bele iha ideolojia ou hanoin oioin iha demokrasia pluralista nia laran, iha reprezentasaun populár ka demokrasia reprezentativa, iha lejitimasaun ba ukun, iha kontrolu polítiku ba ukun sira-ne’e rasik no iha separasaun ba ukun iha ezekutivu, lejizlativu no tribunál. buat sira-ne’e hotu define tuir lei (Konstituisaun no lei oan sira hotu) haruka. Buat sira-ne’e moos la muda hosi kalan ba loron mas muda ho tempu ne’ebé naruk uitoan no nakonu ho intriga oioin. Mas ita hotu bele konkorda katak ho baze iha revolusaun franseza (hahú hosi revolusaun Glorioza iha Inglaterra) maka loke ona dalan ba estadu ne’ebé hatuur tuir lei haruka. Depois segunda metade sékulu XX maka transforma estadu legalidade ba Estadu konstitusionál katak buat hotu-hotu tenke tuir Konstituisaun nu’udar lei fundamentál estadu ida nian. Tanba antes sékulu XVIII la iha dokumentu eskrita ida, ho autór no data identifikadu, lori hatuur orden fundamentál estadu ou komunidade polítika ida nian. Ho nune’e estadu modernu maka estadu ne’ebé tenke tuir Konstituisaun haruka. Katak Konstituisaun maka tenke sai ona nu’udar fonte primária no aas liu iha Estadu ida nia laran. buat hotu (desizaun no asaun polítika hotu-hotu) la tuir Konstituisaun haruka laloos no la bele halo tuir. Ho modelu ida-ne’e maka ninia impaktu naklekar ba nasaun seluk-seluk lori halo tuir. Katak lei eskrita (Konstituisaun nu’udar lei fundamentál no lei oan sira) maka define buat hotu-hotu kona-ba vida estadu nian no em especial iha definisaun klaru ba separasaun podér entre órgaun soberania sira. La bele haksoit liu lei (Konstituisaun no lei oan sira) sira-ne’e. Maibé se ita hakarak introdús hanoin ruma ou interese ruma bele naran katak halo lei foun ou halo revizaun ba Konstituisaun. Iha parte seluk estadu modernu, karakteriza moos ho papél importante no ativu hosi parlamentu hanesan Profesór Pedro  Bacelar de Vasconcelos hateten, “O Parlamento delimita um espaço essencial do Estado moderno”. Tanba ita bele hanoin katak iha Parlamentu maka bele iha reprezentasaun hosi sidadaun ne’ebé hili tuir via demokrátika katak tuir eleisaun sufrájiu universál, direitu no sekretu atu lori halo knaar nu’udar reprezentante povu hotu-hotu nian lori halo kontrolu ba ukun (hahalok ukun na’in nian relasiona ho ninia knaar ho programa sira) tuir dalan ne’ebé maka lei hatuur ona no lori halo lei sira-ne’ebé maka bele serbí ba interese povu nian. Iha kazu estremu, hanesan ezemplu ne’ebé besik ita, akontesimentu reformasi iha Indonézia rasik hahuu ho forsa hosi universitáriu sira hamutuk ho Parlamentu (MPR-DPR). 

Hosi Istória sira iha leten ne’e maka sai hanesan marku importante ba mundu osidentál (no rai seluk-seluk ne’ebé hetan ninia influénsia inklui Timor-Leste) iha protesaun ba Direitus Umanus ne’ebé hatuur liuhosi Parlamentu.

II. Parlamentu iha Timor Lorosa’e

Timor-Leste rasik hetan influénsia hosi papél Parlamentu nian nu’udar rain ida-ne’ebé hetan ukun hosi estadu europeu maka Portugál. Ho nune’e maka iha sosiedade nia laran ita moos rona iha rota Parlamentu (no moos iha suku Parlamentu hanesan iha Lospalos. Iha aldeia Parlamentu iha Baukau) tanba buat ida naran Parlamentu ne’e rasik mai hosi Portugál. Maibé Parlamentu rasik hahú moris nu’udar reuniaun ida-ne’ebé ema halibur lori halo debate ba buat ne’ebé interese sira-nia moris iha komunidade nia laran hanesan Stefano Sicardi hateten katak, “o Parlamento nasceu como órgão intermitente: inicialmente, o termo “parlamento” e seus sinónimos indicavam um facto objectivo (a reunião, quando não o lugar ou ocasião em que se debatia ou discutia) e não uma entidade – um corpo organizado, um órgão colegial e dotado de estabilidade e identidade institucional. Ne’e hanesan loloos ita-nia abo sira uluk tuur hamutuk, nahe biit boot, lori ko’alia hamutuk kona-ba lala’ok moris iha suku nia laran ou lori tesi lia naksalak ruma. Baibain abo sira-ne’e mesak ema importante ema dato sira de’it nu’udar reprezentante lejítimu (polítiku no espirituál) hosi sira-nia emar sira-ne’ebé maka pertense ba sira lori foti desizaun ruma pertinente ba vida populasaun sira nian. Ita bele dehan katak Timor-Leste dezde uluk kedas koñese tiha ona demokrasia reprezentativa (tanba dato sira foti desizaun hamutuk atu foti liurai ruma ou atu hatuur lei ou bandu ruma). Maibé ita moos tenke dehan moos katak Parlamentu iha Timor iha tempu uluk seidauk bele dehan reprezenta ema hotu-hotu hanesan akontese iha rai Europa –inklui Portugál (tanba apenas ba dato sira de’it, la iha reprezentasaun hosi entidade ou klase sosiál sira seluk) tanba iha tempu uluk dato sira maka iha papél ne’ebé forte tebes iha sosiedade Timor nia laran. 

Iha Istória ne’ebé ita lee hosi matenek na’in sira (Dom Ximenes Belo, Enes Pascoal, SJ, Fréderic Durand, Luis Filipe Thomaz, Osório de Castro, John Taylor, Benjamim Cardoso, Conde de Sarzedas, Bento de França, Francisco Xavier Menezes, no seluk-seluk tan) hakerek hateten katak Timor iha sistema ne’ebé dato sira maka ukun nu’udar estratifikasaun sosiál aas liu iha Timor no hosi dato sira-ne’e mosu Liurai no Parlamentu no ukun-na’in seluk-seluk tan ne’ebé importante ba reinu ida. Luis Filipe Thomaz (hanesan moos Frédéric Durand ho Dom Ximenes Belo) hateten katak Timor sorin (ketak hosi Serviaun-Kupang) hetan ukun hosi aristokrasia militár (dato asuwa’in sira) iha papél importante tebes iha sosiedade Timor laran tomak bainhira nia ko’alia relasiona oinsá tetun naklekar ba fatin barak-barak  “…com a conquista da metade oriental da ilha por uma aristocracia militar que falava o tétum, os datos belos- tendo dato o significado de «nobre» e belo, como vimos, o de um povo falante do tétum.O predomínio desta nobreza foi provavelmente causa - ou talvez consequência - da hegemonia de dois reinos, em que o tétum era a lígua falada, sobre toda a parte oriental da ilha (chamada «Província dos Belos» nas fontes portuguesas): Luca, perto de Viqueque (situada na primeira zona atrás referida) e Bé-Háli (situada na segunda e actualmente em Timor Ocidental, mas é apelidado de «imperador» em textos portugueses, tal como o rei de Senobai que exerceu, de igual modo, a sua sucerania sobre a parte ocidental de Timor, chamada «Província do Servião».A divisão da ilha em duas confederações e as hegemonias de Béhali e Senobai (e talvez também a hegemonia de Luca sobre a região do extremo leste) estavam já estabelecidas aquando da chegada dos portugueses. “ Filipe Thomaz rasik moos dehan katak karik ukun-na’in uluk liu iha Timor (iha vida sivíl katak ukun “estadu ou reinu” nian no iha parte fiar nian) maka Loro bainhira nia hateten, “A fixação dos datos belos, feita através de uma conquista relativamente recente, parece provar-se pelo facto de permenecerem, ainda, em algumas regiões, vestígios da exixtência de uma aristocracia anterior, os loros (nome que significa «sol» em tétum), a qual, ao contrário da que lhe sucedeu, exercia simultaneamente o poder religioso e o civil.” 

Ita moos rona katak jerasaun ukun-na’in sira barak iha Timor ninia orijen mai hosi Malaka – Malázia ne’ebé dato nu’udar títulu ukun-na’in nian. Atu lori konfirma de’it katak ne’e aserta ho buat ne’ebé maka Luis Filipe Thomaz hateten iha leten ne’e lori partilla hamutuk ho nia enkuantu nia hateten katak títulu ukun na’in uluk liu iha Timor maka Na’i Loro. Ha’u hanoin karik iha mundu tempu uluk nian papél loron importante tebes nu’udar roman ba ema nia moris ho nune’e iha kultura barak adora loron nu’udar Maromak ou ita baibain rona ema hanaran deus (ho letra d ki’ik) do sol ou dewa matahari hanesan kultura aziátika balu adora no karik ita Timor moos hetan influénsia hosi kultura ne’e lori fó importánsia ba loron no uma adat hotu-hotu iha Timor parte lulik sempre ema hanaran loro. Ne’e la’ós fenómenu foun ba kultura aziátiku de’it iha Istória Na’i Jesus Cristo nian iha amu-lulik balu esplika katak la iha ema ida maka hatene Na’i Jesus Cristo moris iha loron no data saída. Entaun Igreja Katólika hili loron 25 Dezembru nu’udar loron moris Na’i Jesus Cristo nian tanba iha Istória ida katak iha tempu uluk liu “pernah” loron lakon. Mundu sai nakukun. To’o loron 25 Dezembru maka loron matan iha fali no fó naroman ba mundu halo povu pagaun iha momentu ne’ebá ne’ebé adora loron nu’udar sira-nia maromak kontente tebes. Igreja Katólika foti loron 25 Dezembru nu’udar loron moris Na’i Jesus Cristo nian ho hanoin katak Loro loloos ne’e maka Na’i Jesus Cristo. Mundu nakonu ho nakukun sala nian no Na’i Jesus Cristo mai iha mundu hanesan Loro ne’ebé fó naroman ba ema sai husi nakukun sala nian ba naroman moris nian. Katak iha ligasaun ne’ebé ita bele haree katak iha mundu osidentál no mundu aziátiku inklui moos rai-Timor no fiar katóliku nian fó importánsia ba loro. Ho razaun ida-ne’e maka ha’u konkorda katak ukun-na’in dahuluk iha moris (temporál no espirituál) iha Timor maka Loro. Depois maka dato sira hosi Wehali la’o halekar iha Timor Lorosa’e laran tomak no sira moos mai nu’udar loro no moos nu’udar dato. Loro sira-ne’ebé orijen no abut iha Timor-Leste laran tomak atu kaer ukun nu’udar dato tenke ba hetan rekoñesimentu hosi Loro Wehali. Hosi loro ba dato no hosi dato maka mosu liurai no parlamentu (bainhira malae portugés ukun ona Timor) no ukun-na’in seluk-seluk tan. Karik hanesan Luis Filipe Thomaz dehan katak aristokrasia militár-Dato halekar ukun iha Timor Oriental. Ho nune’e maka karik dato nakfilak nu’udar ukun na’in importante liu lori tau hamutuk Loro sira balu sai moos nu’udar dato (Tanba loro balu la sai dato nein liurai. Sira apenas loro de’it) no hosi dato maka hamosu Liurai, Parlamentu no ukun-na’in sira seluk. 

Rai Timor-Leste rasik moos bei'ala sira hanaran Lorosa’e ne’ebé malae português tradús O Sol Nascente. Tanba liafuan Na’i ho Loro liafuan ne’ebé iha nanis kedas ona duke liafuan dato ho liurai (ne’ebé mai hosi lurah) nu’udar orijen hosi lian malaiu. Ita la bele haluhan katak liafuan hanesan dato, lurah (iha Sumatra la’ós iha Java) raja ho sultan iha sentidu hanesan. Afonso de Castro dehan katak “Os reis são eleitos pelos datos, tumungões e oficiais, e confirmados pelo governador. Afonso de Castro moos dehan liutan katak “quando por morte do rei a sucessão em mulher e a eleição confirma a hereditariedade, elege-se um regente do reino, que pode ser escolhido entre os membros da família real ou entre os datos, e tem sucedido ser eleito um dato de outro reino. Tanto para reis como para regentes é necessário a confirmação do governador, e só depois de confirmados se lhes dava a patente de coronel.  Tuir Afonso de Castro, Armando Correia, bento de Fransa hateten katak “Após a morte do régulo, ou quando a família real se extinguia; ou quando um liurai era suspenso pelas autoridades coloniais, e no caso de existirem vários pretendentes, o governo da Colónia dava o seu assentimento a uma junta de 5 datos ou chefes, chamada Parlamento. 

Ita hotu hatene katak liafuan Parlamentu liafuan portugés. Ne’e katak rota ka ukun Parlamentu nian iha Timor-Leste malae portugés sira maka introdús. Karik bainhira malae sira haree katak iha Timor-Leste liurai mai hosi dato no dato sira seluk kontrola dato ida-ne’ebé dato sira seluk hili sai liurai (primus inter pares) maka entre dato sira-ne’ebé kontrola dato ne’ebé sai liurai autoridade portugés entrega rota Parlamentu ba dato sira-ne’e. Hanesan moos iha Portugál rasik. Rei (Liurai) Portugál mai hosi Konde (Dato) Portukalense (Don Afonso Henriques konsidera nia an sempre nu’udar rei dos portugueses la’ós rei de Portugál. Liafuan Don ne’e rasik mai hosi liafuan portuges Dom no nia hun mai hosi latin (tanba liafuan portugés mai hosi lian latin) Dominus katak Na’i)  no depois dato sira seluk (hamutuk ho amu-lulik no povu) halibur an iha korte (ka kúria mezmu iha hanoin oioin kona-ba kúria iha matenek balu dehan katak kúria ne’e hanesan de’it órgaun konsellu ba liurai ho funsaun tipu administrativu no judisiál no ne’e katak iha de’it maka dato no kleru sira no balu fali dehan katak kúria nu’udar antesedente direitu ba korte ho funsaun iha ámbitu polítiku no administrativu) ka senadu lori trata asuntu reinu Portugál nian.  Modelu korte ne’e maka depois Portugál no España habelar ba rai sira-ne’ebé maka sira ukun hanesan Profesór Paulo Ferreira da Cunha, Joana Aguiar e Silva ho António Lemos Soares hateten (iha sira-nia livru ho títulu História de Direito, Almedina, 2005,p.407) katak “Arquétipo constitucinal presente ao longo dos séculos nos ordenamentos jurídicos dos povos de língua portuguesa e castelhana que, além de permitir a fiscalização dos diversos actos dos governantes, garantiu a participação política dos vários estamentos sociais constituintes dos reinos peninsulares, através da Corte. Modelos transporto para os territórios ultramarinos de Portugal e de Espanha e do qual, ainda nos nossos dias, será possível encontrar reminiscências. Papel korte importante tebes hanesan moos professores sira-ne’e sita liafuan hosi Teixeira de Pascoaes bainhira hateten katak, “ Temos ainda os forais e os princípios de direito público estabelecidos nas antigas cortes, revelando o espírito de independência que animou sempre a alma popular. Intervinha no governo do País, na sucessão do trono, em todos os actos de interesse geral que o Rei praticasse: a guerra e a paz, lançamento de impostos, etc. E exercia ainda uma esperta vigilância sobre os homens do Estado, alguns dos quais foram acusados e condenados! Iha Timor-Leste malae portugés sira la uza naran korte maibé sira uza naran Parlamentu. Iha Parlamentu ne’ebé funsiona iha Timor-Leste iha tempu dato sira nian maka haree ba asuntu hotu-hotu hanesan polítiku, administrativu, relijiozu no justisa. 

III. Parlamentu iha Timor-Leste Independente

Iha Timor-Leste independente, Parlamentu iha papél importante tebes, iha parte ida lori halo lejizlasaun ne’ebé kompeténsia ne’e fahe uitoan moos ba Governu (lori halo dekretu-lei) no iha parte seluk sai nu’udar forsa ba kontrolu órgaun soberania sira seluk hanesan ezekutivu (governu) iha-ne’ebé Parlamentu iha kontrolu direita tanba hanesan konsekuénsia lójika hosi formasaun governu mai hosi forsa partidáriu (votos hosi partidu) sira-ne’ebé forma governu no ho nune’e governu iha obrigasaun atu “presta kontas” ba Parlamentu no Parlamentu rasik iha obrigasaun lori halo fiskalizasaun ba ukun governu nian la’o tuir programa ne’ebé governu hato’o ba Parlamentu no Parlamentu halo aprovasaun no moos atu lori asegura katak programa governu nian bele hala’o duni ho dalan loos (tuir lei). Katak iha ukun governu nian buat hotu tenke la’o tuir lei haruka. Hahú hosi Primeiru-Ministru to’o ba funsionáriu baibain sira hotu nu’udar “servidor do povo” tanba ne’e tenke serbí duni povu, la iha knaar seluk tan, no serbí ho di’ak tuir lei haruka. 

Parlamentu moos iha knaar ne’ebé iha ligasaun ho Prezidente Repúblika maibé entre Parlamentu ho Prezidente Repúblika iha sistema semi-prezidensiál hanesan iha Timor-Leste idak-idak iha ninia forsa lejitimidade demokrátika no legál rasik ne’ebé povu sira hatuur liuhosi eleisaun lejizlativa (Parlamentu) no eleisaun prezidensiál (Prezidente Repúblika) tuir Konstituisaun no moos lei sira ba eleisaun lejizlativa no eleisaun prezidensiál.  Haree hosi ne’e maka Prezidente Repúblika la bele “presta kontas” ba Parlamentu maibé Prezidente Repúblika rasik, iha parte balu, tenke hakru'uk ba Parlamentu hanesan Prezidente Repúblika atu halo karik viagem de estado ba rai seluk tenke husu “lisensa” ba Parlamentu. Karik Parlamentu la fó “lisensa” ou la “mengizinkan” Prezidente Repúblika obrigatoriamente tenke hakru'uk ba Parlamentu ninia desizaun tanba ne’e lori halo tuir artigu 80 hosi ita-nia Konstituisaun hanesan temi iha númeru ida katak “ O Presidente da República não pode ausentar-se do território nacional sem prévia consentimento do Parlamento Nacional ou, não estando este reunido, dau sua Comissão Permanente”. Karik Prezidente Repúblika la halo tuir ne’e iha perigu boot ba Prezidente Repúblika tanba iha númeru rua hateten katak, “ O não cumprimento do disposto no nº1 do presente artigo determina a perda do cargo, nos termos do disposto no artigo anterior”. Maibé Prezidente Repúblika bele hala’o viajen privada kuran hosi loron 15 lahó autorizasaun hosi Parlamento Nasionál hanesan hakerek iha númeru 3 ne’ebé hateten katak, “As viagens privadas com uma duração inferior a quinze dias não carecem do censentimento do Parlamento Nacional, devendo, de todo o modo, o Presidente da República dar prévio conhecimento da sua realização ao Parlamento Nacional”.   

