Quantcast
Channel: - TIMOR AGORA
Viewing all 15965 articles
Browse latest View live

Putin prefers Aramco to Trump’s sword dance

$
0
0

Hardly 10 months after honoring the visiting US president, the Saudis are open to a Russian-Chinese consortium investing in the upcoming Aramco IPO


n the slideshow that is Middle Eastern politics, the series of still images seldom add up to make an enduring narrative. And the probability is high that when an indelible image appears, it might go unnoticed – such as Russia and Saudi Arabia wrapping up huge energy deals on Wednesday underscoring a new narrative in regional and international security.

The ebb and flow of events in Syria – Turkey’s campaign in Afrin and its threat to administer an “Ottoman slap” to the United States, and the shooting down of an Israeli F-16 jet – hogged the attention. But something of far greater importance was unfolding in Riyadh, as Saudi and Russian officials met to seal major deals marking a historic challenge to the US dominance in the Persian Gulf region.

The big news is the Russian offer to the Saudi authorities to invest directly in the upcoming Aramco initial public offering – and the Saudis acknowledging the offer. Even bigger news, surely, is that Moscow is putting together a Russian-Chinese consortium of joint investment funds plus several major Russian banks to be part of the Aramco IPO.

Chinese state oil companies were interested in becoming cornerstone investors in the IPO, but the participation of a Russia-China joint investment fund takes matters to an entirely different realm. Clearly, the Chinese side is willing to hand over tens of billions of dollars.

Yet the Aramco IPO was a prime motive for US President Donald Trump to choose Saudi Arabia for his first foreign trip. The Saudi hosts extended the ultimate honor to Trump – a ceremonial sword dance outside the Murabba Palace in Riyadh. Hardly 10 months later, they are open to a Russian-Chinese consortium investing in the Aramco IPO.

Riyadh plans to sell 5% of Saudi Aramco in what is billed as the largest IPO in world history. In the Saudi estimation, Aramco is worth US$2 trillion; a 5% stake sale could fetch as much as $100 billion. The IPO is a crucial segment of Vision 2030, Saudi Crown Prince Mohammad bin Salman’s ambitious plan to diversify the kingdom’s economy.

Aramco signs MoU with Novatek

Also on Wednesday, Saudi Aramco signed a memorandum of understanding with Novatek, Russia’s largest non-state natural-gas producer, regarding Saudi investment in the latter’s LNG (liquefied natural gas) projects – specifically, in the $20 billion Arctic LNG-2, which is expected to be on stream in 2023 and has a capacity of 18 million metric tons annually.

Saudi Minister of Energy, Industry and Mineral Resources Khalid Al-Falih told the media in Riyadh, “This is a big project. It will become part of Aramco’s gas strategy.” The agreement will be showcased as the centerpiece of the St Petersburg International Economic Forum in May. (Novatek is also interested in building a regasification terminal in Saudi Arabia.)

Other Saudi-Russian energy deals in the making include investment by Aramco and the Saudi sovereign wealth fund (Public Investment Fund, or PIF) in the Russian company Eurasia Driller, a major independent driller, which has been seeking entry to onshore and offshore projects in Saudi Arabia. The Saudi and Russian officials also disclosed that Russia had made a formal proposal to build two nuclear reactors in Saudi Arabia and that the contract was expected to be awarded by next year.

Indeed, these deals must be seen in the backdrop of the Saudi-Russian alliance to sustain the oil price through production cuts until the end of 2018. In 2015, the Russian Direct Investment Fund and Saudi Arabia’s PIF joined hands to make investments in projects in Russia. Last year, RDIF and PIF announced the creation of a Russia-Saudi Investment Fund with total committed capital of $6 billion to pursue investment opportunities, primarily in Russia, and in joint ventures that can help Saudi Arabia’s economic diversification.

Tectonic shift

Historically, Saudi Arabia has been seen as a pivotal country in the United States’ Middle East energy strategies, which formed a core template of Cold War-era politics to keep the former Soviet Union out of the region. The past week’s developments signify that the tectonic plates are shifting.

And history might repeat. Reminiscent of the so-called Quincy Agreement of February 1945 between US president Franklin Roosevelt and King Abdul-Rahman bin Abdulaziz, founder of Saudi Arabia, the emerging Saudi-Russian energy alliance will most certainly trigger an overall expansion of relations between Russia and Saudi Arabia, including in defense and security fields.

Russian President Vladimir Putin telephoned King Salman bin Abdulaziz Al Saud on Wednesday, when they discussed “a wide range of bilateral cooperation, primarily in trade and defense technology” and “expressed readiness to boost meaningful coordination in global hydrocarbon markets,” according to Moscow. The Kremlin readout highlighted that Putin and King Salman discussed Syria and Saudi Arabia’s standoff with Qatar – and, possibly, Iran too.

Interestingly, the Kremlin statement cited Putin as regretting that “the current crisis by no means contributed to the consolidation of joint efforts in the struggle against a terrorist threat or the stabilization of the Middle East in general.” Indeed, it cannot be lost on the Saudis that what distinguishes Russian diplomacy is that unlike the traditional US tactic of exploiting regional tensions and divisions, Moscow focuses on beneficial cooperation. Quite obviously, the Russian military bases in Syria or Russia’s axis with Iran do not impede a full-bodied Saudi-Russian strategic relationship.

Suffice to say, Russia is positioning itself, in geopolitical terms, to shape outcomes in the Middle East and to enhance its standing as a great power, while also advancing its economic, political and security interests. The contrast with the US couldn’t be sharper.

Radio Free Europe/Radio Liberty reported last week that while addressing a closed-door meeting of the Russian Union of Industrialists and Entrepreneurs, a prominent group of industrialists and business tycoons, in Moscow on February 9, Putin predicted that “those who are doing this [imposing sanctions] will themselves tire of it soon.” The news from Riyadh signals that Putin’s prediction is well grounded.

When Russia teams up with China and Saudi Arabia in making such massive investments in the energy field, the US sanctions aimed at denying Western capital and technology to stymie Russia’s oil industry have been rendered meaningless.

Photo: Saudi Energy Minister Khalid Al-Falih and Russian Energy Minister Alexander Novak attend a news conference at the Ritz-Carlton hotel in Riyadh on February 14, 2018. Photo: Reuters / Faisal Al Nasser

Tailândia condecora responsável pela limpeza étnica da minoria muçulmana rohingya

$
0
0

Banguecoque, 18 fev (Lusa) -- A Tailândia condecorou o chefe do Exército birmanês, o general Min Aung Hlaing, considerado o arquiteto da perseguição à minoria muçulmana rohingya, classificada pelas Nações Unidas como limpeza étnica, noticiou a imprensa local.

Segundo o comandante supremo das Forças de Defesa da Tailândia, general Thanchaiyan Srisuwan, Hlaing foi distinguido com a Grande Cruz de Cavaleiro da Ordem do Elefante Branco por contribuir para a "história de cooperação" entre os dois países.

"A proximidade nas relações militares sempre melhora as coisas para que não ocorram problemas", declarou o general tailandês.

O anúncio da condecoração ao responsável pela limpeza étnica dos rohingya integra-se numa visita oficial de três dias que o chefe do Exército birmanês iniciou na sexta-feira em Banguecoque.

Esta é a segunda condecoração que o general da Birmânia recebe da Tailândia que, em 2013, já lhe tinha atribuído a Grande Cruz de Cavaleiro da Nobre Ordem da Coroa.

Mais de 650.000 pessoas da minoria rohingya permanecem como refugiados no Bangladesh, para onde fugiram assim que começou a operação militar iniciada pelo Exército da Birmânia em agosto passado no estado de Rakéin, no oeste, onde vivia esta comunidade.

A operação incluiu milhares de assassinatos, a destruição, através de incêndios, de centenas de aldeias, a violação de mulheres, assim como a devastação de campos de cultivo e de gado, numa perseguição premedita e sistemática contra a minoria que é atribuída ao general Hlaing.

A União Europeia cortou as relações com o Exército da Birmânia na sequência desta limpeza étnica, que tem suscitado duras críticas à líder civil do país e Nobel da Paz, Aung San Suu Kyi.

A Birmânia não reconhece a cidadania aos rohingya, que considera imigrantes bengalis, e sujeita-os a diferentes tipos de discriminação, incluindo restrições à liberdade de movimentos.

Segundo a organização não-governamental Médicos sem Fronteiras, a intervenção das forças birmanesas causou a morte de pelo menos 6.700 membros desta minoria.

SR // SR

Primeiros dicionários 'online' Português/Chinês e Chinês/Português feitos a partir de Macau

$
0
0
Porto, 18 fev (Lusa) - Os primeiros dicionários 'online' Português/Chinês e Chinês/Português agora disponibilizados foram feitos a partir de Macau por Ana Cristina Alves, demoraram cerca de um ano e da equipa que o produziu consta uma professora chinesa de português e mandarim.

Doutorada em Filosofia da História e da Cultura Chinesa, Ana Cristina Alves disse hoje à agência Lusa que quando lhe foi feito o desafio pensou que "não iria ser capaz", pois à data lecionava na Universidade de Macau e "não tinha tempo".

