Quantcast
Channel: - TIMOR AGORA
Viewing all 16014 articles
Browse latest View live

Quase 140 jovens detidos por violação de lei sobre artes marciais e armas brancas

$
0
0
Díli, 10 nov (Lusa) - Quase 140 jovens timorenses estão hoje a ser ouvidos no Tribunal Distrital de Díli após terem sido detidos numa operação da Polícia Nacional de Timor-Leste (PNTL) contra grupos ilegais de artes marciais, disse à Lusa o comandante da polícia.

"Foram detidos 150 jovens, alguns dos quais menores de idade, e que foram entretanto mandados para casa. 139 dos jovens, todos com mais de 17 anos, estão a ser apresentados ao Tribunal", confirmou à Lusa Julio Hornay.

"São alegados elementos de grupos de artes rituais e marciais, incluindo o grupo 77, que participaram em ações ilegais, incluindo juramento e treino e que foram detidos no bairro de Taibessi, em Díli", explicou.

Em causa, referiu Julio Hornay, está a violação da lei 5/2017 aprovada em abril pelo Parlamento Nacional sobre "a prática de artes marciais, rituais, armas brancas e rama ambon".


As rama ambon - armas usadas em vários pontos do arquipélago indonésio, incluindo Ambon - são uma espécie de fisgas com que se lançam pequenas flechas, lâminas ou setas e que são usadas esporadicamente em alguns bairros de Díli, causando já vários feridos e pelo menos um morto.

Um alerta interno da missão das Nações Unidas em Díli, emitido em junho do ano passado, referia que as rama ambon são usadas para lançar flechas contra transeuntes por jovens "iniciados" em grupos rivais de artes marciais.

Nesse aviso as Nações Unidas recomendam que se tomassem precauções adicionais em algumas zonas da capital.

O seu uso foi tão prevalente no ano passado que o Hospital Nacional Guido Valadares, em Díli, tem em pelo menos duas salas várias flechas retiradas de pacientes que deram entrada naquela unidade, alguns com ferimentos graves.

A lei aprovada este ano nota que a "prática de artes marciais com objetivo de promover atividades físicas e veículo de transmissão de valores culturais e éticos tem importância social e cultural inegável em qualquer sociedade, em especial, na camada jovem".

No entanto, sublinha o preambulo, "quando desviada dos fins que lhe são conaturais, a prática das artes marciais pode ameaçar a paz social e a segurança individual e coletiva" sendo que "algumas técnicas utilizadas na prática e ensino das artes marciais comportam perigos para a saúde e integridade física para os seus praticantes e executantes".

O texto refere ainda que "além de desviar as artes marciais dos seus fins, alguns segmentos da sociedade introduziram a utilização de armas na prática das artes marciais, de que se destaca a rama ambon".

De referir que confrontos entre grupos rivais de artes marciais têm causado problemas pontuais em Timor-Leste, sendo responsáveis por vários mortos e feridos e pela destruição de propriedade.

As autoridades notam que a ação destes grupos representa a maior ameaça á segurança na capital e noutras zonas do país.

ASP // JPS

Assanami: PD La Hakiduk no Nafatin ho FRETILIN

$
0
0
THETIMOR-NEWS.com, DILI – Presidenti Partidu Demokratiku (PD), Mariano Assanami Sabino hatete, PD kontinua la’o nafatin ho partidu Frenti Revolucionario Timor-Leste Independente (FRETILIN) iha VII Governu Konstitusional maski la hetan maioria Parlamentar.

Assanami deklara lia hirak ne’e ba Jornalista sira hafoin remata inkontru alargada ho militantes kuadru partidu PD iha salaun Santa Madalena Canossa Becora Dili, Sabadu (11/11/2017).

Iha sorumutu alargada ne’e ho nia tema atu konsolida partidu hametin demokrasia iha Timor-Leste,  partisipa husi kuadru partidu PD tomak hahu baze to’o nasional.

“PD lahakiduk no la’o nafatin deit ho FRETILIN iha VII Governu Kontituisional,” deklara Assanami.

Tanba ne’e  PD  hakarak alerta  ba povu tomak katak PD mak imi oan, tanba  PD hari atu hatutan deit heroi FALINTIL  ne’ebe sei moris  hanesan  Lu-Olo, Mari Alkatiri,  Xanana, Taur, Lere, no luta nain ne’ebe mate ona hanesan Nicolau Lobato, Nino Konis Santana.