Bainhira ita haree kona-ba polémika entre Parlamentu ho Prezidente Repúblika iha moos aspetu pozitivu katak funsionamentu demokrasia tuir lei maka nune’e ona. Haree fali hosi parte Parlamentu nian, Parlamentu sempre iha relasaun ho Prezidente Repúblika tanba funsaun Parlamentu nian por execelência maka funsaun lejizlativa (halo lei) no Prezidente Repúblika maka halo promulgasaun ba lei sira-ne’e.  

Parlamentu moos iha relasaun ho Tribunál mas relasaun sira-ne’e relasaun indireta. Relasaun sira-ne’ebé hanesan lori halo lei ba funsionamentu Tribunál tuir Konstituisaun no atu haree ezekusaun orsamentu ne’ebé aloka ba Tribunál liuhosi Ministerio da Justiça. Parlamentu (no órgaun soberania sira seluk) la bele intervein ba prosesu legál hotu-hotu ne’ebé hala’o iha Tribunál tanba Tribunál rasik la bele hakru'uk ba kualkér órgaun soberania seluk-seluk no la bele hakru'uk ba kualkér forsa polítika, morál, relijiozu ou sosiál sira seluk. Tuir ita-nia Konstituisaun (iha kualkér estadu demokrátiku ida) Tribunál hakru'uk de’it ba Konstituisaun no lei sira.  

Iha relasaun entre órgaun soberania sira-ne’e atu lori hala’o tuir prinsípiu separasaun podér hanesan Montesquie hanorin iha-ne’ebé hatuur moos iha ita-nia Konstituisaun iha artigu 69 ne’ebé hateten “ Os órgãos de soberania, nas suas relações recíprocas e no exercício das suas funções, observam o princípio da separação e interdependência dos poderes estabelecidos na Constituição. “.

Ho nune’e Ita haree katak iha Estadu ida nia laran, tuir Profesór Pedro Bacelar de Vasconcelos hateten katak, “ O parlamento continuaria, portanto, a ser um lugar da «sociedade», o espaço onde os «privados» acedem às definições do «bem comum», numa quase analogia com a acepção clássica de «legislação» enquanto a revelação da razão setecentista, em cujo nome irá,justamente, fazer leis, a título exclusivo, em determinadas matérias, segundo a hierarquia constitucional, fiscalizar o governo, a administração entregue ao seu comando, o conjunto da máquina do Estado. 

Atu hakotu ha’u hakarak fó-hanoin de’it katak Parlamentu tenke sai nu’udar defensór ba povu no ba protesaun ba Direitus Umanus iha Estadu Direitu Demokrátiku ida nia laran tanba iha Istória Parlamentu nian Parlamentu maka instituisaun estadu, órgaun soberania, ida-ne’ebé maka sai pioneiru lori hatuur mekanizmu protesaun ba Direitus Umanus lori proteje ukun na’in sira-ne’ebé maka arbitru. Tanba bainhira Parlamentu la defende Direitus Umanus entaun Parlamentu lakon ninia klamar rasik, abut no esénsia hosi ninia ezisténsia no ne’e bele sai perigu ba Estadu Direitu Demokrátiku ida. 

* Hercus Pereira dos Santos nu’udar antigu alunu Direitus Umanus iha Escola de Direito da Universidade do Minho.

Timor-Leste tem "enormes desafios" de direitos humanos e é preciso mudar mentalidades

$
0
0

Provedor dos Direitos Humanos exemplifica com casos relacionados com a violência doméstica, que considera estarem diretamente ligados com a "ausência de direitos económicos, sociais e culturais".

O provedor dos Direitos Humanos e da Justiça de Timor-Leste, Virgílio Guterres, afirmou à Lusa que o país continua a enfrentar “enormes desafios” ao nível dos direitos humanos, defendendo que para os ultrapassar é preciso “mudar mentalidades”.

“Temos um índice muito bom na região quando se fala de democracia e liberdade, de direitos civis e políticos, mas quando se entra num outro nível e falamos de direto económico, social e cultural começamos a enfrentar desafios enormes”, disse Virgílio Guterres.

Um dos exemplos dados pelo provedor dos Direitos Humanos timorense são os casos relacionados com a violência doméstica, que considera estarem diretamente ligados com a “ausência de direitos económicos, sociais e culturais na família”.

“Nas queixas que recebemos anualmente temos um número muito elevado de violência doméstica. A violência doméstica envolve elementos de todas as franjas da sociedade. Surge por causa das condições de vida da família”, salientou Virgílio Guterres.

Mas, disse, por outro lado, há também o fator educação.

“Já instaurámos a independência há 22 anos e podemos dizer que falhámos em investir com seriedade na educação. Não só nas escolas, mas também a informal, que também forma o caráter das pessoas”, disse, salientando que só vê avanços nas escolas privadas.

Segundo o Comité para a Eliminação de Todas as Formas de Discriminação contra as Mulheres, mais de metade das mulheres com idades compreendidas entre os 15 e os 49 anos já sofreu violência.

Para Virgílio Guterres, os timorenses ainda estão na fase de transição para uma “nova mentalidade”.

Questionado sobre se a “nova mentalidade” já se começa a sentir nas mulheres mais jovens, o provedor dos Direitos Humanos afirmou que em Díli as “coisas já começaram a mudar” e que “já têm coragem” para questionar e discutir assuntos como o “barlaque” (dote dados pelas famílias das mulheres às famílias dos homens com quem vão casar).

Outro assunto que contribui para essa abertura, segundo o provedor dos Direitos Humanos, foi a questão do abuso sexual por parte de um elemento da igreja.

Segundo Virgílio Guterres foi “uma campanha aberta”, com muitas ameaças, principalmente a jornalistas, mas um “passo importante para a abertura”, com os jovens a questionarem coisas do passado que eram tabu, tradições e costumes e práticas religiosas.

Salientando que também recebe críticas dos “colegas da igreja”, que o consideram um “liberal”, Virgílio Guterres defende que a atual sociedade não é a “1945 ou 1975”.

“Antigamente o que Roma falava só chegava aqui ao fim de 10 anos. Agora não, os jovens acompanham melhor o que o Papa está a fazer em Roma, do que os padres aqui. Penso que a Igreja Católica tem de continuar a envolver-se na formação e educação dos jovens, mas deve ajustar-se às novas mentalidades e valores e princípios do mundo novo”, defendeu o provedor.

Para Virgílio Guterres um dos exemplos da “nova mentalidade” passar pela alteração da lei do planeamento familiar, que só dá direitos às mulheres casadas e não às mulheres solteiras.

“E as casadas têm de ter autorização do marido para usar contracetivos e isto é uma violação dos direitos humanos. A mulher é que tem o direito de defender o seu corpo. Não é freira, nem o padre. A igreja tem de estar aberta à discussão”, salientou.

Observador | Lusa

Timor-Leste cai dez posições no ranking da liberdade de imprensa e fica em 20º lugar

$
0
0

Relatório é divulgado anualmente pela Organização Não Governamental Repórteres Sem Fronteiras. Estudo cita violência policial, difamação dos média por políticos, processos judiciais, intimidação e influência da Igreja Católica como obstáculos ao trabalho dos jornalistas no país.

Timor-Leste caiu dez posições no ranking mundial que avalia a liberdade de imprensa e agora ocupa o 20º lugar (78,92 pontos) entre 180 países. Divulgado esta sexta-feira (3.05), data em que se celebra o Dia Mundial da Liberdade de Imprensa, o relatório é elaborado pela Organização Não Governamental Repórteres Sem Fronteiras (RSF), que publica o documento anualmente.

A pontuação de Timor-Leste está entre o que pode ser considerada uma “situação relativamente boa”, que varia entre os 70 e 85 pontos, indica o documento. A metodologia consiste num levantamento de abusos cometidos contra jornalistas nos diferentes países e avalia cinco critérios (político, jurídico, económico, sociocultural e segurança), através de questionários dirigidos a profissionais ou académicos: quanto mais próximo de 100, melhor é a condição.

Entre os países lusófonos, Timor-Leste é o segundo mais bem colocado, atrás apenas de Portugal, que aparece em sétimo lugar (85,9 pontos).

“A liberdade de imprensa é a possibilidade efetiva dos jornalistas, como indivíduos e como coletivos, selecionarem, produzirem e divulgarem informações de interesse geral, independentemente de interferências políticas, económicas, jurídicas e sociais, e sem ameaça à sua segurança física e mental”, considera os RSF no relatório.

Segundo os RSF, uma cultura de deferência e respeito pela hierarquia continua a permear o jornalismo em Timor-Leste, a ponto de alguns editores se contentarem em reproduzir as atas das conferências de imprensa.

“Há casos em que os jornalistas são pagos para participar nessas conferências. O peso da Igreja Católica, seguida por mais de 95% da população, pode desencorajar os jornalistas a cobrir certos assuntos delicados, como a emancipação da mulher, o direito ao aborto ou a pedofilia no clero”, consta no documento.

Os RSF citam também no relatório que os profissionais timorenses “ainda são confrontados com uma ampla gama de pressões que os impedem de exercer livremente a sua profissão: processos judiciais e intimidação, violência policial ou difamação pública dos média por parte de políticos.”

Para a presidente da Associação dos Jornalistas de Timor-Leste (AJTL), Zevónia Vieira, a colocação favorável de Timor-Leste no ranking deve-se aos critérios atribuírem grande peso a eventuais prisões ou sequestros de jornalistas, algo que não se verifica no país.

“Porém, em Timor-Leste existem muitos casos de intimidação digital, assédios a mulheres, bem como insultos a profissionais e tentativas de impedir o pensamento crítico”, disse a presidente da AJTL.

Zevónia Vieira destacou que, entre o levantamento de 2023 e o deste ano, aconteceram dois incidentes. Um deles foi o ataque à jornalista Desy Reis, da Rádio Liberdade, durante uma cobertura no mercado de Becora, onde a equipa de segurança a agrediu e a expulsou do local. Outro episódio envolveu ameaças a uma profissional do jornal Independente, pelo primeiro-ministro Xanana Gusmão, durante uma conferência de imprensa sobre a Comissão Anticorrupção (CAC), no Palácio Presidencial.

“Esses eventos preocupam a AJTL, pois as jornalistas mulheres são especialmente vulneráveis a ataques, sobretudo devido à cultura que coloca os homens em posições de poder. Essa situação pode representar uma ameaça à liberdade de imprensa em Timor-Leste, levando os jornalistas a pensar duas vezes antes de criticar”, enfatizou a AJTL, num comunicado divulgado esta sexta-feira (3.05).

No ano passado, a equipa do Diligente também foi alvo de ameaças, após a publicação de uma reportagem sobre alegados maus tratos a jovens no Seminário Menor Nossa Senhora de Fátima (SENOFA).

Em outra reportagem do Diligente, o jornalista Nicodemos do Espírito Santo explicou que, no país, a profissão de jornalista é, por vezes, desrespeitada pelas autoridades. O artigo ainda evidencia que o excesso de burocracia, baixos salários e a falta de transparência nos portais institucionais figuram como obstáculos à liberdade de imprensa em Timor-Leste.

Consultório da Língua para Jornalistas realiza evento para reforçar a importância da liberdade de imprensa

Para assinalar o Dia Mundial da Liberdade de Imprensa, o Consultório da Língua para Jornalistas (CLJ), projeto de formação de língua portuguesa e jornalismo para jornalistas timorenses, uma parceria do Camões I.P. e da Secretaria de Estado para a Comunicação Social de Timor-Leste, organizou um debate na manhã desta sexta-feira (3.05), no Centro Cultural Jorge Sampaio, em Díli.

Moderado pelo jornalista Nicodemos do Espírito Santo, a conversa – subordinada ao tema “Liberdade de imprensa e o 25 de abril” – contou com a presença do Provedor dos Direitos Humanos e Justiça, Virgílio Guterres, da jornalista da agência de notícias Lusa, Marisa Serafim, e Roque Rodrigues, figura histórica da política e diplomacia de Timor-Leste.

Na sua intervenção, Virgílio Guterres observou que os jornalistas do país são alvo de intimidação quando escrevem sobre assuntos mais sensíveis e deu exemplos: “o Diligente foi julgado pelo público, quando divulgou os casos de maus tratos no Seminário Menor e o António Sampaio, ex-delegado da agência de notícias Lusa, foi ameaçado e insultado por ter escrito sobre os casos de pedofilia cometidos pelo padre norte-americano, Richard Daschbach, e pelo Bispo Dom Ximenes Belo”, lembrou.

O provedor afirmou que a liberdade imprensa é um direito humano. “Não há mais nenhum direito, se não houver liberdade de imprensa”, refletiu.

Marisa Serafim frisou que, com a chegada do 25 de abril de 1974, a censura foi finalmente abolida em Portugal, após mais de 40 anos de ditadura. “Mais do que pensar no passado, interessa-me pensar no presente e nos 10 jornalistas que já foram mortos este ano no mundo”, alertou. A profissional ainda incentivou os profissionais de Timor-Leste a denunciar às entidades competentes, como a AJTL e o Conselho de Imprensa, eventuais violações aos seus direitos.

Por sua vez, Roque Rodrigues salientou a importância do jornalismo na luta pela independência de Timor-Leste, citando Max Stahl, jornalista falecido em 2021, conhecido por ter filmado e dado a conhecer ao mundo o Massacre de Santa Cruz, bem como os jornalistas assassinados por militares indonésios em Balibó, a 16 de outubro de 1975, quando tentavam reportar a situação política do país na altura, que era ocupado pela nação vizinha.

“A liberdade de imprensa está relacionada com a conquista da nossa soberania. E temos que ter em mente que essa liberdade está sempre em construção. Devemos estar vigilantes”, concluiu.

Diligente 

Timorenses compreendem português, mas têm dificuldades a nível oral e escrito -- professor

$
0
0

O vice-reitor da Universidade Nacional de Timor-Leste, Samuel Freitas, considerou que os timorenses compreendem mais o português, mas ainda têm dificuldades a nível oral e escrito.

"Se tivermos de avaliar ao nível de compreensão, os timorenses, agora, compreendem mais português, comparando com anos anteriores, porque, na altura, só os nossos pais e avôs tiveram contacto com a língua portuguesa", disse Samuel Freitas, por ocasião do Dia Mundial da Língua Portuguesa, que se assinala no domingo.

"O nível de compreensão é alto, mas a nível da fluência oral e escrita é que continuamos com dificuldades em escrever bem, em ser fluente a nível oral, exceto aqueles que estiveram fora do país", salientou o vice-reitor da única universidade pública timorense, doutorado em química pela Universidade de Aveiro.

Para o professor universitário, que criou a faculdade de ciências exatas na UNTL há cerca de 10 anos, Timor-Leste tem de resolver os desafios, que são "melhorar e consolidar os conhecimentos dos timorenses a nível escrito e oral" da língua portuguesa.

"Não quer dizer que falte investimento nas instituições de ensino, é porque os timorenses estão também em contacto com outras realidades e com outras línguas, o que faz com que o ambiente de aprendizagem de português tenha desafios", salientou Samuel Freitas.

Para o vice-reitor, é preciso "criar um ambiente para a aprendizagem da língua portuguesa" e isso também tem de partir dos governantes, do "parlamento e do Governo".

"Eles precisam de cultivar essa imagem e dizer que falar português não é língua de esforço, mas de conforto", salientou.

O vice-reitor da UNTL frisou, contudo, que o "sentido de pertença à língua existe" e que os jovens, "cada vez mais", começaram a ganhar vocábulos em português e "há quem já cante em português".

Samuel Freitas considerou igualmente que há mais jovens a compreender o português, porque o estudo das línguas oficiais do país (português e tétum) começou a ser proporcionado no sistema educativo desde a base.

"Na universidade, somos pioneiros na língua portuguesa e temos de ser exemplo nos esforços relevantes à promoção e consolidação da língua portuguesa" até porque é uma universidade pública, disse o professor.

Samuel Freitas exemplificou com as faculdades de direito e de ciências exatas, onde os cursos são ministrados em português.

Explicou também que a UNTL tem um centro de língua portuguesa, apoiado pelo instituto Camões, que é frequentado não só por alunos, mas também por professores e funcionários.

"A UNTL convive mais com o português e os alunos conseguem falar alguma coisa em português e compreendem mais português. O problema não está nos jovens, está em quem vai lidar com eles, que tem de mostrar que o português é importante e temos de dinamizar um diálogo permanente em português", afirmou Samuel Freitas.

O vice-reitor deixou também críticas às televisões nacionais, considerando que têm poucos programas em português.

"Por aqui, continuaremos a consolidar a língua portuguesa e o tétum", disse, salientando que muitas vezes diz aos alunos para gostarem de aprender o português.

"Porque ao falar o português temos acesso a muita coisa", concluiu.


Timor-Leste. Há "inúmeros pedidos" para frequentar cursos de português

$
0
0

O coordenador científico-pedagógico do projeto FOCO (Formar, Orientar, Certificar e Otimizar), implementado pelo instituto Camões em parceria com a Universidade Nacional de Timor-Leste (UNTL), afirmou que há "inúmeros pedidos" de pessoas para "frequentar cursos de língua portuguesa".

"Qualquer timorense quer aprender português. As visitas ao centro de língua, ao novo centro de língua portuguesa que nós temos, agora são frequentíssimas, e não só por essa via, à Embaixada de Portugal, à reitoria, chegam todos os dias todas as semanas, inúmeros pedidos para frequentar cursos de língua portuguesa, para saber falar português", disse à Lusa Paulo Faria. 

O projeto FOCO, que funciona no Centro de Língua Portuguesa da UNTL, teve início em 2019 e termina no final deste ano e tem como objetivo contribuir para a melhoria da qualidade do ensino em Timor-Leste e da proficiência da língua portuguesa.

Segundo Paulo Faria, na UNTL o reitor, os vice-reitores e decanos todos frequentam cursos de língua portuguesa, incluindo funcionários e estudantes.