"Mas logo me foi dito que teria a equipa de informática da Porto Editora a trabalhar comigo e, ao fim de um ano o trabalho estava feito, em menos tempo do que aquele que me davam", salientou a autora de vários livros e manuais sobre a língua e cultura chinesas.

O facto de o desafio ter sido "bastante aplacado" pela colaboração que lhe chegava do Porto, foi no "trabalho de pesquisa" na tradução para chinês moderno das entradas que lhe chegavam de Portugal que encontrou as "maiores dificuldades".

"Foi uma pesquisa enorme pois cada entrada tem vários sentidos e havia que verificar quais eram as oportunas para cada uma delas", explicou a docente, vincando que o trabalho feito foi no "sentido de criar um dicionário que seja básico e essencial, para os contemporâneos".

E prosseguiu: "não se trata de um dicionário erudito, mas sim para comunicação, em que tanto os estudantes, turistas e empresários o possam utilizar".

Para a autora dos livros "A Sabedoria Chinesa" (2005), "A Mulher na China" (2007) e do manual Chinês/Português e Português/Chinês (2010), a preparação do dicionário informático representou "um desafio muito diferente", dada a sua "experiência ser no campo teórico, de ensino e na preparação de manuais", recorrendo à metáfora para explicar de que modo teve de se readaptar para que a obra surgisse.

"Para o efetuar tive de despir um pouco o meu lado teórico e académico para ir ao encontro das necessidades práticas da nossa sociedade", descreveu Ana Cristina Alves cujo critério da escolha levou a que a obra hoje publicada obrigasse a que "25 mil dessas entradas fossem retiradas, ficando só as expressões essenciais".

A parte do dicionário feita em Macau contou ainda com outra ajuda "preciosa" da universidade local, ficando a revisão a cargo da colega chinesa Ao Sio Heng, professora de português e chinês de iniciação.

Agitada pelo "nervoso miudinho" que a acompanhou na coordenação do dicionário, a especialista confessou à Lusa que para conseguir dar resposta ao trabalho houve dias em que teve de "acordar às 02:00 para traduzir e depois ir dar aulas".

E com a obra a ser lançada em Portugal no dia em que se assinala o Ano Novo Chinês é de um maior investimento na cultura chinesa que a autora do livro de investigação "Culturas em Diálogo. A Tradução Chinês-Português" (2016) fala.

"Os chineses gostam muito da língua deles e os carateres são uma das características da sua cultura e pode ainda muito ser feito em termos de dicionários etimológicos, de provérbios, adágios e aforismos", desafiou.

Nos dicionários hoje disponibilizados no 'site' Infopédia.pt constam mais 25.500 entradas e cerca de 36.500 traduções.

JYFO/NL

Lixu estraga imajen Timor; "Apoia Inisiativa Movimentu Tasi Mos"

$
0
0

Lixu iha capital Dili sai ona fenomena ne’ebe la iha rohan atu solusiona. Iha bairo-bairo no kuaze sikun sira sidade Dili nia laran sempre iha lixu ne’ebe soe naklekar.

Maske Governu, liu husi Autoridade Munisipiu Dili, kontrata kompñia nasional balun hodi responsabiliza hamosu sidade Dili, maibe lixu kontinua envade sidade Dili. Sa tan iha tempu udan, lixu tun husi foho mai intupidu hela iha tetuk sira kapital Dili nian hodi nalihun tama to’o Estrada laran.

Iha tasi ibun sira Dili nian, hahu husi Kristu Rei tesi kai Area Branca no liu ba Bairus Pantai Kelapa nian, sempre hafutar ho lixu, hanesan plastiku, aqua mamuk, kaleng a’at, no sira seluk tan.

Direktor Trade Invest Timor Leste, Arcansio da Silva hateten, lixu nakonu iha tasi ibun estraga imajen Timor Leste. Tanba ne’e, husu ba entidades no komunidade hotu atu koida ambente tais ibun atu garante tasi ibun livre husi lixu.

“Ita nia rai tenke mos  liu liu potensia iha tasi ibun hanesan  iha  área branka hanesan fatin  desde tempu Português hanesan fatin visitantes sira mai turista lokal no internacional,” informa Arcansio da Silva ba jornalista iha área Branca, Dili, Sesta (16/2/2018).

Apoia inisiativa Movimentu Tasi Mos

Iha parte seluk, Vise Ministru Dezemvolvimentu Habitasaun no Ambiente, Abrão Grabriel do Santos Oliveira  hateten, grupo Movimentu Tasi  Mos hanesan fo motivasaun tanba ne’e presiza apoiu sira nia inisiativa.

“Ita hotu koalia kona-ba lixu dehan responsabilidade husi  Governu, maibe ita hotu nia responsabilidad,”  afirma  Abrão de Oliveira. ety

GMN TV | Grupo Média Nacional

GMN TV | Jornal Nacional

“Ró HAKSOLOK Seidauk Mai”

$
0
0

DILI, (TATOLI) – Vise Ministru Obras Públika, Transporte no Komunikasaun, Inácio Moreira informa, to’o oras ne’e daudauk Ró HAKSOLOK sidauk bele mai tanba  governu prepara hela ponte movel ida ho razaun ramp door  (odamatan) ró ne’e husi sorin la’ós husi oin ka kotuk hanesan ró bain-bain.

“Ita nia ró HAKSOLOK ne’ebé halo iha Portugal, ninia ramp door dezeñu ne’ebé uluk sira prepara iha fali sorin, la’ós oin lae kotuk, tanba  ne’e mak halo dezembarke mai iha ita ninia portu ne’e ladi’ak tanba  kuandu tasi tun nia sa’e fali no tasi sa’e nia tun fali ne’ebé dala ruma mós ladi’ak,” Vice Ministru informa ba jornalista sira iha Faról, ohin.

Nia dehan tan, agora daudauk obra ponte movel ne’e iha prosesu aprovizionamentu liuhosi Komisaun Nasionál Aprovizionamentu (CNA – sigla portugés) halo hela avaliasaun ba dokumentu husi kontratór sira.

Obra ne’e sei halo ho total orsamentu tokon US$4, no bele finaliza durante fulan lima to’o neen de’it.

Governante ne’e mós klarifika ba públiku katak, to’o ohin loron Governu Timor-Leste laiha problema ho kompañia ida halo Ró HAKSOLOK, maski antes ne’e iha problema tanba kontratór prinsipál deve osan sub-kontratór tanba  ne’e sira lori malu to’o Tribunal maibé agora sira rezolve ona. Ho ida ne’e, bainhira obra pote movel ne’e remata, Ró HAKSOLOK sei to’o mai Timor-Leste iha tempu badak.

Ró HAKSOLOK hetan bensaun hosi Eis Bispu Diocese Dili, Dom Carlos Filipe Ximenes Belo, iha sidade Figueira, iha loron loron 26 Maiu 2017.

Madre Provinsiál, Guilhermina Marçal mak eskolla hanesan inan sarani ba Ró HAKSOLOK ne’ebé Timor-Leste sosa ho folin tokon EUR 13,7 ho iha kapasidade tula ema na’in 377 no viatura karreta sanulu resin lima.

Jornalista: Julia Chatarina | Editór: Manuel Pinto

Imajen: Vise-Ministru Obra Públika, Transporte no Telekomunikasaun II, Inácio Freitas Morreira. Foto/António Gonçalves.

Kontrolu Atividade, AIFAESA Husu Apoiu MP-PNSIK

$
0
0

DILI, (TATOLI) - Autoridade Inspesaun no Fiskalizasaun ba Atividade Ekonómika no Sanitária (AIFAESA) husu apoiu ba Ministériu Públiku ((MP) no Polísia Nasionál Servisu Investigasaun Kriminál (PNSIK) nian. Atubele halo kontrolu di’ak ba atividade ekonómika ne’ebé ohin loron la’o barak loos iha Timor-Leste.

Adjunta Prokuradór Jerál Repúblika (PJR), Zelia Trindade, hatete AIFAESA hanesan institutu ida ne’ebé iha kompeténsia ba iha kontrola no inspesaun ba atividade ekonómika liuliu ba empreza sira ne’e importante tebes atu koopera hamutuk tanba dala barak serbisu iha terrenu hasoru problema.

“Ha’u haree importante tebes oinsá atu ko’alia mekanizmu koordenasaun no kooperasaun ho Ministériu Públiku bainhira iha terrenu mak sira hetan problema ruma liga ho krime sira bele haruka kedan bá Ministériu Públiku no hamutuk ho Polísia atu akompaña kedan, depois haree problema sira liuliu iha indísiu krime sira bele halo kedan partisipasaun mai Ministériu Públiku hodi haree halo prosedimentu kriminál bá oin,” Zelia dehan hafoin enkontru entre Prokuradór Jerál, PNSIK no AIFAESA, iha PJR Kolmera, ohin.