“Ami nia lealidade no loialidade ba heroi funu nain sira mak ami nia lalatak, tanba ami  kaer metin nafatin prinsipiu firmi,” dehan Assanami.

Nia hatete, husu Prezidenti Republika (PR) Francisco Guterres Lu-Olo atu kontinua promove dialogu hodi lider hotu tenki partisipa duni ho honestu ho laran nune’e bele tau  interese povu no nasaun.

“Ami prontu atu partisipa iha dialogu, tanba maubere aman sira foin mak fo kadeira 7 oan  deit, maibe sempre prepara-an hodi servi, tanba laiha inkondisaun ba estabilidade atu governasaun ida ne’e ba oin hodi servi rai ne’e,” dehan ema numeru ida iha PD.

Nudar lideransa masimu iha partidu ne’e, Assanami desmente ho informasaun iha media social katak PD nakfera ona ba kubu rua.

“PD laiha kubu 2 ka 3, maibe ida det,” dehan Assanami.

By: Fidelio Ramos | Editór: Evangelisto Santos | The Timor News

Foto: Mariano Assanami Sabino. Photo: TTN/Evangelisto Santos

FALECEU HÉLDER LOPES | Lutador incansável pela luta de libertação nacional de Timor-Leste

$
0
0
Foi com enorme consternação que tive conhecimento da morte do nosso Irmão e Camarada de Luta ocorrida dia 9 de Novembro de 2017, em Díli, ao que tudo indica, vítima de ataque cardíaco.

Aos 42 anos, Hélder Lopes (Musso Sakala), deixou uma viúva e quatro filhos menores. 

A todos os familiares, em especial à viúva, o nosso abraço solidário.

Lutador incansável pela luta de libertação nacional de Timor-Leste, Hélder Lopes foi Presidente do Sindicato dos Trabalhadores e Camponeses Socialistas de Timor (STCST) e um dos Vice-Presidentes do Partido Socialista de Timor (PST), respeitado por todos pela sua coragem e grande determinação.

Presto aqui uma homenagem simples mas com muita emoção e dor.

Camarada Hélder, a luta continua!

Descansa em Paz!


Ler mais de M. AZANCOT DE MENEZES em Timor Agora

Massacre impune | MEMÓRIA DE UM DOS MAIORES CRIMES DA HISTÓRIA 26 ANOS DEPOIS

$
0
0
O Massacre de Santa Cruz em Timor-Leste foi um tiroteio sobre manifestantes pró-independência no cemitério de Santa Cruz em Díli, a 12 de novembro de 1991, durante a ocupação de Timor-Leste pela Indonésia. A maioria das vítimas foram jovens, por isso, depois da independência, passou a ser um feriado, o Dia Nacional da Juventude em Timor Leste. Nesse dia tinha havido uma missa por alma de Sebastião Gomes, um jovem membro da resistência timorense (RENETIL), e havido uma romagem à sua campa no cemitério. Os jovens motivados pela revolta por esse assassinato, manifestaram-se contra os militares da Indonésia com o objetivo de mostrarem o seu apoio à independência do país.

História

Após a invasão de Timor-Leste pela Indonésia em 1975 (então formalmente ainda Timor Português), muitos timorenses se sentiam oprimidos e foram mortos por questões políticas. Desde então, a resistência timorense combateu o exército indonésio. Em outubro de 1991 uma delegação com membros do Parlamento Português e 12 jornalistas planeavam visitar o território de Timor Leste durante a visita do Representante Especial das Nações Unidas para os Direitos Humanos e Tortura, Pieter Kooijmans. O governo Indonésio objetou à inclusão na delegação da jornalista australiana Jill Jolliffe, que apoiava e ajudava o movimento independentista Fretilin, e Portugal, consequentemente, cancelou a ida da delegação. O cancelamento desmoralizou os ativistas independentistas em Timor Leste, que esperavam usar a visita para melhorar a visibilidade internacional da sua causa. As tensões entre as autoridades indonésias e a juventude timorense aumentaram após o cancelamento da visita dos deputados de Portugal. Em 28 de outubro, as tropas indonésias localizaram um grupo de membros da resistência na Igreja de Motael, em Díli. O confronto deu-se entre os ativistas pró-integração e os ativistas independentistas que estavam na Igreja; quando este acabou, um homem de cada lado estava morto. Sebastião Gomes, um apoiante da independência de Timor Leste, foi retirado da Igreja e abatido pela tropa indonésia e o integracionista Afonso Henriques foi atingido e morto durante a luta.