"É uma busca continuada e incessante", salientou o coordenador científico pedagógico, explicando que no ano passado formaram cerca de 700 pessoas, mas com mais recursos humanos poderiam ter alcançado entre 1.000 e 2.000 pessoas.

O primeiro grande objetivo do FOCO é a "formação de professores de língua portuguesa", ou seja, o projeto recebe professores timorenses licenciados, que com o apoio de professores internacionais otimizam as suas "competências linguísticas".

"Isso faz-se de variadíssimas formas, através de tutorias, através de programas de mestrado. Só para dar um exemplo, no ano passado, o ano de 2023, conseguimos que três dos 13 professores nacionais timorenses que constituem o projeto FOCO terminassem as suas dissertações de mestrado", afirmou Paulo Faria.

O FOCO, atualmente, já tem mais professores de língua portuguesa timorenses do que portugueses, o que Paulo Faria considerou como o "grande legado que pode deixar" um projeto daquela natureza, que é a formação.

Outro grande legado do programa é a certificação do Centro de Língua Portuguesa da UNTL, que deverá começar a certificar cursos de português em 2025, o que atualmente só acontece em Portugal e no Brasil.

"Qualquer cidadão timorense que queira ver reconhecidas as suas capacidades no âmbito de proficiência linguística em língua portuguesa de forma oficial, poderá fazê-lo em princípio no próximo ano, 2025", disse o vice-coordenador do FOCO.

Além da atuação na UNTL, o FOCO também formou em língua portuguesa funcionários de várias instituições do Estado timorense.

Em declarações à Lusa, o coordenador-geral do projeto e vice-reitor da Universidade Nacional de Timor-Leste, Samuel Freitas, disse que o programa tem de continuar porque ainda falta concluir o "C" de FOCO, certificar, e cumprir com o último "O", otimizar.

Notícias ao Minuto | Lusa

Harii Sistema Justisa lori defende Direitos Humanos iha Timor-Leste

$
0
0

(Kontribuisaun ida ba reforma judisiária iha Estadu Direitu Demokrátiku)

Hosi: Hercus Pereira dos Santos* | opiniaun

«Sim, existe recompensa para o justo; de facto, há um Deus que faz justiça sobre a terra.» (Salmo, 58: 12.).

“Sesunguhnya ada pahala bagi

orang benar,

        sesunggunya ada Allah yang

memberi keadilan di bumi” (Mazmur, 58:12).

Iha prosesu konstrusaun ba Estadu Direitu Demokrátiku ne’ebé respeita no valoriza Direitos Humanos, iha parte prinsipál ida-ne’ebé ita presiza tau atensaun maka’as maka Sistema Justisa. Ita sempre iha preokupasaun oinsá maka harii Sistema Justisa ida-ne’ebé di’ak, iha parte ida lori proteje direitu sidadaun sira nian no iha parte seluk lori kontribui ba dezenvolvimentu sósiu-ekonómiku no polítiku Estadu nian. Kestaun rua ne’e iha ligasaun ba malu hela. Ida la bele moris sein ida seluk. Katak bainhira iha protesaun di'ak ba direitu sidadaun sira nian iha tempu hanesan ita garante no kontribui moos dezenvolvimentu iha setór sósiu-ekonómiku no polítiku iha Estadu nia laran. Bainhira ita garante dezenvolvimentu sósiu-ekonómiku no polítiku ita tenke halo ho objetivu maka lori proteje direitu sidadaun sira nian. Tanba bainhira Estadu halo dezenvolvimentu la bele ko’alia de’it iha teoria nia leten maibé kualidade moris povu sira nian, direitu povu sira nian, tenke sai sasukat prinsipál lori avalia katak dezenvolvimentu hala'o duni ho di'ak ka lae. 

Bainhira ita ko'alia kona-ba harii Estadu ita loloos ne’e ita ko’alia hela atu oinsá Estadu asegura no promove moris di'ak ba povu sira. Hari Estadu katak harii moris di'ak ba povu. Moris di'ak ida-ne’ebé, pelumenus, hanesan hetan protesaun no valorizasaun iha Mekanizmu Internasionál ba Protesaun Direitos Humanos nian. Iha kestaun Justisa nian, bainhira Estadu la hamosu Sistema Justisa ne'ebé di'ak maka sei sai fali hanesan fatór ne’ebé bele kontribui lori viola direitu sidadaun sira nian no Direitos Humanos no ikus mai, Sistema Justisa ne'ebé la di'ak bele nakfilak sai naha todan ba Estadu. Tanba Estadu, ou gasta rekursu orsamentu la efisiente ou Estadu la konsege hetan retornu ne’ebé adekuadu ba dezenvolvimentu nasionál. 

Ita bele dehan katak Sistema Justisa ne’ebé la di’ak bele enfrakese Estadu Direitu Demokrátiku, viola Direitos Humanos no bele afeta negativamente ba dezenvolvimentu rai laran. Parte rua ne’e, Sistema Justisa ne'ebé la di'ak no dezenvolvimentu ne’ebé la di'ak, povu maka lori todan. Estadu la bele harii iha konseitu teóriku, númeru no gráfiku nia leten maibé Estadu tenke harii ba ema sira-nia moris di’ak. Ha'u gosta tebes no kontente lori rona iha semináriu ou iha relatóriu sira bainhira malae sira ou analista sira dehan Timor-Leste ne’e riku, iha kresimentu ekonómiku di'ak, dezenvolvimentu rai laran la’o di'ak, iha protesaun ba direitu sidadaun sira nian, iha valorizasaun ba Direitus Humanos, maibé ha'u sei fiar liu bainhira estrada sira iha Dili laran, hanesan kapitál nasaun nian, no moos estrada sira iha territóriu tomak, bele sai di’ak, asegura nesesidade bázika ba populasaun sira, la bele penaliza no bandu serbisu jornalista sira nian ba interese komún Estadu nian, la bele iha diskriminasaun iha asesu ba justisa ou ba partisipasaun vida Estadu nian, sidadaun sira moris livre no sirkula iha kualkér tempu la ho ta'uk, prevene abortu ou soe bebé no problema sosiál sira seluk tan. Katak dezenvolvimentu la’ós de’it iha surat tahan leten maibé kontribui duni ba moris di'ak povu sira nian. Ho nune’e, iha kontestu reforma judisiária nian ita presiza harii Sistema Justisa iha Timor-Leste ne’ebé garante dezenvolvimentu ba povu sira-nia moris di'ak. 

Ha'u tenta buka atu fó-hanoin ruma, tuir ha’u-nia observasaun pesoál ne’ebé ha'u hasoru iha realidade (Ha'u sei limita de’it lori ko’alia kona-ba asuntu morozidade no independénsia órgaun judisiáriu sira nian tanba ne’e, nu’udar de'it ha'u-nia observasaun pesoál. Karik ha'u hala'o serbisu ruma iha instituisaun Estadu nian ou NGO ruma iha área judisiária ou Direitos Humanos maka sei iha liután kondisaun lori hala'o peskiza ne'ebé di'ak liután ba kestaun sira-ne’e. Tanba kestaun judisiária no Direitos Humanos ne’e kestaun kompleksu ida) lori ha'u hanoin oinsá harii Sistema Justisa haree hosi perspetiva Direitos Humanos nian iha Estadu Direitu Demokrátiku Timor-Leste. Apenas nu’udar sidadaun ida-ne'ebé iha interese iha área Direitos Humanos maibé liu-liu moos tanba Timor-Leste nu’udar Estadu ida iha-ne’ebé moris tanba moos nu’udar rezultadu hosi luta ba protesaun Direitos Humanos nian. Hanesan Barbara Oliveira et al hateten iha Os Direitos Fundamentais em Timor-Leste iha pajina 51 “Durante a resistência de Timor-Leste à ocupação da Indonésia, foram utilizados vários mecanismos internacionais para a promoção dos direitos humanos do povo timorense, incluindo a extinta Comissão dos Direitos Humanos, o Conselho de Segurança, a Assembleia Geral das Nações Unidas e o Tribunal Internacianal da Justiça”. Tanba ne’e, ita bele haree iha fali pájina 52 hosi livru ne’ebé temi iha leten bainhira hakerek tuir dokumentu balu hateten katak “[a] luta do povo timorense para ganhar a sua independência foi, em sua essência e em todas as dimensões, uma luta pelos direitos humanos”. No moos lori halo tuir artigu 23 hosi Constituição da República Democrática de Timor-Leste iha-ne’ebé hakerek katak “ Os direitos fundamentais consagrados na Constituição não excluem quaisquer outros constantes da lei e devem ser interpretados em consonância com a Declaração Universal dos Direitos Humanos”.

Bainhira iha prosesu harii Estadu Direitu Demokrátiku Timor-Leste ita presiza tau iha konsiderasaun respeitu ba Direitu Internasionál no ba Direitos Humanos, la’ós de'it iha ita-nia diskursu mamuk sira ou iha ita-nia partisipasaun iha mundu internasionál kona-ba Direitos Humanos, ou halo aprovasaun, ratifikasaun ou adezaun hosi ita-nia órgaun soberania kompetente sira ba norma sira hosi konvensaun, tratadu ou akordu internasionál sira lori vale iha ordenamentu jurídiku internu ita nian hanesan prevee iha Constituição da República Democrática de Timor-Leste iha artigu 9 iha númeru 2 hateten katak “As normas constantes de convenções, tratados e acordos internacionais vigoram na ordem jurídica interna mediante aprovação, ratificação ou adesão pelos respetivos órgãos competentes e depois de publicadas no jornal oficial” no rekoñesimentu Estadu Timor-Leste ba Direitu Internasionál importante tebes hanesan prevee iha númeru 1 ne’ebé hateten katak “A ordem jurídica timorense adota os princípios de direito internacional geral ou comum”, maibé liu-liu no extremamente importante, ha’u repete extremamente importante, no dalaruma ukun na’in sira haluhan tiha maka númeru 3 ne’ebé hateten katak “ São inválidas todas as normas das leis contrárias às disposições das convenções, tratados e acordos internacionais recebidos na ordem jurídica interna timorense”. Ne’e katak kualkér norma Estadu Timor-Leste nian no kualkér desizaun Estadu nian ne’ebé kontra Direitu Internasionál inklui moos Mekanizmu Internasionál ba Protesaun Direitos Humanos ne’ebé Estadu Timor-Leste legalmente simu ona, tuir prosedimentu, la bele akontese iha Estadu Timor-Leste nia moris tomak. Tanba ita bele dehan katak Konstituisaun Timor-Leste bandu, la fó dalan, atu órgaun soberania sira ou funsionáriu Estadu Timor-Leste sira halo lei, hatuur polítika Estadu Timor-Leste nian ou foti desizaun ruma ne’ebé viola Direitu Internasionál no Mekanizmu Internasionál ba Protesaun Direitos Humanos sira-ne'ebé Timor-Leste simu, tuir artigu 9 númeru 2 hosi Constituição da República Democrática de Timor-Leste, ne’ebé maka vale iha ordenamentu jurídiku internu. Tanba lei sira-ne’e, inklui moos polítika no desizaun polítika sira hotu, inválidas hosi pontudevista Constituição da República Democrática de Timor-Leste nian. Hanesan ha'u-nia profesór sira hosi Escola de Direito da Universidade do Minho; Profesór Maria Clara Calheiros ho Sergio Mouta Faria hateten “ No que toca a hierarquia, trata-se de estabelecer uma hierarquia normativa entre diferentes categorias de actos provenientes de distintos órgãos dotados de poder normativo, que implicará a imposição do respeito das normas de grau hirárquico inferior face àqueles de grau superior. Disto decorre que uma eventual contradição se resolve considerando inválido o acto normativo inferior”. Hanesan moos Maria Lúcia Amaral, Profesora no juis Tribunál Konstitusionál Portugál nian, hateten “ Que natureza atribuir à constituição escrita, e que lugar lhe conferir na hierarquia das fontes de direito de um Estado? O programa (teórico) do constitucionalismo moderno só tinha uma resposta “natural” para esta questão. De acordo com a compleição lógica dos seus apostolados, a constituição não só deveria ser fonte de direito, isto é, não só deveria conter e revelar normas jurídico-positivas, como deveria ser a fonte primeira e superior do ordenamento do Estado. Com efeito, se ela era – segundo se dizia – produto do poder constituinte, e se todas as restantes normas eram criação dos poderes constituídos, uma só conclusão parecia possível: o resultado do exercício do poder maior (a constituição) deveria vincular o resultado do exercício dos poderes menores (a lei ordinária, os actos administrativos, as sentenças judiciais). Os textos constituicionais deveriam ser portanto fonte, e fonte superior, de direito positivo estadual”. 

Estadu bele atua bainhira iha perigu momoos (hanesan ema kaer kilat ou terrorista sira ou hanesan ba doenças contagiosas) ba orden publika nian ou ba bem comum, ba interese públiku. Bainhira la iha perigu momoos tanba ema sivíl la kaer kilat (la iha terrorista) ou tanba ema iha konxiénsia maka’as lori kuidadu di’ak-di’ak nia an iha parte saúde nian (ema kuidadu an atu la monu ba doenças contangiosas), Estadu la bele intervein lori kontra Direitos Humanos. Mezmu Estadu atua, iha situasaun estremu balu Estadu iha duni razaun lori atua ba interese públiku, Estadu iha obrigasaun nafatin atu buka oinsá respeita Padraun Internasionál ba Direitu Internasionál ou ba Mekanizmu Internasionál ba Protesaun Direitos Humanos nian ne’ebé Estadu Timor-Leste simu ona no vale iha ordenamentu jurídiku internu iha República Democrática de Timor-Leste nia laran. Tanba karik ukun na'in sira bele halo lei, hatuur polítika Estadu nian no foti desizaun polítika ruma ne'ebé kontra Direitu Internasionál no Mekanizmu Internasionál ba Protesaun Direitos Humanos nian ne'ebé lori favorese ba sira-nia interese no ukun na'in sira bele manan iha tempu agora, maibé ha'u ta'uk de’it maka aban bainrua, liutiha tinan 50, tuir Istoriadór sira-nia hanoin, ou bainhira Timor-Leste ne'ebé modernu no garante loloos liberdade no direitu fundamentál sidadaun sira nian, bele fó naran ne'ebé la di'ak ba ukun na'in sira-ne’e. Nu’udar sidadaun ida, ha'u espera katak Eroi ba Libertasaun Nasionál, presiza atu ajuda harii aliserse di’ak ba Estadu Direitu Demokrátiku iha Direitos Humanos nia leten. Hanesan Sua Excelencia Presidente Taur Matan Ruak hateten sivilizasaun saída maka ita hakarak harii iha Timor-Leste. Ne’e kestaun prinsipál ida-ne'ebé ezije ema hotu-hotu ninia reflesaun liu-liu ba Eroi Libertasaun Nasionál atu evita la bele estraga Estadu Direitu Demokrátiku no la bele viola Direitos Humanos maibé liu-liu hamosu hela kultura no tradisaun di'ak ba moris Estadu Timor-Leste nian ba jerasaun agora no moos ba jerasaun oin mai iha kontestu Estadu Direitu Demokrátiku no Direitos Humanos. Atu iha Istória Timor-Leste nian sei hakerek nafatin katak Eroi Libertasaun Nasionál sai moos nu’udar Eroi ba Konstrusaun Estadu Direitu Demokrátiku ne’ebé respeita ba Direitos Humanos. Ha’u ko'alia hanesan ne’e tanba iha Estadu ne’ebé foin sai hosi funu, papél hosi Eroi Libertasaun Nasionál importante tebes no dalaruma enkuantu sira la kuidadu sira rasik duni maka sei estraga Estadu ne’ebé sira rasik maka fó kontribuisaun iha luta libertasaun nasionál. Liu-liu tanba Eroi Libertasaun Nasionál sira-ne’e ema militár no baibain militár la toman ema krítika, la toman iha demokrasia. Militár iha liña komandu (garis komando, ierarkia iha-ne’ebé ida leten hatún orden ba ida kraik no ida kraik la bele kestiona). Maibé ita hotu, nu’udar timoroan, iha devér atu kuidadu maka buat ne'ebé inimigu halo iha tempu nakukun nia laran, la bele aplika fali iha tempu Ukun Rasik An ida-ne’e. Se lae, ita sei la hatene atu halo diferensa moris iha tempu okupasaun ilegál-estranjeira ho moris iha tempu Ukun Rasik An nian. Ne’e triste boot ida! Ita tenke harii Timor-Leste nu’udar nasaun sivilizadu ida. 

Nu’udar sidadaun ha'u hakarak atu ha'u-nia ukun na'in sira iha naran di'ak nafatin nu’udar Eroi ba Luta Libertasaun Nasionál no moos Eroi ba Defensór ba Direitos Humanos iha Estadu Direitu Demokrátiku Timor-Leste nia moris tomak. Ukun na'in sira iha direitu tomak atu hili apoia sira-ne’ebé kuidadu halo Eroi Libertasaun Nasionál naran di'ak nafatin mezmu iha tempu ida sira la iha ou hili apoia sira-ne’ebé taa no kadoo Eroi Libertasaun Nasionál sira-ne’e tanba iha interese ba rikusoin, projetu ou kadeira. Ha'u ta'uk de'it ema sira-ne’e maka aban bainrua, bainhira Eroi Libertasaun Nasionál la iha, sira maka ko’alia aat uluk-uluk Eroi Libertasaun Nasionál sira-ne’e. Nu’udar jerasaun ne’ebé moris iha tempu Indonézia nian, ha'u akompaña moos situasaun Prezidente Soeharto nian ne'ebé bainhira sei moris ema balu hahi'i no halo Prezidente Soeharto haksolok de’it, asal bapak senang, no ema hanaran nia Bapak Pembangunan, infelizmente bainhira nia mate, situasaun kontráriu, ema fó naran ne'ebé la di'ak de'it ba Prezidente Soeharto hanesan ditadór, anti demokrasia, anti liberdade, violadór Direitos Humanos iha Indonézia. Ha'u espera situasaun ne'ebé akontese ba Prezidente Soeharto sei la bele mosu ba ha'u-nia Eroi Libertasaun Nasionál sira iha Timor-Leste. Dalaruma Eroi Libertasaun Nasionál ladún iha konxiénsia karik, tanba preokupa liu ho serbisu barak-barak oinsá harii Estadu ida-ne’e, maibé buat hotu-hotu ne'ebé Eroi Libertasaun Nasionál ko’alia no halo, mezmu lahó hakarak, sei kontribui lori harii Estadu ida-ne’e. Kontribui ba di'ak ou la di'ak depende ba hahalok di'ak ou la di'ak hosi Eroi Libertasaun Nasionál sira. Tanba Eroi Libertasaun Nasionál sai ona, hakarak ou lakohi, modelu ou padraun ba sidadaun hotu-hotu iha Estadu ida-ne’e nia moris. Sidadaun bele dehan: “Maun-Boot sira moos halo”. Ou sira bele dehan: “Maun-Boot sira maka ko’alia se tan maka atu kontra”. Ha'u hanoin agora daudaun Eroi Libertasaun Nasionál sira maka ukun hela Timor-Leste sei mosu fallansu oioin, satan kuandu aban bainrua ukun na’in la'ós ona Eroi Libertasaun Nasionál, Timor-Leste sei sai oinsá loos ita la hatene. Ita só bele iha garantia ba ukun ne’ebé di'ak iha aban bainrua nian bainhira Eroi Libertasaun Nasionál sira agora harii sistema ukun ne'ebé di'ak ho sistema kontrolu ne'ebé di'ak iha Estadu Direitu Demokratiku no respeita ba Direitos Humanos. Tanba ita bele husu Eroi Libertasaun Nasionál, iha moris loron-loron nian, kuran saída? Ha’u hanoin la iha. Maibé sé sira konsege hatuur sivilizasaun di’ak ida ba moris Estadu nian iha Estadu Direitu Demokrátiku ne’ebé respeita Direitos Humanos, ema sei louva katak sira rai hela patrimóniu ida ba Timor-Leste no ba mundu nia di’ak.