MP mós tau importánsia ba asuntu ida ne’e tanba ministériu ne’e iha mós autoridade kontrola en-jerál liuliu atividade sira hotu ne’ebé iha rai-laran, MP iha kompeténsia atu haree oinsá mak sira labele viola lei sira ne’ebé vigora ona no iha mós gabinete sentrál kombate korrupsaun no krime organizadu no sesaun ida ba serbisu kontesiozu Estadu nian.

“Ida ne’e dehan katak ema sira ne’ebé halo atividade ne’ebé latuir lei ou halo infrasaun ruma bele bá iha atu kriminál no bele mós iha sivíl. Entaun Ministériu Públiku nia kompeténsia ida mós oinsá bele fó defeza ba direitu difuzaun koletivu nian no bá oin oinsá mak bele servisu hamutuk ho AIFAESA atubele halo kontrolu ida ne’ebé mak di’ak ba atividade akonómika sira ne’ebé ohin loron barak tebes iha ita-nia rai-laran”.

Liuhusi enkontru ida ne’e hanesan faze dahuluk PJR, PNSIK no AIFAESA para haree bá futuru oinsá atu servisu hamutuk sai metin liután ba kontrolu atividade ekonómika sira ne’ebé la espera bele mosu.

Koordenadór AIFAESA, Abílio Oliveira Sereno, hatete apoia ne’ebé husu mak ba atividade ne’ebé AIFAESA hetan kuandu halo nia operasaun sempre iha asaun administrativa no kriminál no ho enkontru ida ne’e halo  AIFAESA hetan motivasaun di’ak ho apoiu maka’as husi MP  para hahú ohin bá oin reforsa liután apoiu ba operasaun ne’ebé AIFAESA halo liuliu ba matéria kriminál.

Tanba ohin loron iha interpretasaun oioin kona-ba lejislasaun no ema barak mak halo serbisu latuir nia kompeténsia maka AIFAESA husu ba MP para labele kria tan konfuzaun ba operadór ekonómiku sira no ba populasaun no kosumidór sira.

“Ida ne’e mak reforsa ami-nia interese atu mai husu tulun no apoiu Ministériu Públiku para interpretasaun ne’ebé ami halo bele loos no bele hetan klarifikasaun husi sira bainhira ami implementa lei sira ne’ebé regula atividade ekonómika”.

AIFAESA tama iha faze ida ne’ebé krusiál tebes kuandu implementa diploma ida ne’ebé dezde 2008, 2009 no 2011 no agora mak foin implementa no diploma sira ne’e regula atividade ida ne’ebé to’o pontu ida bele taka atividade hanesan restaurante sira ne’e. “Ida ne’e presiza apoiu Ministériu Públiku nian para haree didi’ak interpretasaun ne’ebé loos ka laloos”.

Apoiu ne’ebé sei fó husi MP ba AIFAESA mak bainhira infratór sira lakohi selu koima maka AIFAESA bele rekorre para bele halo ezekusaun pagamentu tuir rega ne’ebé MP hatene.

“Apoia ida mak kuandu halo operasaun karik envolve polisia kriminál kuandu iha situasaun krime karik hodi intervene direta”.

Aleinde ne’e ajuda seluk mak haree hamutuk ho ministériu hotu-hotu para labele hadau malu iha serbisu nian. “Ida-idak hala’o nia serbisu tuir orgánika ne’ebé iha, ida ne’e Ministériu Públiku mak sei haree, estuda didi’ak para ultrapasa situasaun sira hanesan ne’e”.

Relasiona ho serbisu inspesaun nian ne’ebé ministériu balun halo, AIFAESA haree katak Ministériu Komérsiu no Indústria intevene sebisu ne’ebé AIFAESA halo.

“Tuir ami-nia haree, dalaruma ami-nia interpretasaun mak sala karik, tan hanesan ne’e mak ami husu Ministériu Públiku haree, maibé  Ministériu Públiku mós hatete ona tanba AIFAESA iha nia tutela ba Primeiru-Ministru maka situasaun ne’e bele rezolve iha Konsellu Ministru de’it”.

Jornalista: Maria Auxilidora | Editór: Manuel Pinto

Dezenvolvimentu Indústria Ki’ik Prosesamentu Produtu Agríkola iha Timor-Leste

$
0
0
La’o Hamutuk Konvida

Semináriu: Dezafiu no Oportunidade ba Dezenvolvimentu Indústria Ki’ik Prosesamentu Produtu Agríkola iha Timor-Leste.

La’o Hamutuk konvida Ita-boot sira hodi partisipa iha Semináriu kona-ba Indústria Ki’ik Prosesamentu Produtu Agríkola iha Timor-Leste.

Oradór: Sr. Antonio da Conceicão (Ministru Komérsiu no Indústria), Sr. Fernando Egidio Amaral (Diretór Nasionál Agro-Komérsiu MAP), no Sra. Junko Ito (Diretora Parcic Timor-Leste).

Data: 22 Fevreiru 2018
Oras: 09.00 – 12.30 OTL
Fatin: Centro João Paulo II Comoro, Dili

La’o Hamutuk mós sei fahe Sumáriu rezultadu prelimináriu peskiza iha Munisipiu Ainaro, Baucau, Bobonaro no Suai kona ba Indústria Ki’ik Prosesamentu Produtu Agríkola iha Timor-Leste.

Ba informasaun liu tan, kontaktu ami iha 77237176 ka 77336307, bele mós kontaktu ba pájina Facebook ofisiál La'o Hamutuk nian; https://web.facebook.com/laohamutukTL/

Telkomcel Sei Investe iha Rede Fibra Óptika

$
0
0

DILI, (TATOLI) - Empreza telekomunikasaun Telkomcel iha planu atu investe rede Fibra Óptika (fibre optic) iha Timor-Leste tanba Fibra Óptika hanesan rede internet ne’ebé lais liu iha mundu dijitál.

CEO Telkomcel, Yogi Riskian Bahar hato’o asuntu ne’e ba jornalista sira iha Palásiu Prezidente Nicolau Lobato, Bairru Pité, Dili, segunda ne’e, hafoin informa planu investe rede Fibra Óptika ba Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo.

Yogi esplika katak rede ne’e sei liga liuhusi área tasi Atambua, Indonézia no sei to’o iha Dili ho durasaun fulan 6.

Iha biban ne’e, CEO Telkomcel mós konvida Xefe Estadu atu partisipa iha lansamentu ba 4G Telkomcel iha Timor Plaza ne’ebé sei realiza iha 24 Fevereiru no ida ne’e sei sai ónra boot ba sira, bainhira Prezidente Repúblika bele partisipa iha eventu ne’e.
Nia hatutan, maske ho situasaun polítika iha Timor-Leste la’o ladun di’ak, maibé kompañia Telkomcel iha kompromisu nafatin hodi halo investimentu no hala’o operasaun iha Timor-Leste.

Oras ne’e daudaun, nia haktuir, timoroan sira ne’ebé serbisu iha Kompañia Telkomcel ho porsentu 85 no ema na’in 8 mak iha ona posizaun estratéjiku sira. CEO Telkomcel ne’e espera katak iha tinan sanolu mai tan, timoroan bele sai ona CEO (líder ezekutivu) ne’ebé ás liu-ba kompañia Telkomcel iha Timor-Leste.

Enkuantu, Prezidente Repúblika hato’o nia apresiasaun boot ba Kompañia Telkomcel ninian serbisu no kompromisu sira ne’ebé mak hato’o.

Jornalista: Xisto Freitas | Editór: Manuel Pinto

Imajen: CEO KompañaTelkomcel, Yogi Riskian Bahar (hamriik klaran—liman karuk hosi Prezidente) ho nia ekipa, hasai foto hamutuk ho Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo, hafoin enkontru. Imajen Mídia Palásiu PR.

GMN TV | Jornal Nacional - direto

Misa Ne’e Asaun Morál La’ós Polítika

$
0
0

DILI, (TATOLI) – Deputadu hosi bankada Kongresu Nasionál Rekonstrusaun Timor (CNRT-sigla portugés), Arão Noe, hatete misa ba ekipa negosiasaun delimitasaun fronteira marítima entre Timor-Leste ho Austrália ne’ebe akontese iha Jardin Eroi Metinaru foin lalais ne’e nu’udar asaun morál la’ós polítika.

“Asaun misa hanesan apoiu morál no orasaun nafatin ba ekipa negosiadór ne’ebé xefia hosi Negosiadór Prinsipál Fronteira Marítima, Kay Rala Xanana Gusmão, hodi fó forsa nafatin atu lori rezultadu di’ak mai Timor-Leste”, katak nia.

Hatutan tan saida mak Xefe Negosiadór husu ba veteranu sira. Se liuhosi partidu CNRT mak organiza ema dehan partidariza, se nia liuhosi veteranu sira mak ema dehan partizariza mós la loos ona.

Atu konsidera governu ka la’e, tuir lolos membru governu mak tenke hola inisiativa atu informa ba Primeiru-Ministru, Marí Alkatiri, tanba iha ne’eba membru governu ida.