A 12 de novembro, mais de duas mil pessoas marcharam desde a igreja onde se celebrou uma missa em memória de Sebastião Gomes[1] até ao cemitério de Santa Cruz, onde está enterrado, para lhe prestar homenagem. O exército indonésio abriu fogo sobre a população, matando 271 pessoas no local e com 127 a morrer, dos ferimentos, nos dias seguintes.[2] Até 2012, a localização de muitos corpos continua ainda a ser desconhecida.[3]

Alguns manifestantes foram presos e só foram libertados em 1999, por altura do referendo pela independência

Consequências

O massacre foi filmado pelo repórter de imagem Max Stahl, que deu assim uma preciosa ajuda para dar a conhecer ao mundo o que tinha acontecido em Díli. Os acontecimentos foram condenados internacionalmente e chamaram atenção para a causa dos timorenses.[5] Em 1992, Rui Veloso, músico português, compôs e interpretou a música Maubere a favor da causa timorense.

Políticas

No ano de 1991 as Juventudes Timor-Leste foram derrotadas pelas forças indonésias, mas, através deste protesto, os timorenses mostraram a outros países, reconhecidos apoiantes da Indonésia, que Timor-Leste queria se libertar e tornar-se uma nova nação, independente da Indonésia.

12 de novembro de 1991, Timor-Leste vivia este momento trágico da sua história. Paradoxalmente, em relação àquele que foi o seu propósito original, o impacto que teve na opinião pública tornou este fatídico acontecimento num dos mais importantes passos na internacionalização da causa timorense, ao revelar-se ao mundo o sofrimento de um povo.

Depois do evento do massacre de Santa Cruz, quase todos os países passaram a apoiar Timor-Leste e reconheceram o direito da sua população para determinar se Timor-Leste devia ser ou não independente, o que se veio a concretizar com o referendo oito anos depois, em 30 de agosto de 1999.

Dia da Juventude

O Massacre de Santa Cruz, Díli, no dia 12 de novembro de 1991, provocou um grande sofrimento para a juventude timorense. Por causa deste massacre - em que a juventude quis manifestar e demonstrar ao mundo (ONU) que havia discriminação e violação dos Direitos Humanos no território, já desde o início da invasão -, este é considerado o Dia da Juventude em Timor-Leste.

Wikipédia

Inspira Espíritu 12 Novembru Atu Lori Povu Moris Di’ak

$
0
0
DILI, (TATOLI) - Responsavel Komité 12 November Gregóriu da Cunha Saldanha husu ba dirijenté nasaun RDTL nian tomak atu inspira espíritu 12 Novembru nia hodi lori povu ba moris di’ak.  

“Ita tenke inspiradu hosi hahalok no determinasaun joven sira nian ne’ebé hatudu tiha ona iha loron 12 Novembru 1991 atu lori povu ba moris di’ak hanesan ita hotu promete iha tempu ukun rasik an,” Gregóriu Saldanha afirma iha nia diskursu ba komemorasaun masakre santa cruz, iha semitériu santa cruz, Domingo (12/11).

Nia dehan momentu ida ne’e atu rekorda tinan 26 liu ba, juventude sira hamriik, hakuak malu, la haree ba kór polítiku, rasa no relijiaun hodi hatudu ba mundu katak Timor hakarak ukun rasik an, tanba ne’e sakrifísiu boot ne’ebé juventude sira hatudu tenke sai inspirasaun ida ba situasaun ohin loron.

Deferénsia idea ne’ebé ohin loron iha nu’udar parte ida hosi konsekuénsia valor demokrasia, maibé lá signifika ignora komunikasaun hodi hamriik iha bandeira unidade nasionál nia mahon hanesan buat ne’ebé juventude loriku asuwa’in hatudu iha tinan hirak liu ba.

Tan ne’e, nia husu ba populasaun timoroan tomak atu hakmatek hodi garante estabilidade seguransa iha Timor-Leste, nune’e fó biban ba ulun boot sira atu buka malu halo dialog hodi hetan solusaun ruma ba situasaun polítika ohin loron nian.

“Husu Povu hakmatek fó konfiansa tomak ba ulun boot sira hodi buka solusaun ba ita nia rain,” Gregóriu Saldanha husu.