Asesu ba justisa hanesan parte fundamentál ida hosi protesaun ba Direitos Humanos no moos nu’udar indikasaun ida ba Estadu ida-ne'ebé ita hanaran Estadu Direitu Demokrátiku. La iha garantia ba asesu ba justisa ba sidadaun sira ho di'ak no loos ita la bele temi katak ita-nia Estadu ne’e Estadu Direitu Demokrátiku no respeita ba Direitos Humanos. Ita tenke tau iha konxiénsia ba importánsia harii Estadu Timor-Leste nu’udar Estadu Direitu Demokrátiku no respeita ba Direitos Humanos ne’ebé asegura ba sidadaun hotu-hotu iha direitu ba asesu ba justisa. Tanba Estadu Direitu, tuir Profesór Gomes Canotilho, dehan katak “um estado ou uma forma de organização político-estadual cuja actividade é determinada e limitada pelo direito”. Katak Estadu maka kria Direitu no Estadu rasik submete ba Direitu ne’ebé Estadu kria ne’e no lei fundamentál Estadu ida nian maka Konstituisaun no Konstituisaun Timor-Leste rasik moos asegura direitu asesu ba justisa hanesan temi iha artigu 26. Enkuantu Mekanizmu Internasionál ba Protesaun Direitos Humanos nian sira moos buka atu asegura direitu ba asesu ba justisa ba ema hotu-hotu hanesan temi artigu 7 to’o 11 hosi Declaração Universal dos Direitos do Homem no iha artigu 2, 3 no 14 hosi Pacto Internacional sobre Os Direitos Civis e Políticos. 

Agora daudaun Estadu Timor-Leste komesa ona halo reforma judisiária. Tanba ne’e, ita presiza tau iha kestaun pontu importante balu, entre pontu sira seluk tan karik, hanesan: a) Tanbasá ita halo reforma judisiária? b) Ita halo ba sé? c) Ita halo oinsá?

Bainhira ita halo reforma judisiária karik tanba ita haree katak sistema judisiáriu agora sei iha frakeza balu tanba la korresponde ho nesesidade povu sira nian ou interese Estadu nian ou sei falta buat balu iha sistema judisiáriu ne'ebé ita presiza hatuur. Iha Sistema Justisa karik hasoru hela problema sira, entre problema sira seluk, maka hanesan morozidade no independénsia órgaun judisiáriu sira nian. Ha'u limita de'it ba kestaun rua ne’e. Ha'u tenke hateten katak ha'u la bele aborda kestaun hotu-hotu, tanba iha parte ida, kestaun justisa ne’e kestaun kompleksu ida no ita la bele ko'alia buat hotu-hotu iha-ne’e no iha parte seluk, kondisaun seluk-seluk limitadu. Tanba ne’e, ha'u atu limita de'it kona-ba Morozidade no Independénsia Órgaun Judisiáriu nian.

A)     Morozidade

Ita haree katak problema morozidade hanesan problema ne'ebé sempre ema kestiona no ema tau iha atensaun prinsipál bainhira ema ko'alia kona-ba reforma iha parte judisiária. Nasaun boot sira hanesan Portugál ou nasaun boot sira seluk sempre hasoru problema kona-ba kestaun morozidade iha Sistema Justisa sira nian. Kestaun morozidade hamate kualidade justisa nian. Enkuantu kualidade iha justisa bele sai hanesan sasukat ida iha Estadu ne’ebé ita hanaran Estadu Direitu Demokrátiku ne’ebé buka valoriza moos kestaun kona-ba Direitos Humanos. Ita la bele hateten Estadu ida nu’udar Estadu Direitu Demokrátiku ne’ebé iha valorizasaun ba Direitos Humanos bainhira ninia Sistema Justisa Estadu nian la garante direitu ba sidadaun sira atu hetan justisa ba sira-nia moris iha tempu oportunu. 

Hanesan Profesór hosi Universidade de Coimbra, Boaventura Santos, hosi Centro de Estudos Sociais no moos hosi Observatório Permanente da Justiça Portuguesa hateten katak iha tipu rua kona-ba morozidade ne’ebé nia haran morozidade sistémika no morozidade ativa. Nia hateten “morosidade sistémica é aquela que decorre da sobrecarga de trabalho, do excesso de burocracia, positivismo e legalismo”. Nia hateten liután katak “ Com as reformas que incidem sobre a morosidade sistémica podemos ter uma justiça mais rápida”. Maibé liu-liu Profesór Boaventura Santos subliña iha importánsia, la’ós de’it iha seleridade ba resposta judisiál maibé liu-liu iha kualidade. Katak seleridade tenke lori garante kualidade iha justisa. Hanesan nia hateten “Naturalmente que a questão da celeridade é uma questão importante, que é necessário resolver. Sou, naturalmente, a favor de uma justiça rápida. A celeridade de resposta do sistema judicial à procura que lhe é dirigida é também uma componente essencial da sua qualidade”. Enkuantu morozidade ativa, tuir Profesór Boaventura Santos, “ As situações de morosidade activa são situações de processo “na gaveta”, de intencional não decisão em que, em decorrência do conflito de interesses em que estão envolvidos, os envolvidos e os responsáveis pelo encaminhamento da decisão utilizam todos os tipos de escusas protelatórias possíveis”. Morozidade ativa aplika hosi operadores do sistema judicial ho intensaun, tuir Profesór Boaventura Santos, “para impedir que a sequência normal dos procedimentos com vista ao desfecho do caso”. Tanba ne’e, ita presiza konkorda ho Profesór Bouventura Santos katak Timor-Leste bainhira halo reforma judisiária presiza tau atensaun ba kualidade ba Sistema Justisa. 

Ha'u hanoin iha Timor-Leste iha moos esperiénsia rasik, ninia problema rasik, kona-ba kestaun morozidade bainhira Estadu Timor-Leste adota de'it lian portugés nu’udar lian ne'ebé uza iha Tribunál no kuandu uza moos lian tetun lori halo julgamentu iha Tribunál maka númeru ba kazu ne'ebé pendente tuun. Maibé iha kontestu Timor-Leste nian, ita presiza tau iha konsiderasaun moos katak la’ós ema hotu-hotu bele hatene lian tetun no portugés. Ita louva ita-nia Governu bainhira valoriza uza lian tetun iha Tribunál hamutuk ho lian portugés. Ne’e hanesan pasu importante ida. Ita moos la bele haluhan katak populasaun sira balu iha foho ne'ebá balu ladún entende di'ak-di'ak lian ofisiál rua ne’e. Oinsá maka atu rezolve kona-ba lian maka sai moos nu’udar problema ida iha kontestu sosiedade Timor-Leste ne'ebé maka multi-linguístika. Eziste grupu linguístiku oioin iha Timor-Leste. Entendimentu entre parte sira-ne'ebé envolve iha rezolusaun ba konflitu ida iha Sistema Justisa Estadu nian importante tebes atu bele toma em consideração. Fallansu uitoan iha interpretasaun hosi parte ida nia hakarak bele hamosu konfuzaun bainhira parte seluk la entende ho di'ak-di'ak. Direitu lori hatene buat hotu-hotu iha kestaun penál iha lian ne'ebé maka ema ne’ebé envolve iha krime ho lian ne'ebé maka nia hatene parte prinsipál ne'ebé maka prevee iha Pacto Internacional Sobre os Direitos Civis e Políticos iha artigu 14, iha númeru 3 alínea a hateten katak “A ser prontamente informada, numa língua que ela compreenda, de modo detalhado, acerca da natureza e dos motivos da acusação apresentada contra ela”. Nune’e direitu lori hetan intérprete gratuitu importante tebes hanesan prevee iha artigu hanesan iha alínea f ne’ebé hateten katak “A fazer-se assistir gratuitamente de um intérprete, se não compreender ou não falar a língua utilizada no tribunal”. 

Ita moos bele haree katak kestaun morozidade bele hamosu moos tanba kestaun fatin. Ita hatene katak populasaun sira ladún hetan asesu ba justisa ho di'ak iha sosiedade Timor-Leste nia laran tanba Sistema Justisa Estadu nian seidauk to’o ba iha baze. Ita louva tentativa balu ne’ebé Estadu Timor-Leste halo ona. Maibé ita moos presiza hanoin atu oinsá bele ajuda atu populasaun sira bele iha atendimentu imediata lori rezolve sira-nia problema bainhira mosu konflitu iha sira-nia leet lori evita atu la bele hamosu krime seluk-seluk no moos lori bele garante estabilidade no armonia entre populasaun sira. Oinsá maka atu rezolve problema ida iha Sistema Justisa Estadu nian populasaun sira hosi suku no aldeia ida bá to’o iha kapitál ne’ebé dook. Ita moos hatene populasaun sira iha nivel rendimentu ne'ebé ki’ik. Sira iha difikuldade ba transporte, akomodasaun no iha posibilidade afeta negativamente ba sira-nia serbisu nu’udar agrikultór iha baze ne'ebá. 

Atu kombate morozidade maneira ida, entre seluk-seluk, maka oinsá atu lori justisa hakbesik ba populasaun sira. Governu Timor-Leste presiza ajuda buka atu hadi’a justisa ne'ebé di'ak ba povu sira no moos ba interese Estadu nian. Governu bele buka oinsá atu harii, aleinde ezisténsia Tribunál Móvel ne’ebé ita hotu tenke louva, Alternative Dispute Resolution ou Os Meios Alternativos da Resolução de Conflitos lori tulun rezolve povu sira-nia problema ne’ebé maka la'ós oho nian. Ita bele hamosu Alternative Dispute Resolution nu’udar komponente ida-ne’ebé halo parte ba Tribunál ou Departamentu relevante balu, karik hanesan funsiona iha Japaun, lori ajuda rezolve sidadaun sira-nia problema. Se bele, Governu bele hamosu moos departamentu ida kona-ba direitu komunitáriu ne’ebé bele kontempla justisa komunitária povu sira nian. Katak Governu presiza fó kompeténsia no kondisaun ba podér lokál sira lori rezolve povu sira-nia problema ne’ebé la'ós oho nian. Tanba ne’e, Governu presiza tebes atu kria Sistema Justisa ida-ne'ebé buka hakbesik an ba povu sira. Ho nune’e, maka presiza baze legál ne’ebé lori fó dalan atu bele hamosu justisa komunitária. Governu presiza halo treinamentu hanesan dalan lori hanorin ou fahe koñesimentu oinsá podér lokál sira bele atua ho di'ak no loos (lori la bele kontra fali lei Estadu nian no Direitos Humanos) bainhira rezolve problema ou konflitu iha komunidade sira-nia leet. Ho nune’e, la’ós de'it Estadu fó alternativu ba rezolusaun konflitu iha komunidade sira leet, maibé moos Estadu komesa ona redús ema ne'ebé buka justisa iha dalan formál Estadu nian. Sei redús despeza Estadu nian iha área justisa, sei rezolve problema ne'ebé relasiona ho lian (tanba populasaun sira bele rezolve sira-nia problema ho sira-nia lian rasik no indiretamente bele kontribui moos ba valorizasaun ba lian materna), populasaun sira moos la halo despeza iha sira-nia prosesu buka justisa, la impede populasaun sira-nia atividade iha baze no Estadu hatudu duni katak rekoñese no halo tuir artigu 2 númeru 4 Konstituisaun RDTL ne’ebé hateten katak “ O Estado reconhece e valoriza as normas e os usos costumeiros de Timor-Leste que não contrariem a Constituição e a legislação que trate especialmente do direito costumeiro”. Ha'u bele dehan se Estadu la kria sistema konkreta lori halo tuir artigu sira iha Konstituisaun (Inklui moos Mekanizmu Internasionál ba Protesaun Direitos Humanos nian) entaun artigu sira iha Konstituisaun sai hanesan liafuan retórika ne'ebé la iha valór. Normas estaduais sira hotu la iha folin bainhira la kria moos mekanizmu ba aplikasaun. Liafuan sira hotu iha norma Estadu nian sira hotu hanesan de'it liafuan maten bainhira la interpreta no la aplika iha kondisaun reál moris sidadaun nian no Estadu nian. Klaru, ita hotu hatene katak, ukun na’in Estadu nian sei halo hela karik estudu ruma lori buka oinsá atu hatuur polítika, baze legál no sistema ida- ne'ebé bele valoriza Direitu Kostumeiru Timor-Leste nian. 

Valorizasaun ba Direitu Kostumeiru Timor-Leste nian sei hasoru dezafiu balu ne’ebé ligadu ho teoria positivista de direito no dogmatismo jurídico. Iha ema balun, hanesan Kelsen, hanoin katak lei ne’ebé vigora maka lei Estadu nian de’it. Direitu maka Direitu Pozitivu ne’ebé hatuur hosi lejizladór. Ho nune’e, maka Direitu Pozitivu iha Timor-Leste maka lei Estadu nian. Maibé infelizmente Estadu Timor-Leste rasik moos halo konfuzaun bainhira halo lei nº 10/2003, de 10 de Dezembro ne’ebé ko’alia kona-ba fonte ba Direitu. Enkuantu Konstituisaun Timor-Leste, hanesan temi iha leten, rekoñese no valoriza Direitu Kostumeiru iha artigu 2 númeru 4 maibé iha parte seluk lei nº 10/2003, de 10 de Dezembro la temi kona-ba Direitu Kostumeiru. Ou karik bainhira temi fonte ba Direitu iha Timor-Leste maka Konstituisaun, entre seluk, hanesan iha artigu 2 númeru 3 alínea a maka Estadu hanoin katak inklui ona rekoñesimentu ba Direitu Kostumeiru ne’ebé prevee moos iha Konstituisaun Timor-Leste. Se nune’e, ita la hatene loos bainhira maka Estadu bele hasai ona lei kona-ba Direitu Kostumeiru hanesan prevee iha Konstituisaun artigu 2 númeru 4. Tanba iha kontestu Timor-Leste nian iha-ne’ebé sosiedade Timor-Leste nu’udar sosiedade ne’ebé soi no riku iha pluralizmu jurídiku. Iha sosiedade hanesan ne’e, la’ós de’it lei Estadu nian sai nu’udar lei ba sidadaun sira, maibé sidadaun sira rasik iha sira-nia moris loron-loron nian sira uza hela Direitu Kostumeiru ne’ebé tranzmite hosi jerasaun ba jerasaun. Ita hamate ou la rekoñese no la valoriza Direitu Kostumeiru, iha parte ida, ita viola Konstituisaun Timor-Leste nian, iha parte seluk ita hamate patrimóniu kulturál povu ida nian. Maibé bainhira ita rekoñese no valoriza Direitu Kostumeiru Timor-Leste nian ita moos tau iha konfrontu ho teoria positivista de direito. Tebes duni, hosi pontudevista teoria positivista de direito, Estadu maka iha monopóliu ba Direitu. Só Estadu de’it maka hatuur Direitu no dalabarak Estadu hatuur Direitu ho forsa no koersaun iha-ne’ebé Estadu obriga ema hotu-hotu tenke respeita no simu lei Estadu nian. Gosta ou la gosta lei (Estadu nian) maka lei hanesan iha lian latín hateten Dura Lex Sed Lex. Norberto Bobbio moos dehan “ Pelo esforço de centralização do Estado decorrente da intenção do Estado de suprimir gradualmente os ‘poderes paralelos’ que certos grupos sociais tinham para impor condutas válidas e geralmente acatadas aos membros da respectiva comunidade, inclusivamente recorrendo a meios coercivos; ou seja, o Estado vai reclamando para si o monopólio do uso da força legítima e, para tal, limita ou suprime o poder desses grupos sociais mais próximos ou intermediários”. Maibé Norberto Bobbio rasik moos konsidera Direitu la’ós de’it norma maibé moos nu’udar valór no faktu sosiál. Ho nune’e nia, ho moos sira seluk, hamosu teoria tridimensional do Direito ne’ebé buka valoriza moos valór no faktu sosiál. Bazeia ba teoria tridimensional do Direito, Norbeto Bobbio ne’ebé dehan “Direito é tridimensional na medida em que se apresenta como elemento normativo que disciplina comportamentos humanos, pressupondo uma situação de facto e referido a valores determinados”. Ho nune’e, teoria tridimensional do Direito lori ita simu katak Direitu hanesan moos fenómenu sosiál ida, hosi faktu sosiál ida, moris hosi realidade sosiál ida, iha realidade sosiál ida no moris lori korresponde ba realidade sosiál ida. Hosi pontudevista teoria positivista de direito nian, ha’u moos bele karik hanoin katak Direitu hanesan oan-mane hosi realidade sosiál no bainhira moris ho moris nia, nu’udar oan-mane, independente, soi instrumentu koersivu sira, lori proteje hikas realidade sosiál. Ou ho liafuan seluk atu dehan katak norma jurídika mosu hosi faktu sosiál ida, hosi fenómenu sosiál ida, moris hosi realidade sosiál ida, iha realidade sosiál ida no moris lori korresponde ba realidade sosiál ida. Maibé kuandu norma jurídika moris (hamosu ona hosi lejizladór sira) norma jurídika sira-ne’e la depende ona ba realidade sosiál. Kuandu norma jurídika sira-ne’e moris ona entaun iha ninia independénsia totál, interpretasaun no aplikasaun la depende ba realidade sosiál, no lori proteje realidade sosiál ita ema nian no ba interese Estadu nian ne’ebé hetan violasaun hosi protesaun ne’ebé prevee hosi norma jurídika ne’e rasik. Maibé ba ha'u, lei Estadu nian halo ba interese di'ak ba sidadaun no ba Estadu iha kontestu sósiu-kulturál no polítiku rai ida nian rasik duni no ita presiza tetu buat hotu-hotu bazeia duni ba sósiu-kulturál no polítika rai ne’e nian. Se lae ita husu lei Estadu halo ba sé? Lei Estadu halo ba saída? Ba dignifika ema ou ba harahun ema? Lei estadu hanesan mákina punisaun de'it? Ou bele sai moos meiu ida ba transformasaun mentalidade no dignifikasaun ita ema nian? Ha'u hanoin Estadu presiza hili maka halo lei nu'udar meiu ida moos ba transformasaun mentalidade no dignifikasaun ita ema nian iha prosesu harii Estadu Direitu Demokrátiku ne'ebé respeita ba Direitos Humanos.