“Asaun ne’e halo atu husu apoiu morál no orasaun hodi hetan rezultadu di’ak ba Timor-Leste”, katak tan.

Diskriminasaun ba governu la iha kuandu liuhosi veteranu tanba membru governu ne’ebé iha ekipa negosiadór mak bele informa ba Xefe Governu, Mari Alkatiri, maibé fiar katak membru governu informa nafatin.

Mezmu Xefe Negosiadór, Kay Rala Xanana Gusmão, la hato’o direta maibé asaun misa eh reza hanesan asaun morál la’ós asaun polítika no la’ós asaun governasaun ida atu governu obriga ema hotu ba misa.

Misa ne’e konsiénsia ema ida-idak nian hanesan veteranu, juventude, hanesan sidadaun sente katak negosiasaun atu dada pipeline mai importante ba Timor-Leste, entaun mai reza hodi husu tulun eh apoiu maibé sente katak ne’e la importante lalika ba tuir.

Ne’e la’ós obrigatóriu, se governu mak husu karik entaun bele obriga sarani sira atu ba reza maibé ida ne’e oinsá mak ita fó apoiu moral liuhosi orasaun no rai lulik Timor-Leste nian.

Membru governu mak la partisipa misa dalaruma sira sente katak asaun ne’e ladun importante tanba la’o sira nia ema mak halo eh sira bele intrepreta Xefe Negosiadór mai hosi Prezidente CNRT.

Benefísiu saida de’it mak mai hosi pipeline mai TL konsideradu ba povu tomak. Husu nafatin ba sidadaun hotu atu reza nafatin, husu rai lulik sira atu negosiasaun ne’ebé sei hotu iha 23 fevereiru bele lori rezultadu di’ak mai TL hodi dezenvolve ita nia rai tanba ita moris ho ita nia rikusoin rasik.

Entretantu tuir deputadu hosi bankada FRETILIN, Francisco Branco, Xefe Negosiadór, Kay Rala Xanana Gusmão, reprezenta Estadu tuir loloos Estadu mak organiza hodi halo misa hanesan lisan no fiar ida.

Membru Governu la marka prezensa iha misa solene tanba la iha karta konvite maibé liuhosi mídia de’it.

Maibé hanesan ema fiar, hotu-hotu tenke reza no harohan saida mak di’ak liu iha negosiasaun tanba asuntu pipeline mai Timor nu’udar interese Estadu.

Atu ba misa ne’e fiar ida, ema bele partisipa no ema labele ba tanba komunikasaun ho Maromak ne’e permanente no konstante iha fatin ne’ebé de’it.

“Se hakarak formaliza di’ak liu halo konvite pesoál atu membru governu bele marka prezensa”, katak tan Branco.

Jornalista: Zezito Silva | Editora: Rita Almeida

Imajen: Xefe Bankada CNRT, Arão Noé. Foto Antonio Goncalves

CNRT Avansa Pakote, Oportunidade PD Avansa

$
0
0

DILI - Partidu CNRT avansa pakote iha AMP (Aliansa Mudansa ba Progresu), fo oportunidade ba PD atu avansa ba oin, tanba tuun ba kampana laos ona CNRT, maibe AMP.

Lia hirak nee hatoo husi Deputadu husi Bankada PD Luis Mendes Ribeiro hatete, iha momentu 2007, situasaun neebe difisil enkontru entre PD ho Xanana, sempre husu PD atu apoiu maun boot para harii partidu CNRT hodi nunee bele hasoru situasaun difisil.

“Ohin sai realidade katak segundu no terseiru periodu CNTR sei laiha, i realidade agora akontese ona, tanba bainhira AMP hamriik CNRT laiha ona. Ida nee komprimisiu maun boot hatete ona, neebe ami fiar katak agora maun boot atu entrega ba jerasaun foun,” katak Luis ba jornalista Tersa (20/02/2018) iha Bankada PD PN.

Deputadu nee agradese ba maun boot nia konsistente politika neebe hahu ona nia komprimisiu ho PD, bainhira tama ba harii CNRT.

Nunee mos Xefe Bankada PD Maria Teresa da Silva hatete, situasaun inserteza politika mosu mak halai ba EA, iha EA nee partidu politika hotu sempre enkoraza nia militante sira hotu atu bele manan iha, maibe PD mos iha mehi no esperansa boot atu bele manan iha EA.

Hatan ba kestaun nee Deputadu CNRT Dionisio Babo hatete, ema balu dehan, Bandeira CNRT agora lakon ona, tanba EA hasae bandeira AMP, nia dehan,  nee propaganda oin-oin  mosu, maiibe seilahafahe AMP. 

Guilhermina Franco | Suara Timor Lorosae

ZEESM Afeita Komunidade, Alkatiri: Komunidade Bele Keixa Iha Tribunal

$
0
0

DILI – Primeiru Ministru Mari Alkatiri hateten, bainhira atu halo konstruksaun edefisiu ZEESM-Oecusse Ambeno, iha neeba ailaran no duut maka boot, maibe agora komunidade komesa dehan afeita ona, tanba nee sira bele hatama keixa iha Tribunal.

“Komunidade bele hatama keixa iha Tribunal katak nee afeita ba komunidade, tanba hau tama iha nee ba nee dut maka boot deit, ema Oecusse rasik hakfodak halo nusa maka ita boot hili fali fatin ida be ailaran ida nee, agora furak ona komunidade nia tos ona,” dehan PM Mari, ba jornalista sira, hafoin remata lansamentu pedra ba konstruksaun edefisiu UNTL, Hera, Dili, Tersa (20/02/2018).

Xefi Governu dehan, Rai laos komunidade nian, rai estadu nian, komunidade ida rua maka kolia dehan komunidade, saida maka signifika komunidade, hare besik eleisaun ona komesa problema ona eleisaun liu ona problema laiha ona.

“Besik eleisaun agora problema fali nee politika, hau lapreokupa se maka iha rajaun Tribunal iha ba aprezenta iha Tribunal,” dehan Xefi Governu. 

Carme Ximenes/Maria lay | Suara Timor Lorosae

HAK Entrega Relatóriu “Istória Nakukun” Militár Japaun ba UNTL

$
0
0

DILI, (TATOLI) - Asosiasaun HAK entrega relatóriu finál peskiza konjunta Asosiasaun HAK ho koligasaun japones sira ba Timor-Leste kona-ba eskravidaun (atan) seksuál militár japones iha Timor, iha 1942-1945.

Títulu husi relatóriu ne´e mak Luta ba Lialoos no Justisa, entrega diretamente husi diretór HAK, Manuel Monteiro ba dekanu Fakuldade Siénsia Sosiál (FSS), Eurico de Araújo, iha kampus FSS, Caicoli-Díli, ohin, iha ámbitu komemora loron Japaun tama iha Timor-Leste.

“Loron ida ne´e ita merese dignifika, loron ida ne´e merese ita foti aas, halo lian vítima ninian sai lian maka´as liutan tanba iha tinan 75 resin liubá avó sira lubuk mak sai vítima militár Japaun ninian iha tempu funu mundiál daruak ninian,” akresenta diretór Manuel Monteiru iha nia aprezentasaun.

Iha ita-nia otas ita só hatene katak ita hasoru funu boot rua de´it; hasoru kolonializmu portugés nomós okupasaun ilegál militár Soeharto nian, durante tinan 24. Koloniál portugés iha tinan 450 nia laran. Militár Japaun nian mak, hahú 20 fevereiru, 1942-1945.

Tinan hirak ne´e, vítima barak (avó sira), tantu mane nomós feto. “Ami entrega lembransa ida, livru ne´ebé Asosiasaun HAK, primeiru halo husi jurista timoroan sira, iha 2003. Depois la konsege remata Asosiasaun HAK kontinua tan ho FOKUPERS kontinua halo peskiza maibé la konsege remata,” dehan Monteiro.

Depois istória ida ne´e nafatin HAK ho Universidade Osaka, Japaun i ami konsege formula ba livru ida, ne´ebé mak mais akadémiku duni i livru ne´e primeravez hakerek ho lian tetun i tuir ortografia tetun duni, INL (Institutu Nasionál Linguístika). Ne´e duni livru ne´e merese ami entrega ba instituisaun hotu-hotu.

Tinan kotuk lori tiha ona ba rai iha Arkivu no Múzeu Rezisténia Timor-Leste (AMRT). Manuel Monteiro relembra, diretór AMRT, Antoninho Baptista “Hamar” kontente ho livru ne´e no akresenta katak la iha referénsia barak kona-ba istória funu mundiál daruak ninian.

“Ho livru ida ne´e bele tulun atu esklarese ba ita-nia bainaka sira ne´ebé mak mai, hodi sira mós bele hatene liutan istória Timor-Leste nia luta ba ukun rasik aan,” nia garante.

Dekanu FSS, Eurico Araújo hateten katak istória la’ós haktuir de’it buat ne’ebé mak di’ak maibé mós buat ne’ebé mak ladi’ak.