Ekipa Redasaun

Foto: Presidente Comité 12 de Novembro, Gregório Saldanha

Parabéns Juventude Timor-Leste

$
0
0
DILI, (TATOLI) - Prezidente da Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo fó parabéns ba Juventude Timor-Leste ba komemorasaun loron nasionál juventude ba dala XII no fó omenajen ba komemorasaun loron masakre Santa Cruz ba dala  XXVI.

Deklarasaun Prezidente da Repúblika ne’e Tatoli asesu hosi facebook ofisial “Presidência da República Democrático de Timor-Leste,” foin oras ida liu ba ne’e.

Xefe do estadu ne’e haktuir katak, “horiuluk, iha tempu masakre Santa Cruz, luta ba hadi’a kondisaun moris signifika luta ba liberdade no independénsia.”

Ohin loron, “Ita restaura ona independénsia, ita nia luta ba hadi’a kondisaun moris signifika hametin dame hodi dezenvolve beibeik ita nia rain no ita nia kondisaun moris loron-loron nian.

Antes ne’e iha diskursu prezidente da repúblika iha segundu kongresu comite de Novembru, Lu Olo dehan, Espíritu nasionalista, domin ba ita-nia povu no ba ita-nia nasaun mak lori joven sira la ta’uk see-an ba mate iha loron sakrifísiu 12 Novembru 1991, iha lurón Dili nian no iha rate Santa Cruz. Saldu ladi’ak hosi loron sakrifísiu no loron istóriku ida ne’e, mak ita-nia joven liu atus rua mate, barak hetan kanek no barak lakon to’o ohin loron. Biar iha konsekuénsia todan tebes ba família sira.


No ba povu no estadu Timor-Leste tomak, masakre Dili halo ita-nia luta avansa liután tanba hosi loron ne’e ba oin, mak komunidade internasionál fó liután atensaun ba ita-nia luta libertasaun nasionál. Hafoin masakre Dili mak ema barak foin hahú loke matan katak povu Timor-Leste hamriik organizadu no determinadu atu UKUN RASIK AN.

Importante fó-hanoin mós ohin katak rekoñesimentu internasionál ida ne’e la akontese se ita la iha belun brane balun hamutuk ho ita. Ida mak Max Stahl ne’ebé brane filma masakre 12 Novembru no halo no fahe filme ida kona-ba ita-nia istória luta libertasaun; Saskia Kouwenberg, jornalista holandeza ne’ebé arriska-an lori sai filme Max Stahl nian ba rai liur. Kamal Bamadhaj ne’ebé la tauk marxa ho ita-nia joven sira no hetan tiru no mate; Amy Goodman, Allan Nairn no Russel Anderson, ne’ebé marxa mós hamutuk ho ita-nia ema no lori ba rai barak, mensájen joven sira-nian, iha 12 Novembru 1991.

Belun barak seluk, sura rohan laek, hosi ita-nia rede internasionál solidariedade, iha rai oinoin, hatutan babeibeik asaun organizada joven sira-nian, iha 12 Novembru 1991.

Hosi hahalok sira ne’e hotu, mak husi 12 Novembru 1991, movimentu solidariedade internasionál mós haforsa babeibeik no liu tiha tinan ualo, ita hetan UKUN RASIK AN, liuhosi referendu ka konsulta popular. Ba solidariedade internasionál iha tempu difísil ida ne’e, ha’u husu SALVA DE PALMAS husi konferensista sira hotu.

Ita UKUN AN ONA tinan sanulu resin lima. Ita hasoru dezafiu oioin iha tinan sanulu resin lima nia laran. Dezafiu sira ne’e halo parte vida ita hotu nian, povu nian, estadu tomak nian. Ho orgullu mak ha’u dehan katak ita konsege hakat dezafiu ne’ebé de’it. Tanbasá? Tanba ita tau hamutuk ita-nia neon no matenek, atu serví ita-nia Nasaun no ita-nia Povu.

“Ha’u fiar katak hakarak ida ne’e sei la husik monu espíritu sakrifísiu matebian sira nian ba rai ida ne’e. Hamutuk ita bele haburas rai ida ne’e atu hadi’a babeibeik povu tomak ninia moris ohin loron no aban bairua.”