Ita bele iha hanoin oioin maibé ha'u fiar baibain lei la mosu derrepente no tenke iha razão de ser ida no Lei ne’e rasik sempre hetan influénsia hosi forsa sosiál sira. Hanesan Lawrence M. Friedman hateten “Social forces are constantly at work on the law – destroying here, renewing there; invigorating here, deadening there; choosing what parts of ‘law’ will operate, which parts will not; what substitutes, detours, and bypasses will spring up; what changes will take place openly or secretly. For want of a better term, we can call some of these forces the legal culture. It is the element of social attitude and value. The phrase ‘social forces’ is itself an abstraction; in any event, such forces do not work directly on the legal system. People in society have needs and make demands; these sometimes do and sometimes do not invoke legal process – depending on the culture”. Tanba ne’e, kuandu Estadu hamosu lei (tuir vontade lejizladór nian) sempre tanba bazeia ba realidade sosiál ida, hamosu ho nesesidade ida lori proteje realidade sosiál ne’e rasik ne’ebé maka prevee iha lei ne’e rasik nia laran, iha-ne’ebé se la iha lei ne’e, bele iha violasaun ba ema nia direitu ou violasaun ba Estadu nia interese. Enkuantu Profesór Maria Clara Calheiros ho Sérgio Mouta Faria husik klaru kedas katak Direitu la’ós siénsia sosiál. Tebes duni, ita hotu konkorda ho hanoin ne’e tanba direitu la’ós estuda kona-ba fenómenu sosiál (ne’e área sosiolojia, antropolojia, psikolojia, nst), maibé direitu estuda de'it kona-ba norma jurídika sira. 

Ita hotu simu hanoin hosi teoria positivista de direito ne’ebé fó dalan atu Estadu iha monopolia lori halo lei sira. Maibé ita moos espera katak bainhira Estadu halo lei sira presiza halo lei iha kontestu Timor-Leste nian ho ninia karakterístika rasik, ho ninia kultura rasik, ho ninia maneira hanoin rasik, ho nesesidade rasik no moos ho ninia Istória rasik. Ou ho liafuan badak hosi Lawrence M. Friedman maka dehan legal culture iha-ne’ebé nia dehan katak “Besides structure and substance, then, there is a third and vital element of the legal system. It is the element of demand. What creates a demand? One factor, for what of a better term, we call ‘the legal culture’. By this we mean ideias, attitudes, beliefs, expectations, and opinions about law”. Iha-ne’ebé nia ko’alia liután katak “Basically, legal culture refers to two rather different sets of attitudes and values: that of the general public (we can call this ‘lay legal culture’), and that of lawyers, judges, and other professionals (we can call this ‘internal legal culture’). Lay legal culture can exist on many levels. It is possible to speak of the legal culture of France or Nigeria as a whole (attitudes and values which, on the whole are characteristic of Frenchmen or Nigerians). There are also regional, local, or group attitudes and values about law; those of the Yoruba, or Jews, or Britons, or plumbers, cabdrievers, big business executives”. Tanba ne’e, ita la bele halo lei sira hanesan iha rai Europa ne’ebá ou iha kontinente seluk ne’ebá. Ita moos kuidadu atu la bele halo lei copy-paste hosi rai seluk nian. Lei bele di’ak tebes iha rai seluk maibé ita presiza haree se lei sira-ne’e bele uza iha Timor-Leste ka lae. Ita presiza halo lei ita nian rasik; lei sira-ne’ebé kondís ho realidade sósiu-kulturál no polítika ita-nia rain nian. Se ita halo lei tuir rai seluk nian ou copy-paste hosi rai seluk nian ha'u bele kompara hanesan aman ne’ebé haree sapatu furak ida (marka Nike ou Adidas) iha loja no nia hakarak tebes atu hola ba oan. Maibé kuandu to’o iha uma nia oan hatais sapatu ne’e la to’o. Ou oan lakohi hatais ou, se aman obriga hatais, labarik bele tanis tanba aperta halo labarik ain moras no la’o la di’ak. Osan gasta leet de'it. Lei moos hanesan, lejizladór sira haree lei ruma hosi rai seluk di'ak tebes, kuandu copy-paste loos de'it sei fó todan ba Estadu no moris povu nian. Ou lei sira-ne’e populasaun lakohi simu no populasaun sira kontra ou se Estadu obriga, lei ne’e rasik sei hamosu lian halerik hosi populasaun sira. Haterus populasaun sira tanba estraga populasaun sira-nia moris no dezenvolvimentu la la’o. Lei ne’ebé Estadu hamosu tenke ajuda populasaun sira-nia moris no valoriza identidade kulturál povu nian lori asegura Estadu Direitu Demokrátiku no moos lori respeita ba Direitos Humanos. Hanesan ezemplu ha'u temi liu de’it, maibé sei iha asuntu seluk moos, hanesan lei rai inklui rai adat nian, tara bandu, barlakeadu, lia fetosaa ho umane, direitu feto no labarik nian, nst. Estadu tenke respeita direitu povu nian lori promove Direitu Kostumeiru ne’ebé lori respeita ba Direitos Humanos hanesan UN Declarations on the Rights of Indigenous Peoples (2007) subliña ba importánsia “the collective right to promote and develop culture, customs and Institutions in accordance with standards of human rights”. 

Bainhira ita haree di'ak-di'ak, kualkér povu ida moris iha kultura ida. Iha identidade kulturál rasik. Ho nune’e ha'u konkorda ho Gadamer bainhira nia hateten, “é na tradição que somos e que podemos vir a ser”. Ne’e katak ita ema nia moris tenke iha ligasaun ho tradisaun tanba tradisaun halo parte ba ita ema nia moris. Ha'u bele dehan ita ema moris iha tradisaun, hosi tradisaun no hamutuk ho tradisaun. Maibé tradisaun sira hotu ita ema maka halo. Ho nune’e tradisaun sira-ne’e rasik moos moris iha kontestu ida no iha tempu ida nia laran. Tradisaun ida vale iha kontestu no tempu balu maibé iha kontestu no tempu seluk la kondís ona ho realidade moris ita ema nian no ita ema presiza halo adaptasaun. Tradisaun ne’e rasik tenke dinámiku, hanesan moris ne’e rasik moos dinámiku. Tanba ne’e, Direitu Kostumeiru ne’ebé maka la kondiz ona ho realidade moris ita ema nian iha tempu agora, iha kontestu Estadu Direitu Demokrátiku no ba valorizasaun Direitos Humanos nian, ita tenke halakon. Tanbasá ita la hamosu tradisaun foun ne’ebé maka di'ak lori asegura Estadu Direitu Demokrátiku no respeita Direitos Humanos nu’udar tradisaun ida-ne’ebé ita bele husik hela ba jerasaun foun oin mai?

Portugál rasik nu’udar nasaun antiga ida iha mundu iha-ne’ebé soi kultura jurídika estaduál ne’ebé forte sei fó valorizasaun ba kostume hanesan prevee iha sira-nia kódigu sivíl iha artigu 348. Carlos Feijó hateten katak “Note-se ainda que, nos termos do nº 3 do artigo 348º, o tribunal só estará habilitado a julgar de acordo com o Direito posto, com a lei, se não existir ou não se puder comprovar o conteúdo do Direito consuetudinário invocado”. Ho nune’e maka Carlos Feijó moos hateten liután katak “ Nesse sentido, aquela posição pugnando pela supremacia e prevalência da lei como traduzindo a vontade geral daria espaço ao costume como fonte mediata na medida em que a lei lhe reconhece valor como efectivo meio de vivência e regulação da vida a nível local, funcionando como mecanismo de homeostase, de regulação social, ao nível local (estrangeiro). Freitas do Amaral moos dehan katak “ para o CC [Código Civil português], afinal o costume é fonte do Direito!” Freitas do Amaral haforsa liután ninia hanoin lori dehan “ o costume é a fonte de direito nos tribunais portugueses, não apenas quando a parte interessada o invoque e prove, mas também – e este é o ponto mais interessante – quando nenhuma das partes o invocar, desde que o tribunal o conheça e consiga determinar o seu conteúdo”. Hanesan moos Profesór Maria Clara Calheiros ho Sérgio Mouta Faria hateten, relasiona ho Portugál nia lei katak “ É o que acontece no nosso ordenamento jurídico com o costume e com o direito estrangeiro. Aqueles que pretendem acolher-se a uma norma consuetudinária ou uma norma jurídica de um ordenamento jurídico que não seja o português vêem recair sobre si o ónus da sua prova”. Maibé depois Profesór Maira Clara Calheiros ho Sergio Mouta Faria hateten moos katak “Ora, se em matéria de alegação de matéria de facto cabe aos litigantes assumirem, sob pena de verem frustrada a sua tese, a liderença, já o mesmo não acontece relativamente à invocação do direito aplicável – a este respeito vale o princípio iura novit curia, ou seja, o tribunal tem obrigação de conhecer o direito. Deste modo, se um dos litigantes se esquece na acção de alegar a existência de certo prejuízo que sofreu, tal facto pode determinar a perda do direito à respectiva indemnização, mas o mesmo não acontece se, invocado o prejuízo, aquele mesmo litigante não mencionou as regras de direito face às quais lhe assitiria um direito à indemnização”. Ho prinsípiu ida-ne’ebé hanaran iura novit curia katak Tribunál iha obrigasaun lori hatene Direitu maka parte ne’ebé iha konflitu la hatene lei ruma maibé se Tribunál hatene, Tribunál tenke aplika lei ne’e. 

Ha'u haree ema ne'ebé maka iha hanoin rua-rua, dúvida, ba valorizasaun Direitu Kostumeiru iha moos razaun tanba sira iha preokupasaun bainhira iha Direitu Kostumeiru la valoriza dignidade ema nian no viola Mekanizmu Internasionál ba Protesaun Direitos Humanos. Ba sira-nia preokupasaun sira-ne’e ita hotu konkorda. Tanba ne’e, bainhira Estadu halo karik lei ne'ebé regula kona-ba Direitu Kostumeiru sei buka atu hatuur iha prinsípiu prater legem ou secundum legem no bazeia ba Direitu Internasionál no Mekanizmu Internasionál ba Protesaun Direitos Humanos inklui moos ba Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste (no ho kuidadu ba artigu 9 no artigu 23 entre artigu sira seluk moos). Katak Estadu halo lei kona-ba Direitu Kostumeiru tuir Konstituisaun Repúblika Timor-Leste haruka iha artigu 2 númeru 4 maibé respeita moos artigu 9 no artigu 23 no artigu seluk-seluk ne’ebé relevante. Atu lei sira la bele kontra fali Konstituisaun. Ho nune’e maka ita, aleinde garante Timor-Leste nu’udar Estadu Direitu Demokrátiku no respeita ba Direitos Humanos (lori halo tuir duni ita-nia Konstituisaun haruka), ita moos aproveita pluralizmu jurídiku nu’udar meios alternativos lori ajuda populasaun sira-nia moris, rezolve sira-nia problema no garante estabilidade no armonia entre sidadaun sira. 

Tuir International Council on Human Rights Policy (ICHRP) nia estudu kona-ba Plural Legal Orders and Human Rights rekoñese katak “the tension between culture and rigths is a dynamic processs rather than a pair of static opposites. People are bearers of culture and of rights. They influence one another and the rights paradigm itself is a cultural phenomenon”. Hanesan moos hanoin hosi Brian Tamanaha bainhira nia hateten katak “ The basic problem is that local norms and process could not be removed their original medium without losing their integrity. In many indigenous contexts, rules were not treated as bainding dictates, but rather as flexible rules that could be negotiated in the course of resolving disputes. Enkuantu René David hateten katak “o costume deve ser mais um dos elementos que permitem ao jurista descoberta da solução justa”. Tanba ne’e, ha'u konkorda ho hanoin hosi Carlos Feijo nian bainhira nia hateten katak “A postura monista que vê no Estado a fonte exclusiva de criação e aplicação do Direito é um paradigma que merece ser repensado”.

Agora ita moos kuidadu, iha nasaun hotu-hotu, relasiona ho reforma judisiária, ita hasoru hela parte rua iha-ne’ebé hanesan Boaventura Santos hanaran hegemónico no contra-hegemónico. Tuir Boaventura Santos, hegemónico “É um campo dos negócios, dos interesses económicos, que reclama por um sistema judiciária eficiente, rápido, que permita a previsibilidade dos negócios, dê segurança jurdídika e garanta a salvaguarda dos direitos de propriedade. Os protagonistas do campo hegemónico são o Banco Mundial, o Fundo Monetário Internacional e as grandes agências multilaterais e nacionais de ajuda ao desenvolvimento, como o Banco Internacional de Desenvolvimento, a USAID, etc. É neste campo que se concentra a grande parte das reformas do sistema judiciária por todo o mundo. Iha parte contra-hegemónico nia dehan “É o campo dos cidadãos que tomaram consciência de que os processos de mudança constitucional lhes deram direitos significativos e que, por isso, vêem no direito e nos tribunais um instrumento importante para fazer reivindicar os seus direitos e as suas justas aspirações a serem incluídos no contrato social. Instala-se um certo inconformismo em relação à discrepância entre os direitos consagrados e os direitos aplicados”. Oinsá atu akomoda situasaun rua ne’e maka ita presiza kuidadu, iha prosesu halo reforma judisiária, atu parte ida la bele estraga parte seluk. 

B) Independénsia órgaun judisiáriu nian

Parte fundamentál ida hosi Sistema Justisa Estadu nian maka órgaun judisiáriu sira bele iha independénsia totál ba sira-nia atividade. Iha parte seluk, iha realidade iha asuntu balu ne'ebé populasaun sira presiza atu hetan solusaun ba sira-nia problema ladún iha atendimentu efetivu no efisiente hosi entidade Estadu nian ne'ebé iha knaar ba rezolve problema sira-ne'ebé maka populasaun sira hato’o ne'ebé kontribui moos ba kestaun morozidade. Maibé kuandu halai ba morozidade ativa ita-nia Kódigu Penál prevee moos solusaun balu atu populasaun sira bele uza, entre seluk, maka abuso do poder (artigu 297), denegação da justisa (artigu 282) no relasiona ho advogado ou Defensor Público maka prevaricação de Advogado ou Defensor Público (artigu 288). Tanba relasiona ho kazu krime maka ne’e kompeténsia iha Ministério Público nian ona nu’udar na’in ba krime ho nune’e Ministério Público tenke investiga bainhira populasaun balu hato’o keixa. Ne’e la’ós ona entre separasaun funsaun instituisaun órgaun judisiáriu idak-idak nian. Tanba separasaun funsaun hosi instituisaun órgaun judisiáriu sira, idak-idak ninia knaar, ida la mete ida seluk nian bainhira lori hala'o serbisu serbí ba justisa, tuir lei haruka, maibé kuandu iha instituisaun órgaun judisiáriu sira karik iha funsionáriu balu bainhira hala'o sira-nia knaar maka komete karik krime (hanesan prevee iha Kódigu Penál) maka Ministério Público obrigatoriamente tenke investiga kuandu populasaun hato’o keixa. Tanba ne’e, ita presiza iha konxiénsia moos katak bainhira nu’udar instituisaun Estadu nian entaun idak-idak iha ninia independénsia rasik no órgaun judisiáriu sira hotu moos iha sira-nia independénsia rasik. Maibé iha ezersísiu ba funsaun (execício da função ou hala'o funsaun, hala'o knaar) funsionáriu Estadu nian hotu submete ba lei ne’ebé maka iha. La’ós ona problema instituisaun nian kuandu indivíduu (oknum) hosi instituisaun judisiária sira-ne’e halo hahalok ruma ne’ebé kontra karik lei. Hanesan iha Indonézia, mezmu juis ida hosi Tribunál Konstitusionál rasik maibé kuandu nia iha indikasaun ba korrupsaun (kontra lei penál), Komisi Pemberantasan Korupsi prosesa nia. Dalaruma iha balu hanoin envezde hatama ema ba prizaun, hotu-hotu la manan buat ida, pelumenus husu netik indenizasaun no direitu seluk tan tuir lei haruka atu lori hala'o moris ne’e ba oin. Maibé kuandu situasaun la di'ak liu,la iha solusaun favoravel, infelizmente no secara terpaksa, maka foin hanoin atu prosesu tuir lei penál nian. Ema ida atu lakon leet de’it buat hotu-hotu, ha'u hanoin lae! Hanesan karik ema hola sasán iha loja, se ema la hetan sasán entaun osan tenke fó fila. Ema fó osan tanba lori hola sasán. Ema la bele lakon leet de'it osan no la hetan moos sasán. Se maka bele simu ida-ne’e? Ha'u hanoin ema hotu-hotu sei la simu. Ne’e maka kestaun justisa. 

Kazu kontráriu, bainhira funsionáriu Estadu nian sira hala'o serbisu no halo tuir hela lei haruka, maka funsionáriu hasoru asidente ruma no funsionáriu ne’e la sala, bainhira nia la kontra lei ruma, no Estadu maka tenke toma responsabilidade karik iha indenizasaun ruma ba parte ne’ebé afetadu. 