“Tanbasá ita tenke hanoin fali faktu sira ne’ebé mak ladi’ak? Ha’u haree komemorasaun ida ne’e hanesan retroespetiva ida-hateke fali ba kotuk atu haree konsekuénsia sira funu nian, tantu funu primeira guerra mundial, segunda guerra mundial ka funu ne’ebé de’it,” dehan dekanu FSS.

“Ne’e hanesan mehi aat ba povu ida. Tanba bainhira funu buat di’ak oituan de’it, aat mak barak tebes. Aat hirak ne’e mak ita komemora ohin haree buat aat sira para relembra, la’ós atu mout iha ne’ebá maibé atu sai reflesaun ba ita atu hakribi funu, hakribi violénsia,” nia reforsa tan.

Dekanu Eurico Araújo mós apresia ho inisitiva di’ak husi Asosiasaun HAK no sosiedade sívil envolvidu sira kona-ba rezultadu peskiza ne’ebé sira aprezenta no entrega ba FSS, UNTL ne’e.

Entretantu, rezultadu peskiza ne’e elabora ho maneira sientífika no hakerek ho padraun ortografia padronizada, kompostu husi pájina 171.

Peskiza ne’e akresenta rekomendasaun sira hanesan, Governu Japaun tenke responsabiliza, tantu legalmente nomós moralmente ba sofrimentu vítima eskravidaun seksuál militár japones, rekoñese sira-nia sala no dskobre lialoos kona-ba problema ne’e ho kumpletu, purezemplu liuhusi komisaun buka lialoos ho kooperasaun ho governu Timor-Leste.

Governu Japaun tenke hato’o deskulpa ofisialmente ba sobrevivente eskravidaun seksuál militár japones.

Governu Japaun tenke respeita no valoriza direitu sobrevivente atu ezije reparasaun ka kompensasaun no halo polítika no lei foun ne’ebé bele fó posibilidade ba sobrevivente sira simu reparasaun ka kompensasaun.

Governu Japaun tenke halo eduakasaun ba públiku no jerasaun foun hodi istória eskravidaun seksuál militár Japones la haluha nomós nu’udar meius aprendizajen atu kazu hanesan labele repete fila fali iha futuru.

Governu Timor-Leste tenke garante direitu sobrevivente ne’ebé protejidu husi lei internasionál atu ejize direitu seluk no iha nível diplomasia, ejizénsia sobrevivente sira ne’e tenke hetan reprezentasaun nu’udar ejizénsia povu ne’ebé legál tuir lei internasionál.

Governu Timor-Leste tenke peskiza kle’an kona-ba eskraviadaun seksuál iha tempu okupasaun japoneza no fó atensaun espesiál ba kondisaun sovbrevivente sira nomós garante katak sofrimentu povu ne’e hetan espasu ne’ebé adekuadu iha edukasaun istória nasaun japones.

Ikus liu mak rekomenda ba komunidade internasionál sira iha dever atu dezenvolve no apoia advokásia hodi aselera realizasaun polítika foun atu hametin justisa ba problema eskravidaun seksuál militár japones. Violasaun direitu umanu nu’udar problema internasionál no komunidade internasionál iha dever atu foti asaun hodi direitu umanu bele tane aas iha ne’ebé de’it no bainhira de’it. Kestaun ne’e tanba violénsia ba feto iha situasaun konflitu sei kontinua akontese no la iha medida adekuada solusiona. Solusaun ba eskravidaun seksuál militár japones sei sai presendente ne’ebé di’ak, se karik bele rezolve tuir prinsípiu sira iha lei internasionál.

Tuir kronolojia, haktuir iha relatóriu ne’e katak forsa Japaun tuun iha illa Timor iha 20 fevereiru 1942 mak rezimentu 228 husi divizaun 38 ezersítu terestre. Rezimentu ne’e iha Koronel Sadashichi Doi nia okos. Alende nu’udar komandante rejimentu 228, Sadashichi mós hala’o kna’ar nu’udar komandante forsa iha operasaun invazaun mai Timor Portugés.

Iha inísiu setembru 1942, divizaun 38 substituidu tiha husi divizaun 48. Divizaun ne’e lidera husi tenente jerál Yuitsu Tsuchihashi, entretantu komandante divizaun infantária mak majór jenerál Koichi Abe. Unidade ne’ebé substitui forsa Sadashichi Doi iha Timor Portugés mak batalliaun 2 husi rezimentu infantária 47 iha komandu Koronél Isamu Yanagi nia okos ne’ebé to’o iha Díli ha loron 5 setembru 1942.

Tuir fali Rezimentu Infantária Formoza 2, Rezimentu Infantária Formoza 1, Rezimentu Buska 48, Rezimentu Artillária Foho Formoza 48, Rezimentu Enjeñária (Zeni) 48 no seluk-seluk tan.

Ekipa peskiza ba relatóriu ne’e konjunta Asosiasaun HAK mak José Oliveira Sampaio, Amado Rosentino Hei, Rinto Trihasworo, Rogério Viegas Vicente, Manuel Monteiro Fernandes, Edio Saldanha, Sisto dos Santos, Angelina de Araújo, Rita Barros, Francisca Assis, João Bosco Fernandes, Victória Lopes Fernandes, Luduvina Fernandes, Carlito da Costa, Lena Marques nomós pesoál seluk.

Enkuantu husi Japaun mak Kiyoko Furusawa, Akihisa Matsuno, Monica Nakamura, Mikio Monju, Eriko Toku no seluk tan.

Jornalista: Rafy Belo | Editór: Manuel Pinto

Imajen: Diretór Asosiasaun HAK, Manuel Monteiro

TL Iha Negosiasaun Fronteira Terrestrial-Marítima

$
0
0

DILI, (TATOLI) – Iha loron 6 Marsu, ekipa negosiasaun lidera husi Xefe negosiadór prinsipál delimitasaun fronteira Marítima, Kay Rala Xanana Gusmão sei asina tratadu konaba fronteira Marítima iha Nova Iorke, hafoin ba oin Timor-Leste (TL) halo negosiasaun fronteira terrestrial no Marítima ho Indonézia.

Lia ne’e fó sai hosi Ministru Estadu no Konselleiru ba Seguransa Nasionál, José Ramos Horta, iha Palásiu Governu, ohin.

Tuir Ramos Horta, negosiasaun ne’ebé sei akontese iha futuru kona-bá terestre no marítimu ho nasaun viziñu Indonézia bele han tempu.

“Bainhira iha Nova Iorke asina ona tratadu fronteira Marítima iha loron 6 Marsu, hakat ba oin tenke kompleta negosiasaun fronteira terestre ne’ebé falta pontu balun no hahú negosiasaun fronteira Marítima ho indonézia, ne’ebé bele lori tempu naruk,” Eis-Prezidente Repúblika ne’e fó hanoin.

Alende ida ne’e, problema seluk ne’ebé governu presiza fó prioridade oinsá atu rezolve kestaun dezenvolvimentu greater sunrise. Kona-bá kestaun ne’e governu fó prioridade nafatin Xefe negosiadór prinsipál (Xanana Gusmão) atu rezolve.

“Kestaun dezenvolvimentu greater sunrise, Timor-Leste tenke hetan akordu ho investor sira atu iha benefísiu ba tasi timor,” Horta fó sai nia esperansa.

Entretantu, negosiasaun fronteira terestre entre Timor-Leste ho Indonézia ne’ebé sidauk rezolve mak iha Noel Besi-Citrana no Bijael Sunan-Oben. Fronteira Noel Besi-Citrana iha parte Kupang, Nusa Tenggara Timor (NTT) no Ambeno ne’ebé iha Timor-Leste.

Enkuantu Bijael Sunan-Oben hanesan fronteira iha área Timor sentru no súl (Tengah-Utara-lian Indonézia) ne’ebé hanesan parte husi Indonézia ho Oekusi hanesan parte husi Timor-Leste. Area ne’ebé laiha komunidade ne’e  ho medida hectare 142,7.

Jornalista: Julia Chatarina | Editór: Manuel Pinto

Imajen: José Ramos Horta bainhira dadalia ho jornalista sira iha Palásiu Governu. Foto António Goncalves

Simeira CPLP ba dala XII marka ba loron 17 ho 18 Jullu iha Cabo Verde

$
0
0

Simeira ba dala 12 hosi Komunidade Nasaun sira Lian Portugeza (CPLP) nian sei hala'o entre loron 17 ho 18 Jullu iha illa Sal, iha Cabo Verde, hatete hosi fonte organizasaun nian ba Lusa.

Konferénsia ba dala 12 hosi xefe sira Estadu no Governu nian, iha Vila Santa Maria, illa Sal, sei marka tranzisaun hosi prezidénsia "pro tempore" komunidade luzófonu nian hosi Brazil ba Cabo Verde.

Antes enkontru hosi xefe Estadu no Governu sira hosi nasaun luzófonu nian, sei hala'o reuniaun sira hosi konsellu ministru sira, hosi komité konsentrasaun permanente no hosi pontu importante sira koperasaun nian, adianta hosi fonte hanesan.