“Ha’u fiar katak Juventude Lorico Asuwa’in, namkari iha Timor-Leste tomak, sei kaer metin nafatin espíritu nasionalista ne’ebé hametin ita, nu’ udar Povu ida ho hakarak ida de’it: ITA BELE UKUN RASIK-AN, UKUN HO DOMIN NO RESPEITU BA MALU, UKUN BA MORIS DIAK POVU NIAN.” Xefe estadu enkoraja.

Ekipa Redasaun

Foto: Prezidente da Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo

Estadu iha dever fo onra ba heróis Masakre Santa Cruz

$
0
0
Ho sakrifisiu boot herois joventude loriku aswain sira nian iha Masakre Santa Cruz, 12 Novembru 1991, nudar kontribuisaun hodi fo determinasaun ba Timor nia independensia. Tanba ne’e, Estadu Timor Leste iha dever boot fo onra ba heoris no mate restu Masakre Santa Cruz sira.

“Hau hakarak fo obrigadu no agradese ba sira ne’ebe iha tempu ne’eba fo sira nia dedikasaun, sira nia vida tomak ba ita nia nasaun. Ita besik dau-daun ona atu selebra loron 12 Novmebru, ba integrantes sira ne’ebe sei moris ba sira no família, hau hato’o saudasaun espesial ba sira, hateten ba sira katak vale a pena ita batalha iha momentu ne’eba buka ukun an, ba sira ne’ebe mate ona, hau ho hau nia família hakarak hato’o sentimentu kondolensia profunda ba sira nia família tomak,” afirma eis Prezidenti Republika, Taur Matan Ruak, ba GMN iha Uma Matenek, Colmera, Dili, Sesta (09/11/2017).


Taur Matan Ruak, friza katak, heróis 12 Novembru nia isin lolon maka la iha, maibe sira nia naran no memoria nafatin iha povu Timor Leste nia fuan husi otas ba otas. Ho nune’e, Prezidenti Partidu Libertasaun Popular (PLP) ne’e husu atu entidade tomak forma diak atu fo ondra ba sakrifisiu joven sira nian maka re-defini papel saída maka ukun nain tenki halo para lori prosesu ida ne’e ba rohan.

“Ita la bele kontenti deit ba buat ne’ebe halo tiha ona, mas liu-liu konsentra ba saída maka tenke halo agora no aban bainrua para kontribui nafatin ba prosesu dezenvolvimentu ita nia nasaun,” hateten Taur Matan Ruak.

Nia subliña tan katak, povu Timor hetan ona nia ukun an, moris diak seidauk hetan. Tanba ne’e, dalan uniku  atu fo ondra sira ne’ebe fo ona sira nia sakrifisiu maka fo hotu-hotu nia kontribuisaun hodi dezenvolve nasaun ida ne’e ba oin. mia

GMN TV

Komite 12 de Novembru Kestiona Parpol Balun Uza Simbulu Loriku ba Interese Partidu

$
0
0
THETIMOR-NEWS.com, DILI – Komite 12 de Novembru husu ba organizasaun grupu no partidu Politiku (Parpol) labele utiliza simbulu loriku hodi halo intrese privadu no interese Partidu nian.

“Simbulu loriku aswain komite 12 de Novembro liu husi kongresu dala rua ne’ebe halao deklara katak, simblu loriku hanesan patrimoniu nasional ba Joventude loriku aswain. Tanba ne’e komite 12 de Novembru apela ba Parpol atu labele utiliza naran simbulu loriku ba interese partidariu no interese sira seluk,” dehan eis Sekretariu Jeral Komite 12 de Novembru Justino de Jesus iha selebrasaun loron masakre Santa Cruz ba dala 26, iha Semiteru Santa Cruz, Domingu (12/11/2017).

Nia haktuir, loriku sai simbulu ba Joventude sira ne’ebe uluk sakrifika an terus, mate dadur hodi hakilar ba ukun rasik an Timor – Leste nian.

Preokupasaun ne’ebe mak Sobrevivente hirak ne’e hato’o relasiona ho parpol balun durante ne’e utiliza simbulu loriku iha sira nia partidu hodi halo kampana iha Eleisaun Parlamentar foin lalais ne’e.

Alende ne’e sira husu mos ba Governu Indonezia atu hatudu rate ne’ebe mak durante ne’e sira hakoi ema hirak ne’ebe mak mate iha akontesimentu masakre Santa Cruz.