Baibain bainhira populasaun sira hetan impedimentu ba asesu ba justisa dalaruma tanba razaun oioin no entre razaun sira-ne’e maka karik tanba entre ema sira-ne'ebé iha konflitu ba malu, ida entre sira iha relasaun amizade, familiár, polítika ou relasaun espesiál ruma ho indivíduu balu ne'ebé maka kaer knaar iha entidade Estadu nian ba justisa. Ho nune’e, maka impede atu populasaun sira bele hetan solusaun lalais, efisiente no efikás ba sira-nia problema. Tau hela populasaun sira iha situasaun dilemátika nia laran sein esperansa ba kazu ne'ebé populasaun hakarak rezolve. Ita sei la bele ko'alia, ne’e hanesan ita bosok malu de'it, bainhira órgaun judisiáriu sira la iha mekanizmu ida-ne'ebé lori bele garante katak bainhira sira-nia funsionáriu sira hala'o sira-nia knaar la hetan interferénsia hosi entidade sira seluk ou hosi indivíduu sira seluk ou hosi diskriminasaun rasiál ou étnika, grupu ou partidáriu. Tanba ne’e, atu garante independénsia hosi órgaun judisiáriu ita presiza kria mecanismo do controlo ida-ne'ebé forte no bele mai hosi Estadu ou bele mai hosi sosiedade sivíl sira. Ita louva Estadu Timor-Leste ne’ebé kria Provedoria dos Direitos Humanos e Justiça. Maibé ita karik moos presiza órgaun seluk ne’ebé bele sai mandatáriu lori kazu populasaun nian hasoru funsionáriu instituisaun Estadu nian ba Tribunál lori kontribui asegura direitu sidadaun sira nian ba asesu ba justisa no ba protesaun Direitos Humanos iha Timor-Leste. 

Mecanismo do controlo ne'ebé mai hosi Estadu maka tenke kria lei ne'ebé forte lori hatún sansaun ne'ebé forte administrativamente ou penál ba funsionáriu Estadu nian ne'ebé la kolabora ho justisa ou funsionáriu Estadu nian iha órgaun judisiáriu ne'ebé la hala'o ninia funsaun ho independénsia totál. Estadu presiza fó knaar, liuhosi baze legál, ne’ebé di'ak liután ba Comissão Anti Corrupção lori hala'o funsaun sira nian ho di'ak. Autoriza moos CAC partilla funsaun ruma hosi Ministério Público nian. Katak CAC bele sai moos nu’udar na’in ba krime maibé relasiona de’it ba krime ne’ebé ligadu ho ezersísiu funsaun funsionáriu Estadu nian. Iha parte seluk ita bele kria ita-nia CAC halo sai hanesan KPK Indonézia nian ne’ebé bele integra ho karakterístika Timor-Leste nian rasik. Maibé ita bele haree katak KPK Indonézia nian, la’ós de’it ukun na'in ezekutivu nian de'it maka sira prosesa, juis hosi Tribunál Konstitusionál de’it moos sira kaer no prosesa. Situasaun iha Indonézia nian karik akontese hanesan moos iha Itália iha tinan 1990 buka kombate korrupsaun. 

Iha hanoin balu atu halo lei CAC nian lori hatama moos inversaun ba onus da prova no iha parte seluk ita moos hatene katak teoria direitu penál hanorin katak la bele iha inversaun ba onus da prova ba kazu krime. Solusaun ba kazu ne'e maka Estadu bele halo lei ida lori obriga funsionáriu Estadu nian hotu-hotu deklara ninia rikusoin bainhira asume kargu xefia ruma. Kargu saída de'it lei maka sei define klaru iha-ne'ebá. CAC bele ajuda lori define kargu saída de'it maka rentan ba korrupsaun. Bainhira funsionáriu Estadu nian remata kargu, nia tenke moos deklara ninia rikusoin. Katak deklara rikusoin antes no depois hala'o knaar xefia. Ne'e hanesan dalan prevensaun ne'ebé ita presiza hanoin lisuk took. Ha'u fiar dalan prevensaun di'ak liu. Ema ida tama prizaun tanba korrupsaun la iha ema ida maka manan. Estadu la manan buat ida, a não ser lei Estadu nian obriga fó fila osan. Ema tama prizaun moos hasa'e despeza ba Estadu de'it. Tanba ne'e, ita buka mekanizmu prevensaun ne'ebé maka forte no adekuadu ne'ebé la fó dalan atu ema halo korrupsaun. 

Estadu moos presiza hatuur Defensoria Publika nu’udar órgaun independente totál ida. La’ós de'it independénsia iha liafuan mamuk ne'ebé la vale buat ida maibé liu-liu oinsá atu Defensoria Publika sai nu’udar órgaun independente ida duni iha sira-nia atividade hotu-hotu inklui iha administrativa no finanseira. Katak Defensoria Publika la bele tutela ba Ministério da Justiça iha kualkér dependénsia ruma. Maibé hamriik mesak. Karik Defensoria Publika la bele hamriik mesak bele submete finanseiru-administrativamente ba Gabinete da Presidência da República iha-ne’ebé baibain ita timoroan konsidera Presidente da República nu’udar aman ba nasaun. Tanba Defensoria Publika maka hanesan dalan atu populasaun ki’ik sira bele defende sira-nia an, asesu ba Tribunál, bainhira sira hetan violasaun ruma ba sira-nia direitu ou bainhira sira presiza atu proteje sira-nia direitu iha Estadu Direitu Demokrátiku ne'ebé proteje Direitos Humanos. Bainhira Defensoria Publika sei submete ba órgaun ezekutivu, iha karik tendénsia ou iha karik probabilidade boot atu populasaun ki’ik sira sei la bele hetan, tanba iha karik impedimentu, protesaun ba sira-nia direitu bainhira populasaun ki’ik sira-ne’e hasoru problema ruma ho ukun na’in sira iha Governu ou ho sira-ne’ebé ligadu ba partidu ne’ebé maka kaer Governu. Tanba kualkér órgaun judisiáriu ida la independente tanba sira iha ligasaun direta iha kestaun finanseira no administrativa ho Governu. Oinsá atu hakotu interferénsia sira-ne’e maka ita presiza buka mekanizmu ida-ne’ebé maka bele asegura loloos independénsia órgaun judisiáriu sira nian. 

Ho nune’e maka ha'u bele dehan katak Defensoria Publika maka sai nu’udar entidade ida, entre entidade sira seluk, ne’ebé iha papél extremamente importante tebes no sai nu’udar vanguarda ba Estadu Direitu Demokrátiku no Direitos Humanos iha-ne’ebé lori garante duni asesu ba justisa ba sidadaun sira. Ita la bele dehan Estadu ida nu’udar Estadu Direitu Demokrátiku ne’ebé respeita Direitos Humanos bainhira la iha garantia ba sidadaun sira lori iha asesu ba justisa.

Ita hakarak ou lakohi, tanba ne’e la'ós kestaun hakarak ou lakohi maibé direitu fundamentál sidadaun sira nian iha Estadu Direitu Demokrátiku nia laran ne'ebé iha protesaun ba Direitos Humanos, Defensoria Publika tenke independente no tenke hala'o sira-nia knaar ho di’ak no profisionál ba ajuda populasaun sira-ne’ebé presiza sira-nia asisténsia jurídika. Lahó sira-nia tulun, sira-nia matenek no profisionalizmu, populasaun ki’ik no ki’ak sira la bele hetan justisa, la bele lori sira-nia kazu ba Tribunál no la bele defende an iha Tribunál. Ha’u bá haree julgamentu ida (iha momentu ne’ebá ha'u bá ho intensaun atu haree lala'ok julgamentu iha Tribunál ba ha'u-nia estudu mestradu) iha Tribunál relasiona ho kazu oho malu entre arte rituál sira iha distritu ida iha-ne’ebé, tuir ha'u-nia haree, Defensór Titulár sira ladún hala'o sira-nia knaar ho di’ak. Tanba iha julgamentu ne’e nia laran ha'u la haree diferensa, se la’ós hosi sira-nia hatais, entre Prokuradór ho Defensór Titulár sira. Prokuradór akuza, tuir duni sira-nia funsaun, ba hahalok krime ne'ebé maka membru arte rituál sira-ne’e karik (lori respeita ba presunção da inocência) halo. Maibé Defensór Titulár sira la buka atu “defende” arguidu. Ne’e hanesan esperiénsia ida-ne’ebé ha'u haree iha julgamentu ida iha Tribunál. Apenas iha julgamentu ida de’it no ha'u moos la bele jeneraliza katak Defensór Titulár sira la defende arguidu. Ho nune’e maka ha'u hakerek defende entre aspas. Tanba karik iha julgamentu antes sira moos hala'o ona sira-nia funsaun lori buka defende arguidu sira ou se lae iha julgamentu oin fali maka sira buka defende arguidu. Karik, iha momentu ne’ebá no só iha momentu ne’ebá de’it maka sira la defende arguidu. 

Ha’u espera atu Defensór Titulár ba kazu sira iha Tribunál presiza buka atu defende arguidu ho di’ak no ho profisionalizmu. Iha kazu krime nian, pelumenus, Defensór Titulár sira buka kontribui lori hatún pena ba arguidu sira kuandu arguidu sira hatudu sira-nia kolaborasaun no “hahalok di’ak” karik hanesan sira hatudu arrependimentu maka’as. Karik iha parte ida-ne’e maka importante tebes atu iha komunikasaun di’ak entre kliente ho Defensór Titulár sira. Esplika ba sira kestaun ruma kona-ba lei ne'ebé relevante ho sira-nia situasaun. Ha'u la hatene iha krime nian iha ka lae hal-hal yang memberatkan no hal-hal yang meringankan ba arguidu sira. Tebes duni, ema iha probabilidade halo sala (bainhira Tribunál seidauk deside no ita respeita presunção da inocência) ou ema bele halo sala (bainhira Tribunál deklara ona) maibé ema nu’udar ema no ita presiza iha tratamentu ne'ebé di'ak no adekuadu. Se ema la arrepende ba krime ne'ebé nia halo ou iha hal-hal yang memberatkan maka tenke fó duni sansaun ne'ebé todan. Maibé liu-liu dalaruma ita presiza haree moos katak ema ida halo sala la'ós tanba ninia hakarak maibé tanba sirkunstánsia no mentalidade Timor-Leste nu’udar nasaun ne'ebé foin sai hosi funu naruk sei iha mentalidade balu ne'ebé sei mai hosi tempu funu nian ou iha sirkunstánsia balu ne'ebé lori ema ida halo sala. Katak funu naruk ne’e halo ema soi mentalidade balu ne'ebé la di'ak no ita presiza hamosu moos forma balu lori muda mentalidade la di'ak sira-ne’e iha kontestu harii Estadu Direitu Demokrátiku no respeita ba Direitos Humanos. 

Iha kontestu Timor-Leste nian, ita presiza akomoda teoria positivista de direito ho valorizasaun ba Direitu Kostumeiru Timor-Leste tuir Konstituisaun haruka. Karik ita bele dehan katak, iha Sistema Justisa Timor-Leste nian dalaruma presiza iha faze tranzisaun ida di'ak atu lori evita “xoke kulturál”, entre kultura jurídika legalista ho direitu kostumeiru (pluralizmu jurídiku) Timor-Leste nian. Maibé ita tenke tau klaru kedas katak valorizasaun ba Direitu Kostumeiru lori respeita ba ita-nia Konstituisaun, Direitu Internasionál no ba Mekanizmu Internasionál Protesaun ba Direitos Humanos iha kontestu harii Estadu Direitu Demokrátiku ne'ebé respeita ba Direitos Humanos. Ne'e katak valorizasaun ba Direitu Kostumeiru lori respeita Direitu Pozitivu ne’ebé Estadu kria no Estadu kuandu kria Direitu Pozitivu lori valoriza moos Direitu Kostumeiru tuir Konstituisaun, Direitu Internasionál no Mekanizmu Internasionál Protesaun ba Direitos Humanos.

Tanba ne’e, ha'u fiar ema ne'ebé kaer lei di'ak la’ós ema ne'ebé kaer lei ho matan-taka maibé ema ne’ebé kaer lei ho matan la taka (matan moos) atu lori haree buat hotu-hotu, lori tetu buat hotu-hotu, lori foti desizaun ruma ne'ebé di'ak liu. Ho nune’e, karik di'ak liu ba ema ne'ebé aplika lei presiza, hanesan símbolu ida, matan la taka no hatais adat Timor-Leste nian atu lori haree buat hotu-hotu ne'ebé di'ak ho realidade sósiu-kulturál no polítika Timor-Leste nian rasik ba sidadaun no Estadu Timor-Leste nia di'ak. Tanba, mai ha'u, aplika lei bainhira hamosu prejuizu ba an, ba ema seluk no ba Estadu. Iha parte ida-ne’e presiza moos lejizladór iha Timor-Leste sira-nia kuidadu, sira-nia matan la bele taka moos, atu kuandu halo lei ruma presiza haree moos ba sirkunstánsia no realidade sósiu-kulturál no polítika Timor-Leste nian.

Iha parte importante tebes ida moos maka mekanizmu kontrolu hosi sosiedade sivíl sira nian atu asegura direitu sidadaun hotu-hotu nian ba asesu ba justisa no independénsia órgaun judisiáriu sira nian. Ita louva organisição não governamental sira-nia serbisu ne'ebé sira halo durante ne’e, entre sira, hanesan JSMP, Yayasan HAK, Ajar, Rede Feto, no moos hosi parte Igreja Katólika nian bainhira sira fó moos hanoin importante ruma ba Sistema Justisa iha Timor-Leste. Universidade Nasionál Timor Lorosae, nu'udar universidade publika no iha liu kondisaun nesesáriu, presiza harii Centro de Estudo Social, Centro dos Direitos Humanos, Observatório ba Justisa Timor-Leste no Observatorio ba Direitos Humanos iha Timor-Leste lori bele halo peskiza no analiza ruma kona-ba kestaun justisa no Direitos Humanos iha Timor-Leste. Ha’u moos hakarak sujere moos atu Ministério da Educação bele moos harii departamentu ida kona-ba Direitos Humanos atu lori bele haree polítika implementasaun Direitos Humanos ba estudante sira. 

Se bele karik Procudoria Geral da República de Timor-Leste bele harii moos departamentu ida-ne’ebé ligadu ho Direitos Humanos lori, hanesan iha Portugal iha Procuradoria-Geral da República iha Gabinete de Documentação e Direito Comparado, kontribui moos ba Direitos Humanos. Ha'u hakarak sujere hanesan moos ba Parlamentu Nasionál. 

Ha’u moos, nu’udar sidadaun simples ida, hakarak aproveita lori sujere ba Señór Francisco Guterres - Lu Olo ne’ebé eleitu nu’udar Presidente da República Democrática de Timor-Leste, tanba Presidente da República, hanesan parte importante ida, durante ne’e fahe prémiu Direitos Humanos ne’ebé maka di’ak tebes atu lori valoriza no insentiva indivíduu, grupu no sosiedade sira lori promove no asegura protesaun Direitos Humanos ba komunidade sira maibé importante ida seluk moos atu, se bele karik, iha Prezidente eleitu Señór Francisco Guterres – Lu Olo nia ukun, hamosu departamentu Direitos Humanos atu, iha parte ida, lori koordena, kolabora ba atividade ruma, estudu, semináriu, sosializasaun ba komunidade relasiona ho Direitos Humanos serbisu hamutuk ho entidade Estadu nian no sosiedade sivíl sira-ne'ebé relevante no, iha parte seluk, buka lori fó hanoin ruma ba Presidente da República bainhira Presidente da República presiza foti karik medida ruma ou halo karik intervensaun ruma relasiona ho kestaun Direitos Humanos. 

Povu Timor-Leste fiar iha Señór Francisco Guterres - Lu Olo nia ukun sei hakbesik an ba povu iha-ne’ebé hanesan indikasaun ida maka iha planu atu konvida xefe suku hotu-hotu iha Timor-Leste lori partisipa moos iha loron tomada da posse Señór Francisco Guterres – Lu Olo nu’udar Presidente da República Democrática de Timor-Leste hanesan moos Señór Prezidente Taur Matan Ruak halo iha ninia ukun bainhira la’o bá vizita suku sira iha Timor-Leste ho intensaun atu hakbesik an ba povu sira. Señór Prezidente Taur Matan Ruak hala'o ninia intervensaun balu, check and balance, ne’ebé ita bele louva iha-ne'ebé hatudu loloos oinsá atu buka kontribui hari’i Estadu ida-ne’e ho di'ak no ho kuidadu. Mezmu Prezidente Taur Matan Ruak promulga lei pensaun vitalísia maibé ita bele haree katak promulgasaun lei ne'e hanesan “terpaksa” de'it bainhira ita rona liafuan ruma hosi mensajen Señór Prezidente Taur Matan Ruak ne'ebé lee iha Parlamentu Nasionál fó sai iha notísia RTTL iha loron 2 fulan Maiu tinan 2017 katak lei ne'e privilejia de'it ema balu. 

Povu Timor-Leste moos sei tau esperansa boot liután ba Señór Francisco Guterres – Lu Olo tanba Señór Francisco Guterres – Lu Olo iha esperiénsia lubuk ida nu’udar Prezidente Parlamentu Nasionál, hasai kursu lisensiatura iha Direitu. Ho nune’e, povu Timor-Leste sei hein polítika di’ak ruma hosi Señór Francisco Guterres - Lu Olo lori kontribui iha prosesu harii Estadu Direitu Demokrátiku iha-ne’ebé respeita ba Direitos Humanos ba povu sira-nia moris di’ak. 

Iha parte importante seluk ida moos maka formasaun espesializada kontínua ba operadór justisa sira hotu, katak maluk sira hotu-hotu ne'ebé serbisu no serbí ba Justisa atu nune’e sira bele hasa’e sira-nia matenek, kualidade, efisiénsia no efetivu iha sira-nia serbisu sira hotu. Tanba sein formasaun espesializada ne'ebé maka di'ak bele kontribui ba morozidade, kualidade Justisa la di’ak no afeta moos ba independénsia órgaun judisiáriu. Ha'u fiar katak bainhira maluk sira hotu ne'ebé serbisu iha Justisa iha formasaun di'ak no matenek sira rasik maka depois sei kontribui lori harii Sistema Justisa ida-ne’ebé maka di'ak lori serbí sidadaun sira hotu iha Estadu Direitu Demokrátiku nia laran ne’ebé respeita ba Direitos Humanos iha República Democrática de Timor-Leste. Se lae, operadór ba justisa ne’ebé tuir loloos atu proteje direitu sidadaun sira nian ne’ebé konsagra iha Konstituisaun (no lei oan sira seluk) no proteje moos Direitos Humanos, sira fali maka viola uluk-uluk direitu no Direitos Humanos populasaun sira nian. Ho nune’e, formasaun espesializada (edukasaun ita presiza haree moos nu'udar fatór transformasaun ba mentalidade no meiu dignifikasaun ba ema) kontínua ne’ebé di’ak ba funsionáriu sira sai nu’udar parte importante tebes iha prosesu reforma judisiária lori kontribui ba harii Estadu Direitu Demokrátiku ne'ebé respeita ba Direitos Humanos. 