Realizasaun hosi konferénsia xefe Estadu no Governu nian halo iha tempu hanesan ho aniversáriu CPLP nian, iha loron 17 Jullu kumpri ezisténsia tinan 22.

Simeira ikus hala'o iha Brazília, kapital Brazil nian, iha loron 31 Outubru ho 01 Novembru 2016, bainhira prezidénsia brazileiru kaer hanesan prioridade implementasaun hosi Objetivu sira Dezenvolvimentu Sustentável nian (Ajenda 2030 ne'ebé defini hosi ONU).

Iha okaziaun ne'e, nasaun sira aprova mós vizaun estratéjiku foun ne'ebé defini dalan CPLP iha dékada tuirmai, aponta aposta prinsipal sira ba "koperasaun ekonómiku ho emprezarial, seguransa alimentar ho nutrisional, enerjia, turizmu, ambiente, oseanu sira no plataforma kontinental sira, kultura, edukasaun ho siénsia, teknolojia no ensinu superior".

Dokumentu haree mós ba reforsu hosi mekanizmu sira hodi fasilita sirkulasaun hosi ema sira iha espasu luzófonu nian, proposta ne'ebé iha inisiativu hosi Portugal ho Cabo Verde.

Aleinde ne'e, CPLP sei reforsa mós koperasaun ho nasaun sira ne'ebé iha estatutu hanesan observador asosiadu ba organizasaun (Hungria, Repúblika Xeka, Eslovákia, uruguai, illa Maurísia, Namíbia, Senegal, Turkia, Japaun ho Jeórjia).

CPLP kompostu hosi Angola, Brazil, Cabo Verde, Guiné-Bissau, Guiné Ekuatorial, Mosambike, Portugal, São Tomé & Prínsipe ho Timor-Leste.

SAPO TL ho Lusa

Prezidente Repúblika apela ba kampaña lahó ódiu no lahó insultu

$
0
0

Prezidente timoroan apela, iha loron-tersa ne'e, atu kampaña ba eleisaun antesipadu iha loron 12 Maiu halo iha ambiente ida kordialidade no unidade nian, evita insultu ho atake sira, divizaun sira iha sosiedade no asaun sira ódiu nian no vingansa nian.

Iha mensajen ida ba nasaun, Francisco Guterres Lu-Olo husu ona partisipasaun maka'as hosi eleitor sira, iha momentu ida ne'ebé iha oportunidade, liuhosi urna sira, hodi husik mensajen polítika ida, no haruka ona rekadu sira ba partidu sira no ba nia militante sira.

"Ita labele permiti atu períudu kampaña nian uza hanesan pretestu hodi troka ofensa sira no diskórdia sira ne'ebé iha baze iha ideolojia sira (autonomista hasoru nasionalista), relijiaun, rasa, frente klandestina hasoru frente armadu hasoru frente diplomátika", Lu-Olo hatete iha mensajen ida ne'ebé divulga hosi nia gabinete.

Xefe Estadu hatutan katak nasaun Timor-Leste hanesan "família ida de'it".

"Sira ne'ebé maka la hadomi Povu Timor-Leste maka sei aproveita kampaña hodi fahe Povu, hodi hamosu sentimentu sira ódiu nian ka promove vingansa", nia hatutan mós.
Mensajen mosu iha momentu ida ne'ebé pré-kampaña marka hela, iha rede sosial sira, ho atake sira, krítika sira ho insultu pesoal sira no polítiku sira, ho tentativa muda kampaña iha luta ida entre frente oioin ne'ebé iha pasadu kombate ona hasoru okupasaun indonézia.

Maski líder timoroan sira defende nafatin katak luta hasoru ema indonéziu sira akontese ho kolaborasaun hosi frente tolu - armada, klandestina ho diplomátika -, pré-kampaña buka halo pilar sira ne'e iha konfrontu laran.

Militante balun ne'ebé iha ligasaun ba partidu sira opozisaun nian no to'o artigu balun iha imprensa timoroan sujere atu eleisaun antesipadu, ne'ebé previstu ba fulan-Maiu, tau hamutuk mane sira hosi frente armada, hanesan Xanana Gusmão ho Taur Matan Ruak - líder sira hosi partidu boot opozisaun nian, CNRT [Congresso Nacional da Reconstrução Timorense] ho PLP [Partidu Libertasaun Popular] -, no líder sira hosi frente diplomátiku, hanesan Mari Alkatiri ho José Ramos-Horta, hamutuk iha Governu.

Lu-Olo hatudu konviksaun katak eleisaun sira sei iha "taxa partisipasaun ne'ebé maka'as, transmiti nune'e mensajen loloos ida ba polítiku sira".

Nia adianta ona katak agora hakbesik ona momentu ne'ebé partidu sira ho koligasaun sira sei halo nia kampaña, fó koñese nia programa sira hodi hametin kualidade edukasaun, dinamiza ekonomia nasional no hadi'a populasaun nia moris.

"Prezidente Repúblika, nu'udar Nasaun nia aman, hanoin ho husu ba imi tomak hodi respeita Povu Timor-Leste. Joven sira, mane sira ho feto sira tenki hakru'uk ba sira ne'ebé maka katuas liu no ba sira hanesan", Lu-Olo insisti.

Prezidente timoroan hatutan ona katak "labele uza kampaña hanesan momentu ida hodi haketak Povu".

"Kampaña tenki hametin unidade entre Povu liuhosi programa ne'ebé serve di'ak Povu nia nesesidade sira", nia konsidera.

Lu-Olo nia mensajen, ne'ebé inklui deklarasaun ida iha vídeo hodi transmiti iha loron-tersa ne'e iha televizaun sira iha nasaun, akontese iha momentu hanesan ho inísiu hosi kalendáriu prosesu eleitoral nian ba eleisaun antesipadu sira iha loron 12 Maiu, aprova hosi Sekretariadu Tékniku Administrasaun Eleitoral nian.

Iha nia mensajen, xefe Estadu hatete ona katak povu timoroan fó ona ba mundu "ezemplu ida maturidade, komprende ho aseita ona desizaun hosi Prezidente Repúblika hodi konvoka eleisaun antesipadu sira".

Lu-Olo agradese mós kolaborasaun hosi Igreja Katólika no relijiaun sira seluk tanba nia knaar hodi "tulun esplika situasaun" no ba líder sira hosi sosiedade sivil, joven sira, veteranu sira, akadémiku sira no partidu polítiku sira tanba simu ona desizaun.

"Ita nia kultura ho demokrasia la hanorin mai ita atu insulta malu! Ita nia Povu la tolera komportamentu ida hanesan ne'e no la tolera falta respeitu ba nasaun, ba governante sira. To'o ona momentu hodi fó liman ba malu", nia apela.

Hodi konsidera katak ema tomak "serbisu hodi hetan Dame no dezenvolvimentu, estabilidade no progresu", Lu-Olo hatutan ona katak "to'o ona momentu" hodi ba urna sira hodi defende "povu no nasaun nia interese sira".

Kampaña ba eleisaun sira sei dura fulan ida no hotu ho loron rua antes votu, marka ba loron 12 Maiu.

SAPO TL ho Lusa

Guiné-Bissau é o pior país lusófono em mortalidade infantil - UNICEF

$
0
0

Redação, 20 fev (Lusa) -- A Guiné-Bissau é o pior país lusófono na taxa de mortalidade neonatal, ocupando o sexto lugar de um índice em que o Fundo das Nações Unidas para a Infância (UNICEF) analisou a situação em 2016 em 186 países.

No polo oposto figura Portugal (168.ª posição), o que equivale ao 17.º melhor índice, tabela em que o Japão continua a ser considerado o país com menor taxa de mortalidade infantil, com 0,9 mortos por cada mil nados vivos, o que é equivalente a uma morte por cada 1.111 nascimentos.

Entre os piores da tabela, a Guiné-Bissau, com 38,2 mortes por cada mil nados vivos (o que equivale a uma morte por cada 26 nascimentos) é apenas ultrapassada pelo Paquistão (45,6/mil -1/22), República Centro Africana (42,3/mil -- 1/25), Afeganistão (40/mil -- 1/25), Somália (38,8/mil -- 1/26) e Lesoto (38,5/mil -- 1/26).

O segundo pior país lusófono é a Guiné Equatorial, que ocupa o 16.º lugar no índice, com 32,0 mortes por mil nados vivos (1 morte em cada 31 nascimentos), à frente de Angola (19.ª posição), Moçambique (24.ª), Timor-Leste (47.ª), São Tomé e Príncipe (69.ª), Cabo Verde (93.ª) e Brasil (109.ª).

Angola, segundo o índice da UNICEF, registou em 2016 29,3 mortos por cada mil nados vivos (uma morte em cada 34 nascimentos), Moçambique contou com 27,1/mil (1/37), Timor-Leste com 21,6/mil (1/46), São Tomé e Príncipe com 15,0/mil (1/67), Cabo Verde com 10,2/mil (1/98) e Brasil com 7,8/mil (1/128).