“Liu husi kongresu ami nian ne’ebe mak foin halo iha loron hirak liu ba, husu nafatin ba governu Timor – Leste atu husu nafatin ba governu Jakarta hodi hatudu lalais fatin ne’ebe durante ne’e sira hakoi aswain hirak ne’ebe mate nia ruin,”  sira husu.

Hortencio Sanches | Editór: Evangelisto Santos | The Timor News

GMN TV | Jornal Nacional

Juventude Loriko Asuwa’in Hahu Ona, Juventude Ohin Loron Kontinua

$
0
0
Derepente kilat liang, ema halai namtati, hakilar tanba tauk, bala musan ba los se? lia fuan mama papa, la ses hosi sira nia ibun. Ropa eskolah ohin koor mutin, derepente muda an sai mean, laos tanba pinta ho “pilox” maibe ran ne’ebe suli hosi isin lolon.

Rai manas, tanba loron ne’ebe tiru makas ba kulit, kahur ho situasan manas tanba military Indonesia no Polisia Indonesia nian haleu ona rate Santa Cruz, komesa serku ona, komesa tiru ona.

Ida ne’e mak joven sira nia istoria luta iha loron 12 Novembru 1991, sira nia aten brani hatudu momos no sasin ne’ebe forte katak, maski sira tenke lakon future iha tempu badak, importante sira nia aspirasaun hakarak ukun rasik an bele realiza.

Joven feto mane rihun ba rihun mak tenke hakotu sira nia vida, tanba hadomi rai ida ne’e, sira lakohi rai ne’e sai atan ba ukun kolonialismu. Sira husik inan aman, tanba deit rai doben ida ne’e.

Joven 12 Novembru sira nia lian forte duni, hakilar to mundu rai klaran tomak rona halerik ne’e, to ikus mundu rekonnese katak iha funu boot iha Timor.


Iha situasan 12 Novembru, iha santa cruz, joven lubuk ida mak tropas no polisia lori hodi kastigu. Tropas sira la interese ba joven sira ne’e, maske raan suli makas, ruin atu tohar maibe tropas sira kontinua kastiga sira.

Iha oras balun nia laran ba oin, iha tempu ne’eba situasan komesa hakmatek, laos tanba situasuan kontroladu, maibe sidade Dili sai maten, ema hotu nonok, la koalia, la hamnasa, nen animal ida mak mak hasai sira nia lian no hatenu. Familia sira idak-idak buka sira nia oan feto no mane, balun hetan, balun la hetan. Fatin ida deit mak familia sira harohan, sunu lilin iha ortoriu, harohan ba Maromak atu nune’e sira nia oan bele fila.

Matan wen suli habokon rai, mata wen turu to maran, maibe joven balun la fila ba uma. Antes akontesementu masakre 12 Novembru, tuir sasin balun nia istoria, joven sira balun hader madrugada, hodi prepara an, hodi ba tuir misa matebian Sebastiao Gomes nian iha Motael, iha kalan loron 11 Novembru, joven sira prepara sira nia an, halo enkontru, prepara spanduk, bandeira no buat seluk tan, atu bele lori ba iha igreja Motael.

Bainhira hanoin fila ba kotuk, isin fulun ne’e hamrik, sente tauk tanba sente los moris iha funu nia laran, rai hakmetek maibe laran la hakmatek, tanba tinan 26 ba kotuk, masakre ne’ebe hamohut joven lubuk ida nia vida. Hahu hosi tempu ne’eba lilin nafatin lakan, hodi harohan ba Maromak no matebian sira atu bele hetan fila sira nia oan.

Laran ne’e susar, laran ne’e tanis atu husu los ba se? atu buka los iha ne’ebe oan sira nia isin lolon ne’ebe lakon to ohin loron? Liu hosi familia boot sovrivente 12 Novembru to ohin loron, halerik no ezizi ba estadu Timor-Leste hodi husu ba governu Indonesia, hodi hatudu fatin joven sira ne’ebe tropas soe no hakoi, atu nune’e familia sira bele ba hakoi iha fatin ne’ebe serve liu.

Juventude Loriko Asuwa’in hatudu ona sira nia espritu luta ba ukun rasik an, sira la hakiduk hodi para ba luta, maibe sira kontinua hakat ba oin hodi dehan luta kontinua.

Iha situasaun tempu ne’eba sira husik sira nia eskolah, husik sira nia matenek tanba hanoin ida deit, oinsa mak bele harii metin bandeira fitun mutin iha rai lulik ida ne’e.