Ha'u konkorda liután ho Boaventura Santos bainhira nia hateten katak “ O sistema judicial está, hoje, colocado perante uma dilema. Se não assumir a sua quota-parte da responsabilidade, continuará a ser independente de um ponto de vista corporativo, mas será cada vez mais irrelevante tanto social como politicamente. Deixará de ter aliados na sociedade e isolar-se-á cada vez mais. Se pelo contrário, assumir a sua quota de responsabilidade, politizar-se-á e, com isso, aumentará o nível de tensão e conflito, quer internamente, quer no relacionamento com outras instâncias de poder. Verdadeiramente, a um sistema judicial democrático não resta outra alternativa se não a segunda. Tem que perder o isolamento, tem que se articular com outras organizações e instituições da sociedade que o possam ajudar a assumir a sua relevância política”. 

Ikus mai, ha'u hakarak husik liafuan ikus iha artigu ida-ne’e ne’ebé bele rezumu buat hotu-hotu kona-ba Direitu no Direitos Humanos, tanba tuir ha'u-nia hanoin kestaun ne’e maka hanesan núkleu, abut no hun hosi violasaun ba Direitu no Direitos Humanos maka kestaun justisa ne’e duni iha-ne’ebé hanesan Ulpianus hateten “atribuir a cada um o que é seu” no Jesus Cristo, ha'u interpreta ba ligasaun ho justisa nian la’ós ba polítika ukun nian, hateten “fó ba César buat ne’ebé César nian no fó ba Maromak buat ne’ebé Maromak nian”. Katak fó buat ne’ebé pertense ba ninia na’in rasik duni. Tanba iha momentu ne’ebá moeda iha ilas César nian. Ho nune’e pertense ba César (Maibé nu’udar ema kristaun ou ema ne'ebé fiar ba Maromak (lori inklui moos maluk sira hosi relijiaun seluk) ita hotu fiar katak sasán hotu-hotu Maromak nian). Tanba ne’e, buat ne’ebé ita nian katak ita nian no ema seluk nian katak ema seluk nian. Kuandu iha maluk balu hanoin ida-ne’e hanesan sala nafatin entaun maluk sira-ne’e komesa la iha ona sensibilidade ba justisa. Aat liután maka se maluk sira-ne’e hala’o estudu ou serbisu iha área Justisa nian. Tanba justisa ho liafuan badak katak fó ba idak-idak ninian maka lori asegura serteza jurídika ba sidadaun sira-nia direitu no lori proteje Direitos Humanos. Ne’e maka esénsia hosi justisa iha Direitu, iha ámbitu reforma judisiária, lori harii Sistema Justisa ne’ebé buka asegura Estadu Direitu Demokrátiku no Direitos Humanos iha República Democrática de Timor-Leste. 

*Antigo estudante da Escola de Direito da Universidade do Minho do Mestrado em Direitos Humanos. Iha interese iha área sira hanesan Judisiáriu, Direito Internacional dos Direitos Humanos, Direitos Fundamentais, Direito do Ambiente, Direitos Humanos e Biomedicina no iha interese boot atu hanorin karik se kondisaun permite. Iha relasaun di’ak ho Escola de Direito da Universidade do Minho. Bele kontaktu iha otadian@gmail.com ou iha númeru kontatu: 76094252

Acordo para referendo em Timor-Leste foi "luz de esperança" há 25 anos

$
0
0

O deputado timorense David Dias Ximenes considerou hoje que a assinatura do acordo entre Portugal e a Indonésia, nas Nações Unidas, para a realização de um referendo sobre a autodeterminação de Timor-Leste foi uma "luz de esperança".

"Foi uma forma de a gente se libertar de uma opressão militar, significava que no fundo do túnel já havia uma luz de esperança, regozijo, como é evidente, mas era um processo", disse David Dias Ximenes, "Mandati", coordenador do referendo de 1999 e deputado da Frente Revolucionária de Timor-Leste Independente (Fretilin).

Em 05 de maio de 1999, Portugal e a Indonésia assinaram nas Nações Unidas o acordo que determinava um referendo sobre autodeterminação de Timor-Leste.

A parte portuguesa foi representada por Jaime Gama, na altura ministro dos Negócios Estrangeiros de Portugal, e pelo seu homólogo indonésio, Ali Alatas, e por Kofi Annan, antigo secretário-geral das Nações Unidas.

O acordo determinou a realização do referendo, organizado pelas Nações Unidas, e os timorenses tinham de responder se aceitavam uma "autonomia especial" integrando a Indonésia ou se a rejeitavam, "levando à separação de Timor-Leste da Indonésia".

Mais de 78% dos timorenses rejeitaram a "autonomia especial", levando à restauração da independência do país.

O anúncio das discussões entre Portugal e a Indonésia levou a um aumento da violência em Timor-Leste, que se intensificou, mais ainda, após o anúncio do resultado do referendo.

"Sabíamos bem que quando a segurança do processo foi entregue à Indonésia era a mesma coisa que pôr o ladrão a fazer segurança na casa, mas, no entanto, era um processo a que nos tínhamos de agarrar para que a solução não fosse mais prolongada", disse o também antigo membro da Frente Clandestina timorense.

David Dias Ximenes salientou que os timorenses se agarraram ao "processo" e que apesar de ser uma "situação arriscada" tinham de aceitar.

"Habitualmente dizemos que quando queremos uma coisa é com suor e lágrimas, aqui foi com muito sangue, suor e lágrimas", lamentou o deputado, considerando, contudo, que era uma "oportunidade" e que não a podiam negar.

Com o resultado do referendo, a Indonésia abandonou Timor-Leste com as milícias pró-indonésias a deixarem um rasto de horror e violência e entrou a autoridade de transição das Nações Unidas, que geriu o país até à restauração da independência, em 20 de maio de 2002.

Sapo | Lusa

CPLP quer reforço do ensino da língua portuguesa para uma educação de qualidade

$
0
0

A Comunidade dos Países de Língua Portuguesa (CPLP) defendeu esta segunda-feira o reforço do ensino da língua portuguesa nos Estados membros com investimentos na formação de professores e infraestruturas para promover a educação de qualidade.

O apelo foi lançado hoje em São Tomé pelo secretário executivo da CPLP, Zacarias da Costa, no ato solene alusivo ao Dia Mundial da Língua Portuguesa e da Cultura na CPLP, assinalado no domingo, 05 de maio.

Para alcançar esse objetivo, Zacarias da Costa defendeu que, entre outras ações e iniciativas, "é necessário investir mais na formação de professores, na edificação de infraestruturas adequadas, na produção de materiais didáticos contextualizados e na implementação de políticas educacionais que promovam o ensino eficaz da língua portuguesa".

O secretário executivo da CPLP referiu que a língua portuguesa "evoluiu de maneira singular em cada Estado-membro da CPLP, refletindo as influências históricas, culturais e regionais distintas de cada localidade", considerando essa diversidade linguística como "um tesouro que enriquece" a Comunidade, "tornando o português uma língua pluricêntrica, com diversos centros de produção cultural e literária".

Zacarias da Costa considerou que, no âmbito do Dia Mundial da Língua Portuguesa e da Cultura, é importante refletir sobre os desafios e oportunidades enfrentados na promoção da língua portuguesa, tanto dentro como fora do espaço da CPLP.

"Internamente, os principais desafios incluem a necessidade de fortalecer o ensino da língua portuguesa, garantindo sua qualidade e relevância em todos os níveis educacionais. Além disso, devemos enfrentar o desafio de preservar a diversidade linguística e cultural dentro dos nossos próprios países, promovendo o respeito e a valorização das variantes do português", apontou.

"Externamente, temos a oportunidade de promover a Língua Portuguesa como uma língua global, aproveitando o seu crescente reconhecimento e influência internacional. Isso inclui o fortalecimento das relações culturais e educacionais com outros países e organizações, bem como o incentivo ao uso do português como língua de trabalho em fóruns internacionais e eventos académicos e culturais", disse Zacarias da Costa.

Este ano o Dia Mundial da Língua Portuguesa e da Cultura na CPLP foi celebrado sob o tema "Juventude, Igualdade de Género, Digitalização e Desenvolvimento Sustentável -- Desafios para o Futuro da CPLP".

O secretário executivo da CPLP referiu que "os indicadores da língua portuguesa refletem a sua vasta presença global, com mais de 270 milhões de falantes, a sua oficialidade em nove países e o seu reconhecimento em 15 organizações internacionais", mas defendeu que "é crucial" ter "indicadores oficiais para acompanhar a sua evolução e impacto de maneira contínua".

Zacarias da Costa lembrou que a Conferência de Chefes de Estado e de Governo da CPLP, realizada em São Tomé no ano passado, "reconheceu a urgência da atualização e disponibilização permanente desses indicadores".

"Ao tomarmos essa medida, reafirmamos o nosso compromisso com a promoção e proteção da língua portuguesa como um vetor estratégico e identitário fundamental e estruturante partilhado por todos os membros da nossa Comunidade", sublinhou Zacarias da Costa.

O ato solene do Dia Mundial da Língua Portuguesa e da Cultura na CPLP foi presidido pela presidente do parlamento são-tomense, Celmira Sacramento, e contou com a presença do primeiro-ministro do arquipélago, Patrice Trovoada, e alguns membros do seu executivo, bem como da ministra da Cultura de Portugal, Dalila Rodrigues, e da Guiné Equatorial, além de vários convidados, entre os quais agentes da cultura são-tomense.

RTP | Lusa

PORTUGAL ANUNCIA APOIO DE 75 MILHÕES DE EUROS PARA TIMOR-LESTE

$
0
0

Montenegro anuncia apoio de 75 milhões de euros para Timor-Leste e visita ao país em junho de 2025

Primeiro-ministro afirmou que os acordos assinados com Timor-Leste espelham "a relação inquebrantável de amizade, de solidariedade, de cooperação" entre os dois países.

O primeiro-ministro anunciou esta segunda-feira que o acordo de cooperação assinado entre Timor-Leste e Portugal para os próximos quatro anos prevê um apoio financeiro de 75 milhões de euros e que visitará o país em junho de 2025.

O anúncio foi feito por Luís Montenegro num discurso após um encontro com o primeiro-ministro timorense, Xanana Gusmão, na residência de São Bento, no qual disse que este apoio representa um reforço de cinco milhões relativamente ao quadro de apoio anterior e tem como objetivo, entre outros, ajudar a desenvolver a cooperação entre os dois países em matéria de educação e ensino da língua portuguesa.

"É um reforço que Portugal desenvolve para ajudar Timor-Leste em várias conquistas que edificam um Estado novo, moderno, eficiente, no que isso significa de serviço prestado às pessoas", frisou Montenegro.

O primeiro-ministro anunciou também que em junho de 2025 fará uma visita oficial a Timor-Leste, a convite de Xanana Gusmão, salientando que "só mesmo se algum acontecimento imprevisto o impossibilitar" essa deslocação não acontecerá.

Luís Montenegro afirmou que este encontro e os acordos assinados com Timor-Leste espelham "a relação inquebrantável de amizade, de solidariedade, de cooperação" entre os dois países.

Lembrando o processo de luta pela independência timorense, o primeiro-ministro salientou que o caminho que foi percorrido até 1999 - ano da independência - foi de "demonstração de que as causas grandes que mobilizam os homens e os povos são imortais e são o maior serviço que nós podemos prestar à humanidade".

O primeiro-ministro disse não lhe "sair da memória" as imagens do massacre de Santa Cruz, em Timor-Leste, a 12 de novembro de 1991, e disse ter sido "sentido em Portugal como se estivéssemos lá".

"Tive uma juventude que acompanhou toda a luta que o povo timorense, muitas vezes comandado pela sua coragem e dos seus companheiros contra todas as adversidades, travou, é de facto emocionante poder tê-lo aqui, poder realizar esta reunião de trabalho que acabou de ser materializada nos acordos que foram assinados", acrescentou.

Montenegro agradeceu ainda ao Governo timorense pelo apoio financeiro de 2,5 milhões de dólares disponibilizado para o combate ao incêndio de grandes dimensões que atingiu a Madeira este ano.

"É de facto impactante, porque significa que mesmo à distância estiveram ao nosso lado naquele momento", salientou. Foi assinado esta segunda-feira o Programa Estratégico de Cooperação para o período 2024-2028 e mais dois acordos relativos a reabilitação de património e infraestruturas.

O novo Programa Estratégico de Cooperação para o período 2024-2028 terá cinco áreas prioritárias, nomeadamente Desenvolvimento Humano, Estado de Direito e Boa Governação, Administração Pública, Finanças Públicas e Economia, Juventude e Emprego e Oceanos Sustentabilidade e Infraestruturas.

Correio da Manha | Lusa

Cooperação com Portugal é "fundamental para o bem-estar dos timorenses", diz Xanana Gusmão

$
0
0

Xanana Gusmão salientou a importância da cooperação com Portugal para o povo timorense e como vai permitir consolidar uma economia sustentável no país.

O primeiro-ministro timorense, Xanana Gusmão, destacou esta segunda-feira a cooperação com Portugal, a qual, salientou, vai permitir que no seu país se possa trabalhar para o bem estar do povo timorense.

“Precisamos imenso (da cooperação). Somos ainda um país novo. Temos muitas dificuldades. Muitos obstáculos. Muitos desafios e contamos com a pronta solidariedade de Portugal (…) para permitir que no governo, ou nas instituições do Estado, possamos trabalhar para o bem-estar do povo timorense, para o bem-estar, criação de condições para as crianças timorenses, os jovens timorenses”, afirmou.

Xanana Gusmão, que falava aos jornalistas no final de um encontro com o seu homólogo português, Luís Montenegro, destacou que o apoio de Portugal é importante “sobretudo na consolidação da construção do Estado” timorense.

“É um processo que estamos ainda a tentar consolidar. E claro, esta formação toda que vai ajudar Timor a dar aos jovens timorenses. Vai permitir também que tenhamos uma segurança já na construção da nação, através de uma economia sustentável”, acrescentou.

O líder histórico timorense evocou ainda a situação no Saara Ocidental na declaração que fez aos jornalistas após a assinatura de três acordos de cooperação com Portugal, referindo-se à importância do apoio português para a realização do referendo que abriu as portas à independência do seu país.

Segundo Xanana Gusmão, “sem o esforço, o amor, o carinho e a solidariedade de todo o povo português, das organizações da sociedade não teríamos conseguido” o referendo.

“Hoje em dia, o Saara está à espera há 32 anos e não consegue fazer nada“, frisou, adiantando: “Estamos juntos nessa luta para permitir que o governo saarauí se sinta como os timorenses se sentiram desde há 25 anos para cá”, evocando o referendo que abriu as postas à independência do seu país em 1999.

O Saara Ocidental é palco de um conflito de quase 50 anos com os independentistas da Frente Polisário, apoiados por Argel, que contestam o plano de autonomia proposto por Rabat em 2007 e exigem o cumprimento da resolução das Nações Unidas, datada de 1991, em que é exigida a realização de um referendo de autodeterminação na antiga colónia espanhola, anexada por Marrocos em 1975.

Observador | Lusa

Bahadatu: Aldeia em Timor-Leste dá exemplo de restauração da segurança alimentar

$
0
0


 Felipe de Carvalho | ONU News

Local abalado por escassez de água, desmatamento, erosão e deslizamentos está recuperando sua capacidade produtiva por meio de um novo sistema de irrigação e técnicas de agrofloresta introduzidos pelo Pnud; resultados incluem redução da subnutrição em aproximadamente 12%, beneficiando mais de 119 crianças.

As terras férteis da aldeia Bahadatu em Timor-Leste sofreram um duplo impacto nas últimas décadas: a escassez de água causada pela mudança climática e os deslizamentos de terra como efeito de práticas agrícolas que assolaram a mata.

Ambos os eventos abalaram as fontes de irrigação, fazendo com que o local historicamente abundante mergulhasse na pobreza. Os campos que antes eram viçosos e verdes tornaram-se estéreis e muitas colheitas falharam. Os rendimentos das famílias diminuíram quase 40%.

Envolvimento da comunidade

A aldeia, localizada no suco (distrito) de Fatulia, ganhou uma nova vida com um projeto do Programa das Nações Unidas para o Desenvolvimento, Pnud, que aliou a reconstrução do sistema de irrigação com técnicas de agrofloresta nas encostas para proteger a fonte de água dos impactos de deslizamentos.

Ao visitar o local, a ONU News  percebeu que a principal razão para o sucesso desta restauração não foram os 415 metros de alvenaria do canal de irrigação nem os 1,5 mil metros quadrados de paisagem recuperada. Foi o envolvimento da comunidade que plantou novas árvores e maneja a irrigação todos os dias com as próprias mãos.

Eles contam com brilho nos olhos sobre as técnicas de plantio que aplicaram e mostram com empolgação o caminho que a água percorre quando é aberta a comporta construida para regular a irrigação dos campos de cultivo.

De acordo com o chefe do Suco Fatulia, Angelino Moises Pereira, antigamente a comunidade só conseguia plantar arroz uma vez por ano, hoje, eles semeiam duas vezes.

Melhoria da segurança alimentar

Segundo o Pnud, houve um aumento  entre 10 e 15% no rendimento das culturas, resultando em um volume adicional de 300 a 450 quilos de arroz por hectare. Isso melhorou diretamente a segurança alimentar de 918 moradores e reduziu a subnutrição em aproximadamente 12%, beneficiando mais de 119 crianças.

O projeto, apoiado pelo Fundo Verde do Clima e iniciado em maio de 2023, já garantiu o plantio de 14.665 árvores, incluindo 1.334 espécies frutíferas. Com isso, a comunidade irá se beneficiar no futuro de uma variedade maior de alimentos.

O agricultor Americo Ximenes Pereira relatou seu envolvimento dizendo que plantou até agora com sucesso 1,8 mil árvores polivalentes, incluindo rambutan, mogno e laranjeiras.