Virando o índice ao contrário, Portugal surge como 17.º melhor entre os 184 países analisados em 2016, tendo registado 2,1 mortes por cada mil nados-vivos, o que equivale a uma morte em cada 476 nascimentos.

O índice da UNICEF revela também que, entre os 25 países que registam a pior média, 21 são africanos e, entre estes, quatro são lusófonos (Guiné-Bissau, Guiné Equatorial, Angola e Moçambique). Paquistão, Afeganistão, Comores e Laos são os restantes quatro.

Além do Japão, apenas a Islândia consegue atingir uma taxa igual ou inferior a uma morte por cada mil nascimentos, com a taxa de mortalidade infantil a situar-se precisamente nesse valor, 1/mil.

O "top 15"é ocupado pelo Japão, Islândia, Singapura, Finlândia, Eslovénia, Estónia, Chipre, Coreia do Sul, Noruega, Luxemburgo, Bielorrússia, Suécia, República Checa, Espanha e Itália. Antes de Portugal, na 17.ª posição, figura Israel.

Segundo o relatório, intitulado "Para Cada Criança, Vida", todos os anos 2,6 milhões de crianças morrem antes de completar um mês, sobretudo nos países mais pobres do mundo, números considerados pela UNICEF "assustadoramente elevados".

"Embora tenhamos reduzido para mais da metade o número de mortes entre crianças abaixo dos cinco anos de idade nos últimos 25 anos, não fizemos progressos semelhantes relativamente à redução da mortalidade de crianças com menos de um mês", refere a diretora executiva da UNICEF, Henrietta H. Fore, para quem a maioria das mortes podia ser evitadas.

O relatório assinala também que oito dos dez lugares mais perigosos para se nascer estão situados na África subsariana, onde a probabilidade de assistência a mulheres durante o parto é menos provável devido à pobreza, conflitos e fragilidade das instituições.

Segundo a UNICEF, as taxas de mortalidade neonatal são estimativas com intervalos de incerteza.

Os rankings são baseados em estimativas medianas de taxas de mortalidade neonatal (mortes de recém-nascidos por 1.000 nados-vivos), não sendo consideradas incertezas, pelo que as posições de classificação estão sujeitas a alterações.

Os rankings excluem países com menos de 1.000 nados-vivos ou com uma população inferior a 90.000 pessoas.

JSD (SMM) // PJA

Governo timorense reitera apoio a Xanana Gusmão em negociações sobre Greater Sunrise

$
0
0

Díli, 20 fev (Lusa) - O primeiro-ministro timorense, Mari Alkatiri, e o ministro de Estado José Ramos-Horta reiteraram hoje a sua confiança e do Governo em Xanana Gusmão, que está a negociar com Camberra e petrolíferas o desenvolvimento do projeto Greater Sunrise.

Os comentários dos dois líderes timorenses surgem numa altura em que a delegação de Timor-Leste, liderada pelo ex-Presidente Xanana Gusmão e pelo ministro de Estado Agio Pereira, está reunida em Kuala Lumpur com delegações da Austrália e das petrolíferas que controlam o Greater Sunrise.

"Tenho mantido algum contacto com o ministro Agio Pereira. Ainda não há informações substanciais. Mas já disse claramente e repito que como pessoa e como primeiro-ministro defendo o pipeline [gasoduto] para Timor-Leste", disse à Lusa Mari Alkatiri.

Também o ministro de Estado José Ramos-Horta reiterou o apoio total a Xanana Gusmão, considerando "possível" um acordo sobre o desenvolvimento dos poços de Greater Sunrise, essenciais para o futuro de Timor-Leste.

"O Governo tem confiança absoluta no negociador chefe Xanana Gusmão. Qualquer arranjo que ele veja que é o mais realista e vantajoso para ambas as partes, o Governo apoiará e endossará", afirmou à Lusa.

As reuniões na Malásia são as últimas antes do fim do trabalho de uma Comissão de Conciliação solicitada por Timor-Leste no âmbito da Convenção das Nações Unidas sobre a Lei do Mar (conhecida pela sigla UNCLOS).

Díli e Camberra conseguiram já, através da mediação dessa comissão, alcançar um acordo histórico para um tratado de delimitação de fronteiras marítimas, que vai ser assinado a 06 de março em Nova Iorque, na presença do secretário-geral da ONU, António Guterres.

Falta, porém, um acordo sobre o desenvolvimento dos poços de Greater Sunrise.

Em cima da mesa estão três potenciais cenários, a de uma exploração flutuante, defendida pelas petrolíferas que têm a concessão do Greater Sunrise - Woodside, ConocoPhillips, Royal Dutch Shell e Osaka Gas -, a ligação ao gasoduto já existente que liga outros poços no Mar de Timor a Darwin (norte da Austrália) ou a ligação por gasoduto ao sul de Timor-Leste.

A decisão determinará a partilha de receitas do recurso, com Timor-Leste a receber 70% se o gasoduto vier para território timorense e 80% se for para Darwin, segundo fonte conhecedora das negociações.

Tanto Alkatiri como Ramos-Horta se mostram preocupados com o que dizem ser a tentativa de politizar um assunto que afirmam ser de Estado, mas que está a marcar a pré-campanha para as eleições parlamentares de 12 de maio.

As redes sociais, incluindo páginas oficiais dos partidos da oposição, têm atacado Alkatiri pelas negociações dos anteriores acordos sobre a Austrália, acusando o líder do Governo de não apoiar a opção do gasoduto para Timor-Leste.

"É demasiada politização. Quem está a negociar negoceia em nome do Estado e não do partido, mas há quem queira partidarizar a questão", afirmou Alkatiri.

Já Ramos-Horta defendeu que "não se deve politizar".

"O Governo não quer politizar. Está a apoiar 100% Xanana Gusmão nesta tarefa delicada e complexa. E aí não pode haver qualquer fragilidade por trás. Desde o início, o Governo e o doutor Mari Alkatiri têm apoiado fortemente tudo o que Xanana Gusmão acha que deve fazer, pode fazer, até onde pode ir", considerou Ramos-Horta.

Os dois líderes falaram à margem de um debate com a sociedade civil sobre a política de segurança nacional, que ambos definem "deve ter uma visão mais global" e na qual a questão do acordo de fronteiras terá um impacto.

"Se tudo correr como previsto no dia 06 de março é a assinatura da fronteira marítima com a Austrália. Depois ficam por concluir apenas as negociações de fronteira terrestre e marítima com a Indonésia e isso significa que a nossa fronteira aumenta. É uma linha não de defesa, mas para usar para a paz, para a estabilidade e para o desenvolvimento, uma ligação. Uma linha de ligação com o vizinho para a cooperação internacional. É uma visão de segurança mais global", explicou Alkatiri.

Ramos-Horta disse que se Xanana Gusmão quiser liderar essas negociações com a Indonésia, quando terminarem as negociações com a Austrália, "terá todo o apoio do Governo", relembrando que só o Greater Sunrise dá benefícios ao país.

"Há fronteiras marítimas, mas isso não tem benefícios imediatos para o sul de Timor. Os benefícios virão com o desenvolvimento do Greater Sunrise. E é nisso que Xanana Gusmão continua a trabalhar. Conta com todo o nosso apoio e confiança a 100%, incluindo todo o apoio com as despesas de toda a equipa negocial", acrescentou Ramos-Horta.

ASP // SR

Hakarak Hahán Lokál, Koko Reseita Cesar Gaio

$
0
0

DILI, (TATOLI) – Dadaun ne’e kuaze ema lubun eskolla mak fast food (comida rápida) tanba lais no baratu duke tein rasik, satan prepara hahán lokál, Maubere nian.

Atu hatan ba sira ne’ebé hadomi produtu lokál no hakarak saudavel, koko reseita Cesar Trinito Freitas Gaio, tanba nia ho negósiu movel naran Food Truck (kamioneta ho hahán).

“Inísiu 2014 halo peskiza ida oinsá atu promove hahán Timór. Se ita loke restaurante de’it ema ladún bá entaun koko restaurante movel”, haktuir Baukau oan ne’e ba Tatoli iha kampu Sekretáriu Estadu Desportu ba Alta Kompetisaun (uluk SEDJ), Sionál foin lalais ne’e.

Nu’udar privadu ne’ebé gosta tein bainhira halo aventura hamutuk ho nia kolega sira kuandu sa’e no tun foho, fatin ne’ebé sira bá, mane ne’ebé moris iha rai Kelikai ne’e sempre tein no fornese hahán ba nia kolega sira, nune’e nia amigu sira ne’ebé la’o hamutuk rekomenda loke restaurante.

Hahú iha loron 7 fulan-maiu 2015, retaurante movel loke ba dahuluk nian iha jardin 5 de Maiu, maibé iha limitasaun orsamentu no buat barak tanba iha momentu ne’e restaurant movel ida ne’e tenke gasta enerjia tanba hasa’e sasán hanesan bikan, kanuru, gás, sanan, depois hatún fali.