Mehi ne’ebe sira halo, ohin povu tomak sente, ohin povu tomak hare ho matan rasik, oinsa juventude sira nia sakrifisiu ne’ebe ho valor boot.

Juventude Loriko Asuwa’in rai hela mesajen ba joven ohin loron, atu banati tuir espiritu ne’ebe sira hahu ona, iha tempu funu nia laran, ne’ebe hahu hosi 1975 to 1999. Espiritu joven loron ohin nian luta hodi kontra injustisa, luta kontra korupsaun, luta ba moris diak povu nian.

Juventude sira kontinua fo naroman ba rai doben ida ne’e, luta ne’ebe labele kotu iha dalan klaran, hodi hamohut povu nia aspirasaun. Ba Juventude Loriko Asuwa’in, ami nia hakruk no respeita nafatin luta ne’ebe iha nia sentimentu boot ba Estadu Timor-Leste.

Zevonia Vieira | TAFARA.TL

Foto: Devania Aneesya (12 Novembru 1991)

Tasi “Lurón Boot” Ba Dezenvolvimentu

$
0
0
DILI, (TATOLI) - Primeiru-ministru Marí Alkatiri hateten katak, ekonomia globál halo ita hotu presiza sasán hotu-hotu iha mundu tanba ne´e tasi sai nu´udar “lurón boot” ida ba ita hodi liga ita ho saida mak teknolojia fó no siénsia inventa ona para ita hotu hetan benefísiu.

“Tasi mak liga ita ba produtu, saida mak ita halo ba dezenvolvimentu. Tanba ne´e, tasi ne´e importante mai ita,” xefe governu konstitusionál Marí Alkatiri afirma hafoin ensera komemorasaun loron mundiál tasi nian, ne´ebé realiza iha Timor-Leste tinan ne´e ho tema: “Connecting Ships, Ports and People” iha Hotel Timor, sesta (010/11).

Nia reforsa, ita uza tasi hodi halo transportasaun no halo komunikasaun ho ema seluk iha mundu hodi fa´an no sosa sasán, maski nune´e ita mesak seidauk bele no presiza buka parseiru.

“Agora investe daudauk ona, uza ita-nia tasi rasik, liga munisípiu ida ba munisípiu seluk, munisípiu ne´ebé besik tasi. Ida ne´ebé la besik tasi naturalmente sei uza transporte seluk,” xefe governu ne´e esplika.


Maibé, ita uza tasi, ita presiza ró, presiza halo manutensaun ba ró, la halo manutensaun ba estrada, signifika ita hatún folin, ita-nia despeza ita hatún.

Bainhira ita hatún nia despeza, hasa´e nia atividade ekonómika, ita-nia ekonomia dezenvolve lalais liután.

“Ho prezensa ró Nakroma; Berlin-Nakroma dois ne´e bele lori ba ita ba Kosta Súl ona i agora mai mós ho HAKSOLOK, ne´e ita bele halo turizmu internu, turista doméstika,” nia akresenta.

“Turista sira mai to´o Dili, bele sa´e NAKROMA sa´e HAKSOLOK bele ba to´o Com (Lospalos), Baukau, Oe-cusse, ne´e importante. Ekonomia ne´e mai ho ema sira ne´e, sira mai ho osan, bele gasta osan iha fatin hotu-hotu.”

Kona-ba rekursu umanu, primeiru-ministru, governu konstitusionál da-hitu ne´e dehan  katak rekursu umanu importante tebes, tan ne´e presiza iha formasaun.

Rai ida ne´e, rai hotu-hotu presiza ema sira ho kapasidade profisionál tanba sira mak loro-loron halo dezenvolvimentu ne´e akontese.

Presiza iha eskola tékniku profisionál, ne´e hotu ita tenke iha, iha balun ona maibé ita seidauk to´o.

Alkatiri relata katak, tuir UNCTD (United Nation Corps And Trade for Development) kuaze porsentu 80 volume karga transporte rai nian efeitu liuhusi Marítima, tanba komérsiu mundiál depende ba transporte Marítima.

Importasaun no esportasaun merkadória nesesária iha tempu ohin loron, se la posivel hotu, ita sei ki´ak.

Populasaun mundiál sa´e ona ba ema rihun millaun hitu, sira-nia lejítimu mobilidade no hakarak asesu ba variedade ba produtu ne´ebé merkadu globál oferese, rekere governu hotu iha mundu hodi halo konsertasaun ba estratéjia atu nune´e xamada ekonomia liu utopia ida.