Ele disse estar otimista de que dentro de cinco anos estas árvores produzirão uma “colheita substancial”, permitindo-o “vender os frutos no mercado e, assim, melhorar a situação econômica” da sua família.

Empoderamento económico das mulheres

O agricultor Cancio Pereira dos Reis, disse que com a orientação recebida da ONG Raebia, parceira do Pnud, todos aprenderam como plantar de forma eficaz para garantir a sobrevivência das árvores.

Sobre o sistema de irrigação, ele ressaltou que todos partilham a responsabilidade garantindo que cada campo de arroz receba a quantidade adequada de água.

A chefe da aldeia Bahadatu, Edviges da Costa Gusmao,  disse que as mulheres estão plenamente envolvidas em diversas tarefas físicas, tais como plantar árvores, cultivar campos de arroz e estabelecer viveiros de peixes e criadouros.

Segundo, ela “estas atividades não só capacitam as mulheres, mas também lhes proporcionam incentivos econômicos”.

Necessidade de reabilitação das estradas

No entanto, a líder da aldeia disse que o grande desafio agora é a estrada que conecta os campos com os mercados. As más condições significam que durante a estação chuvosa, não é possível transitar pela pista.

Edviges pediu que o Pnud e o governo continuem os esforços de reabilitação para garantir que a comunidade possa “aceder à estrada à medida que a estação das chuvas se aproxima”.

Mateus Soares Maia, representante da ONG Raebia explicou que o governo participou da inauguração deste canal de irrigação e se comprometeu a inaugurar outro em breve na região. O Ministério da Agricultura também forneceu três tratores manuais para os agricultores da aldeia Bahadatu.

O chefe do suco, Angelino Moises Pereira, disse que até ao final deste ano, com as duas fontes operando, será possível abastecer de água toda a comunidade do posto administrativo de Venilale.

Culinária Local

Ele comentou que um benefício positivo do envolvimento comunitário é o aumento do conhecimento entre os membros sobre técnicas eficazes de plantação. Isto fez com que um maior número de indivíduos participasse ativamente no cultivo dos campos de arroz.

Esse alimento é preparado de diversas maneiras em Timor-Leste, sendo uma das mais tradicionais a katupa, um bolinho de arroz cozido em leite de coco, temperado com açafrão, alho e sal e enrolado em uma folha de coqueiro ou bambu.

A aldeia Bahadatu, localizada em uma das muitas enconstas montanhosas do país, enfrenta dificuldades de acesso, problemas de infraestrutura e pobreza. Mas nada disso diminui a força de vontade da sua gente, que sonha em melhorar de vida por meio da agricultura, nem a hospitalidade com os visitantes, que são recebidos com uma grande variadade de pratos locais como a katupa.

A intervenção do Pnud para melhorar e proteger a irrigação dos campos de cultivo e introduzir árvores frutíferas é, portanto, uma forma de alimentar os sonhos e a identidade de um dos locais mais remotos, de um dos países mais remotos do mundo.

Imagem:ONU News/ Felipe de Carvalho - Chefe do Suco Fatulia, Angelino Moises Pereira e chefe da aldeia Bahadatu, Edviges da Costa Gusmao abrem a passagem de água que garante a produção de alimentos

Receba atualizações diretamente no seu email - Assine aqui a newsletter da ONU News

Baixe o aplicativo/aplicação para - iOS ou Android

Siga-nos nTwitter! Assista aos vídeos no Youtube e ouça a rádio no Soundcloud


PR timorense diz que 12 de novembro é dia de memória e de reforço da liberdade

$
0
0

O Presidente Timor-Leste afirmou hoje que o Dia Nacional da Juventude, em que se assinala o massacre de Santa Cruz, não é apenas "de memória", mas também de reforço da "liberdade e dignidade" dos timorenses.

"Hoje, estamos juntos para celebrar o Dia Nacional da Juventude, uma data que representa a vossa força e o vosso entusiasmo, que marca o 33.º aniversário de um evento inesquecível da nossa história, o massacre de Santa Cruz, que não é apenas um dia de memória, mas também um momento para reforçar a nossa liberdade e dignidade", disse José Ramos-Horta.

O chefe de Estado timorense falava nas celebrações do Dia Nacional da Juventude e do 33.º aniversário do massacre de Santa Cruz, em 12 de novembro de 1991, que incluíram uma missa em Motael e uma marcha até aquele cemitério histórico da capital timorense.

Naquela data, mais de duas mil pessoas reuniram-se numa marcha até ao cemitério de Santa Cruz, em Díli, para prestarem homenagem ao jovem Sebastião Gomes, morto em outubro desse ano pelos elementos ligados às forças indonésias.

No cemitério, militares indonésios abriram fogo sobre a multidão, provocando dezenas de mortos e de feridos.

Segundo números do comité 12 de novembro, 2.261 pessoas participaram na manifestação, 74 foram identificadas como tendo morrido no local e mais de 100 morreram nos dias seguintes no hospital militar ou em resultado da perseguição das forças ocupantes.

Para o prémio Nobel na Paz, naquele dia, os jovens timorenses enfrentaram o que muitos consideravam impossível e que se concretizou a 30 de agosto de 1999, com a realização do referendo, que permitiu a restauração da independência do país.

O Presidente timorense salientou que apesar dos desafios, Timor-Leste vive em paz e com instituições de Estado que funcionam.

José Ramos-Horta lembrou o jornalista Max Stahl, que filmou o massacre de Santa Cruz e permitiu que o mundo conhecesse o drama timorense.

"Quero prestar homenagem a todos os que sacrificaram as suas vidas no evento do massacre de Santa Cruz, todos eles merecem honra e respeito," disse o Presidente, que pediu para sararem feridas e olharem para o futuro para que o país seja um modelo de reconciliação.

Nas celebrações participaram, vários membros do Governo, deputados, o antigo Presidente timorense e presidente da Frente Revolucionária do Timor-Leste Independente (Fretilin), Francisco "Lu Olo" Guterres, bem como o secretário-geral da Fretilin, Mari Alkatiri, e elementos do corpo diplomático em Díli.

RTP | Lusa

Oposição timorense acusa presidente do Parlamento de conduzir sessão "de forma antidemocrática"

$
0
0

Mari Alkatiri - Fretilin

A bancada da Frente Revolucionária de Timor-Leste Independente (Fretilin) acusou hoje a presidente do Parlamento de conduzir "de forma antidemocrática" o debate na especialidade do Orçamento Geral do Estado, no primeiro dia, segunda-feira.

"A bancada da Fretilin não pode deixar de denunciar que, durante o primeiro dia de debate na especialidade do Orçamento Geral do Estado [OGE] de 2025, a sessão foi conduzida de forma antidemocrática pela presidente do Parlamento", Fernanda Lay, afirmou, em comunicado, a bancada do líder da oposição timorense.

A Fretilin entendeu que aquele comportamento esteja a ser "deliberado para bloquear a participação ativa e relevante da oposição, incluindo o constante desrespeito e violação do guião e do regimento do Parlamento".

O partido explicou ter submetido uma proposta de aditamento para que os cerca de 4,2 milhões de dólares (cerca de 3,8 milhões de euros) destinados à compra de novos carros para o Parlamento fossem direcionados para o estabelecimento de dois centros de saúde, especializados em cardiologia e oncologia.

"No entanto, devido a um erro técnico da equipa do Parlamento, a proposta não foi corretamente registada no sistema. Ao reconhecer o erro, a equipa técnica tentou corrigir a situação e submeter uma proposta substituta. A presidente do Parlamento, porém, recusou autorizar a submissão, bloqueando assim a possibilidade de se discutir uma realocação mais prioritária e relevante para a saúde pública", afirmou a Fretilin.

Em protesto, "contra a gestão antidemocrática" e a "violação das regras regimentais", tanto a Fretilin, como o Partido de Libertação Popular (PLP), recusaram participar na votação das propostas que se encontravam em discussão.

No comunicado, o partido salientou que o país enfrenta uma "grave crise no sistema de saúde" e que muitas pessoas com doenças cardíacas e oncológicas têm de ir para o estrangeiro para ter serviços especializados.

"O Ministério da Saúde já havia identificado a necessidade de criar centros de cardiologia e oncologia. Contudo, nenhum fundo foi alocado no OGE de 2025 para iniciar esses projetos, o que resulta na contínua falta de acesso a tratamentos críticos para os cidadãos timorenses", salientou.

A Fretilin pede à presidência do Parlamento que "respeite os princípios e priorize o bem-estar da população" e que o parlamento e o Governo "concentrem os seus esforços na melhoria da qualidade de vida dos cidadãos, honrando os sacrifícios do passado, através de ações concretas que beneficiem o presente e o futuro" do povo.

O Parlamento timorense iniciou na segunda-feira o debate na especialidade do OGE para 2025, que vai decorrer até dia 25.

O OGE, no valor de 2,617 mil milhões de dólares (2,430 mil milhões de euros), sem votos contra, foi aprovado na generalidade na passada sexta-feira, com o principal partido da oposição a abster-se.

RTP | Lusa

Timor-Leste e o papel de Portugal no mundo

$
0
0


Na semana passada comemorámos os 25 anos sobre a consulta popular que determinou a independência de Timor Leste. E, simbolizando o apoio de vários Governos portugueses, António Guterres - que era Primeiro-Ministro à época - recebeu a cidadania Timorense.

A independência de Timor-Leste deve-se, antes de mais e principalmente, à vontade do seu povo. Antes, os 25 anos de resistência em condições dificílimas, quando a realidade da Guerra Fria e a importância da Indonésia no combate ao comunismo no Sudoeste Asiático impunham um pragmatismo nas relações internacionais que impediam o reconhecimento da razão e do direito internacional que assistiam à causa dos timorenses. E, depois, quando finalmente o mundo e a Indonésia mudaram e foi possível escolher, as filas intermináveis de pessoas que depositaram mais de 75% de votos a favor da independência de Timor.

Durante esses longos anos de aflição Portugal não abandonou Timor à sua sorte e, como potência administradora no quadro da ONU bateu-se, tantas vezes incompreendido e quase sempre sozinho, pelo princípio consagrado na Carta das Nações Unidas da autodeterminação dos povos. De facto, Portugal nunca exigiu a independência de Timor, mas sim que o direito internacional fosse aplicado. E foi através dos mecanismos legais e de pacientes negociações que contribuímos para que os Timorenses pudessem escolher o futuro que desejavam. A questão de Timor-Leste parece demonstrar, assim, que um negociador honesto, independentemente da sua dimensão ou poder, poderá atingir resultados inesperados num quadro multilateral e com base no direito. O que podemos chamar a Diplomacia da Paz.

A autodeterminação de Timor-Leste teve ainda outro efeito lateral, mas importante: Portugal não tem hoje qualquer conflito latente ou declarado no quadro das suas relações diplomáticas bilaterais e os conflitos que temos, nomeadamente na Ucrânia, enquadram-se nos princípios da defesa das e do direito e das organizações internacionais.

Somos, assim, um país que, embora sem capacidade ou apetência para impor soluções no quadro das suas relações externas, demonstrou saber utilizar os mecanismos de direito internacional, de cooperação diplomática e militar e ser um negociador honesto. Não seremos os únicos, mas apresentamos ainda uma característica histórica, essa sim mais singular, que reforça o nosso papel no mundo: poucos serão os estados que tenham um passado e um presente tão universal e que nos permite ouvir e entender as razões e preocupações alheias.

Portugal, juntamente com outros países que partilham os mesmos princípios multilateralistas, deveria assumir claramente a sua natureza de construtor das pontes que tanta falta fazem à paz e à estabilidade do mundo.

* Artigo publicado em Diário de Notícias em 3 de setembro de 2024

* Professor Convidado IEP/UCP e NSL/UNL

Parlamento de Timor-Leste aprova na generalidade Orçamento do Estado para 2025

$
0
0

O maior partido da oposição, a Fretilin decidiu abster-se na votação. Prevê-se o esgotamento do Fundo Petrolífero do país já em 2024

O parlamento de Timor-Leste aprovou esta sexta-feira na generalidade o Orçamento do Estado para 2025, no valor de 2,617 mil milhões de dólares (2,430 mil milhões de euros), sem votos contra, com o principal partido da oposição a abster-se.

“O Orçamento Geral do Estado foi aprovado na generalidade com 42 votos a favor, 22 abstenções e zero votos contra”, afirmou a presidente do parlamento nacional, Fernanda Lay, terminando o debate, que teve início na quarta-feira.

O principal partido da oposição e segunda maior força política no parlamento timorense, a Frente Revolucionária do Timor-Leste Independente (Fretilin), decidiu abster-se devido à “falta de objetividade e resposta em relação às preocupações apresentados ao Governo, especificamente ao primeiro-ministro [Xanana Gusmão], disse a deputada Nurima Alkatiri.

A deputada explicou também que a Fretilin vai apresentar várias propostas de alteração no debate na especialidade.

Na declaração final da Fretilin, o deputado Aniceto Lopes lembrou que o país enfrenta um “momento extremamente crítico em relação à situação da sustentabilidade financeira e da sua existência enquanto Estado”.

O deputado pediu também um “equilíbrio objetivo” para que se possa perceber o que foi feito de positivo e de errado para que juntos possam evitar que o “país se torne num Estado falido”.

“O Orçamento Geral do Estado (OGE) não deve limitar-se a números e atividades, mas sim num instrumento para corrigir e encontrar soluções para os problemas estruturais de Timor-Leste, garantindo que o país que estamos a construir juntos possa prosperar e ter capacidade de realmente retirar o povo da pobreza e da miséria”, afirmou.

“A previsão de esgotamento dos recursos financeiros, que é uma preocupação central neste debate orçamental, é consequência das atitudes de vários governos ao longo dos anos, que retiraram fundos do petróleo sem cuidado e não investiram adequadamente. Hoje estamos a colher os resultados de uma gestão insatisfatória de muitos anos”, salientou.

Dados do Governo timorense indicam que o Fundo Petrolífero de Timor-Leste deverá esgotar-se em 2034.

“Observando a estrutura do orçamento por categoria e classificação económica, vemos que os gastos com consumo e sustento da máquina estatal representam 79% da despesa, enquanto o que semeamos para o futuro é menor e de benefício limitado para a maioria do povo”, salientou Aniceto Lopes.

Afirmando o esgotamento do Fundo Petrolífero é uma “certeza e inevitável”, o deputado da Fretilin defendeu que a melhor maneira de o prolongar é através de outras fontes de financiamento, cuja criação dependem da “coragem do Governo para corrigir” o que foi feito e “implementar reformas”.

“A Fretilin está disposta a contribuir para o interesse da vida do Estado e da Nação neste momento crítico”, afirmou o deputado, defendendo a reestruturação da proposta de Orçamento do Estado para 2025 através da redução das despesas correntes e investimento na educação, saúde e diversificação económica sustentável e inclusiva.

Antes do final do debate, o primeiro-ministro agradeceu as críticas da oposição e afirmou que “ouvirá atentamente para que possa implementar planos e programas adequados, visando melhorar a vida do povo”.

A discussão e votação na especialidade e a votação final global começa na segunda-feira e vai decorrer até ao próximo dia 25.

Observador | Lusa | Imagem: Luong Tai Linh | EPA

Timor-Leste | Violência contra vendedores de rua em Díli revela tendências autoritárias, diz ONG

$
0
0

Numa campanha de despejos e demolições iniciada pelo Governo, a "aplicação brutal da 'lei e ordem' não só está a levar a violações dos direitos humanos, mas também a provocar divisão", alerta ONG.

Uma organização não-governamental (ONG) afirmou que a violência contra os vendedores ambulantes em Díli revela “tendências autoritárias” e um “desrespeito pelos direitos humanos básicos”, que está a provocar “divisão e conflito” na sociedade.

“A aplicação brutal da ‘lei e ordem’ não só está a levar a violações dos direitos humanos, mas também a provocar divisão e conflito dentro da sociedade“, advertiu a Fundação Mahein (FM), numa análise divulgada na sua página oficial.

“Em vez de recorrer à violência para intimidar os pobres a conformarem-se, os líderes devem refletir sobre a sua própria responsabilidade na situação atual deste país“, salientou a ONG.

Em causa está a campanha de despejos e demolições iniciada este ano pelo Governo, através da Secretaria de Estado dos Assuntos de Toponímia e Organização Urbana, para eliminar construções ilegais e atividades económicas não licenciadas, e que, em alguns casos, tem sido exercida com violência.

O último incidente ocorreu na semana passada, quando oficiais daquela Secretaria de Estado e elementos da polícia se envolveram numa luta com vendedores ambulantes em Díli, tendo um homem sido ferido com um tiro alegadamente disparado por um membro das forças de segurança.

“O discurso público que justifica o uso da violência também é preocupante. Declarações sugerindo que as forças do Estado têm justificação para usar violência porque ‘caso contrário as pessoas não ouvem’ contradizem os princípios de uma República Democrática, fundada no Estado de Direito e no respeito pela dignidade humana”, afirmou a Fundação Mahein.

Para a ONG, aquelas afirmações lembram a “ditadura militar indonésia, um Estado que justificava a brutalidade e a violência em nome da ordem e da estabilidade”.

“A FM receia que a normalização da violência estatal para impor ordem crie um precedente perigoso para as futuras interações entre o Estado e os cidadãos”, advertiu.

Para a FM, o comércio ambulante e as construções ilegais são sinais de “problemas estruturais mais profundos” e revelam falhas das autoridades na “modernização da economia e da sociedade”.

“Em vez disso, focaram a maior parte da sua energia a competir pelo poder e, quando no poder, a implementar megaprojetos ou esquemas que enriquecem as elites e compram apoio político”, acusou a ONG.

A organização disse também que a campanha da secretaria de Estado “contrasta fortemente com a impunidade de que gozam as elites políticas e económicas de Timor-Leste”.

“Enquanto cidadãos comuns são perseguidos, espancados e têm as suas casas demolidas e os bens destruídos, as elites gozam de imunidade para violações muito mais graves da lei”, afirmou a FM.

Para a fundação, a “violência” e as “táticas repressivas” não são a solução para aqueles problemas e apelou ao Governo para “reconsiderar a abordagem”, focando-se na análise às “causas profundas da informalidade e da pobreza em Timor-Leste”.

Observador | Lusa | Imagem: Paulo Novais/Lusa

Viewing all 15986 articles
Browse latest View live


<script src="https://jsc.adskeeper.com/r/s/rssing.com.1596347.js" async> </script>