“Ami tein to’o kalan boot, ami hasa’e fali ba karreta depois tula fali bá uma, dalaruma sasán balun lakon. Iha esperiénsia sasán lakon dalaruma sana-matan monu hela, entaun ha’u komesa hanoin mobile kitchen (tein movel) ne’e karik ha’u bele dezenvolve tan”.

Nune’e halo fali tan peskiza ida bainhira sai manán-na’in ba kompetisaun Planu Negósiu Inovadora ne’ebé kada tinan realiza husi Institutu Apoiu ba Dezenvolvimentu Emprezariál (IADE) iha 2015 liuhusi nia ideia foun ne’e mak halo negósiu Dapur Movel ho prémiu osan natoon ne’ebé hetan bele ajuda hodi dezenvolve karreta, maibé momentu atu dezenvolve, mosu tan oportunidade ida husi embaixada Nova Zelándia atu aprende kona-ba Jestaun Ospitalidade entaun presiza aprende tan lai.

“Ha’u aprende buat barak entaun ha’u komesa estuda no peskiza tan fali, afinál food truck di’ak liu duké dapur movel, ita preokupadu liu. Ha’u komesa halo konseitu, ha’u to’o mai iha Timór kontaktu kolega timoroan, buka ema sira ne’ebé mak konstrui karreta ne’e no hetan rekomendasaun husi kolega timoroan”.

Tuir dezeñu ne’ebé halo ona maka Cesar ne’ebé hetan tulun husi timoroan sira ne’e modifika nia karreta movel ne’e sai food truck no operasaun karreta ne’e di’ak no iha laran gás tein nian, iha security awareness (seguransa hosi konsiénsia).

Entaun seguransa ba uza gás tein tau iha laran fire extinguisher (hamate ahi) ne’e oinsá ahi ruma mosu iha dapur laran bele hamate lalais, entaun iha karreta ne’e sistemátika tebes no uza de’it painel solar (enerjia hosi loro-matan) atu dada ahi.

“Entaun mobile food truck (hahán movel ho kamioneta) ami-nian ida agora ne’e sai hanesan inspirasaun ou motivasaun foun ba kolega klosan sira no ha’u rekomeda ba kolega klosan sira hakarak halo negósiu hakbesik án ba IADE tanba IADE fó oportunidade lubuk ida”.

Husi restaurante movel ba food truck (kamioneta ho hahan) ida ne’e iha dezafiu barak, maibé prinsipál mak distribuisaun ba produtu lokál laiha, nune’e tenta atu hetan distribuidór di’ak ho tomate ne’ebé iha kualidade, na’an-manu dalaruma kualidade laiha no tenke bá hola iha merkadu no lahatene moras ka la’e, maibé tanba hakarak promove produtu lokál tenke hola.

“Na’an karau iha ona butcher (profisionál ne’ebé oho animál/matadouro), maibé na’an-bibi nia fornesedór laiha, piór liu fahi karun liu entaun fahi no manu ami oho rasik, prosesu tomak ami halo hotu. Produtu ne’ebé ami fa’an iha restaurante no food truck no ami-nia catering (prepara hahán) porsentu 99 produtu lokál karik porsentu ida mak produtu importadu hanesan tua-siin”.

Maibé temperus lokál hotu, komesa husi masin, pimenta, ho razaun ida ne’e mak dezafiu kontinua ba presu hahán nian.

“Bainhira ami tau iha nível médiu sira dehan hahán karun liu. Presu entre dólar ida to’o hitu, kolega timoroan barak dehan hatún presu uitoan, ha’u dehan iha restaurante barak ne’e fó opsaun ba hahán ne’ebé ho presu dólar tolu mai kraik, ami fó opsaun foun labele hatún folin tanba ne’e ami labele manán”.

Mezmu komprende katak tende tuir konsumidór nia hakarak maibé mós hanesan timoroan iha responsabilidade atu hasae awareness of quality food (konsénsia hosi kualidade hahán), hahán ida halo kualidade, se hahán balun ne’ebé mak ho de’it jeladu, rai kleur ne’e folin oin seluk.

“Ami-nia hahán, na’an, modo tahan no buat hotu fresku entaun ami tenke fa’an ho folin hanesan ne’e, hanesan mós restaurante balun ne’ebé ho folin dólar hitu ba leten”, haktuir.


Konsumidór ba food truck (kamioneta ho hahán) agora ne’e husi ema rai-liur no lokál. Empreza Dilicious Timor ne’e mós prepara hahán ba edifísiu sira hanesan embaixada Amérika, fulan ida dalaida ba happy our (ami nian ksolok) nian, no semana ida dalaida tuir sira-nia enkomenda.

Estudante Universidade Dili ne’e hatete tenke buka negósiu rasik hodi kria oportunidade ba án rasik, tanba la’ós ema hotu tenke serbisu iha edifísiu sira no liga ba kampu traballu maski joven barak mak remata ona estudu labele hetan oportunidade atu serbisu tanba postu traballu limitadu.

“Joven sira ne’ebé hotu iha universidade, barak mak remata iha sekundária, saida mak sai hanesan dezafiu mak inan-aman balun kuda mentalidade iha labarik sira katak eskola hotu tenke serbisu iha edifísiu tanba inan-aman sira serbisu toos ne’ebé sira hakarak oan sira serbisu iha kantor (eskritóriu). Tuir ha’u nia hanoin ne’e konseitu sala. Tanba ha’u esperiénsia serbisu kantor tinan 10. Kantor ne’e di’ak mas atu kria ita-nia kreatividade, ita ida-idak mak buka ita-nia identidade tanba edifísiu ne’e ita hein instrusaun, maibé harii ita-nia mehi ne’e mak difísil”.

Nune’e Cesar buka nia identidade liuhusi tein no daudaun fó ona serbisu ba ema na’in-lima no iha hanoin atu hasa’e tan servisu nain nomós iha traballadór parte tempu husi estudante finalista balun hosi Universidade Nasionál Timor Lorosa’e, Universidade ba Pás no Universidade Dili ne’ebé halo atividade prepara hahán nian.

Nia hatutan menú husi empreza ki’ik ida ne’e mak hahán lokál enkaixa nafatin hahán hanesan akar loroloron no komesa dezenvole kulu ba croquete (boliñu ho forma kreme), halo trigu no dezenvolve neineik tanba presiza ekipa forte atu harii mehi ida ne’e.

“Ha’u ema ida ne’ebé iha paixaun aas kona-ba produtu lokál, ha’u lori akar tuir ha’u-nia án to’o Europa, kuandu ha’u hasoru kolega ha’u sempre tein akar. Bainhira ha’u bá Austrália ha’u sempre promove hahán Timór no ha’u vizita Wild Coffee Timor, ko’alia ho sira no agora ha’u lóbi hela sira para lori mana Carlota husi ETDA para enkaixa menú Timor ida rua iha sira-nia restaurante”.

Aleinde promove mós iha país Ázia bainhira vizita ba kolega sira no tein iha sira-nia uma.

“Iha Timór ha’u promove iha fatin barak, Baukau, Manatutu, ha’u tein to’o merkadu Taibesi no agora GMN fó oportunidade ha’u tein iha programa Sabor a Timor”.

Ko’alia kona-ba sabór Timór nian ne’e inklui hanesan ai-manas ai-leten. “Kuandu Timór tenke indéntiku, se ha’u temi lis-mean no mutin ne’e ema hotu uza, maibé ai-manas ai-leten karik iha Timór ema ida-rua mak uza, depois akar ne’e ha’u deskobre katak ema Índia, Srilanka, Indonézia-Papua no fatin balun hanesan Vietname, sira mós uza, maibé ladún”.

Ingrediente sira ne’ebé estrañu dezenvolve iha restaurante Dilicious Timor, ezemplu ba kulu ne’e halo peskiza to’o Zamaika tanba sira mak halo dezenvolvimentu hahán kulu barak, nune’e mós Samoa no Fiji.

“Entaun iha Dilicious Timor dezenvolve hahán sira ne’ebé ho baze Ázia nomós Pasífiku no identidade ita-nia hahú husi ne’ebá”.

Tanba gosta promove hahán lokál no gosta tein, Cesar hatete la’ós feto ka mane mak tenke tein maibé hanesan.

“Nu’udar mane ha’u tein, ha’u lasente moe, ha’u gosta halimar, dansa, gosta badiu. Buat ne’ebé mane halo, ha’u halo, buat ne’ebé feto halo ha’u mós halo signifika ha’u ema moris, ha’u hamlaha presiza tein entaun bainhira tein kolega sira rekomenda no ha’u sempre ajuda ema no hanorin. Hatudu imajen katak mane mós tein, ne’e para ema labele hatete katak Timór ne’e feto de’it mak tama dapur”.

Jornalista: Maria Auxiliadora | Editora: Rita Almeida

Imajen: 1 - Cesar, timoroan ne'ebe gosta promove hahán lokál. Foto/FB Dilicious Timor; 2 – Food Truck
Viewing all 15965 articles
Browse latest View live


<script src="https://jsc.adskeeper.com/r/s/rssing.com.1596347.js" async> </script>