Ho dezafiu atualidade relasiona ho mudansa klimátika, ameasa ba ambiente, esplorasaun rekursu naturál ne´ebé liu, Kresimentu populasaun no instabilidade jeopolítika mundiál, ita bele dezlumbra iha nivel mundiál batalla susar ida liu-liu ba protesaun meiu ambiente.

Tanba ita-nia konviksaun katak dezenvolvimentu tenke sustentável ne´ebé labele kusta ambiente, ita adopta iha Timor-Leste ajenda 2030, objetivu dezenvolvimentu sustentável, iha Setembru 2015 ho ratifikasaun husi Parlamentu Nasionál, iha Novembru fulan hanesan ita aprova implementasaun ajenda objetivu 2030, Objetivu Dezenvolvimentu Sustentável iha Timor-Leste.

Jornalista: Rafy Belo | Editór: Manuel Pinto

Memória 12 Novembru “La Nahas”

$
0
0

DILI, (TATOLI) - Eis Prezidente da Repúblika, Taur Matan Ruak apela liuhosi nia mensajen ba Loron Masakre 12 Novembru ba-dala 26, ohin (Domingu) katak, Sira nia isin lolon mak lakon, sira nia naran no sira nia memória sei la lakon (la nahas).

Liuhosi komunikadu ne’ebé mak Tatoli asesu, Taur Matan Ruak hakarak fó ba sira hotu ne’ebé iha tempo liu ba fó sira nia dedikasaun, sira nia tempo, sira nia vida tomak ba ita nia nasaun, liu-liu bainhira ita besik daudaun ba Loron 12 Novembru, ba integrante sira 12 Novembru nian ne’ebé sei moris ba sira no sira nia família.

“Ha’u fó saudasaun espesiál ba sira, hateten ba sira katak vale a pena ita batalha iha momentu ne’ebá para buka ita nia Ukun An ba ita nia rain.”

Ba sira ne’ebé mate, ba sira nia família tomak, Taur Matan Ruak, lori nia Partidu (PLP) nia naran, nia família nia naran no nia an rasik fó sentimentu kondolénsias profundu ba sira hotu ba sira ne’ebé lakon i hateten ba sira katak “sira nian isin lolon mak lakon, sira nia naran, sira nia memória lá lakon, tanba ne’e ohin loron ita nafatin tinan-tinan ita relembra sira.”

Tuir Prezidente Partidu Libertasaun Popular ne’e katak, forma di’ak atu onra sakrifísiu joven sira nian maka redefine, haree fila-fali papél saida maka ita tenke halo agora para lori prosesu ida ne’e ba rohan.

“Ita labele kontente de’it ba buat ne’ebé halo tia ona, liu-liu ita konsentra ba saida mak ha’u tenke halo iha ne’e no ba aban bainrua para bele kontribui nafatin ba prosesu dezenvolvimentu ita nia nasaun nian, tanba Ukun An ita hetan ona, moris di’ak seidauk hetan, ne’e ha’u hanoin dalan mesak atu ita onra sira ne’ebé mate ona, sira nian sakrifísiu maka fó ita nian kontribuisaun, ida-ida no ita hotu fó ita nia kontribuisaun ba dezenvolvimentu ita nia nasaun nian i dezenvolvimentu nasaun nian mai husi dezenvolvimentu individual ema ida-ida nian, família nian, grupu nian to nasaun tomak.”

Ekipa Redasaun

PR timorense evoca "jovens de coragem" no 26.º aniversário do massacre de Santa Cruz

$
0
0
Díli, 12 nov (Lusa) - O Presidente timorense homenageou hoje os "jovens de coragem" que lutaram contra a ocupação indonésia de Timor-Leste, evocando as vítimas do massacre de Santa Cruz, de 1991, e apelando à "tranquilidade e espírito de paz" no atual momento político.

"Para desenvolver o país precisamos de tranquilidade e espírito de paz. As diferenças políticas são naturais em democracia. É natural surgirem diferenças de programas, de atitudes ou opiniões entre pessoas ou grupos", disse Francisco Guterres Lu-Olo, num discurso no maior cemitério da cidade de Díli.

"Como Presidente da República apelo ao diálogo, à moderação no discurso e ao respeito pela dignidade de todos. O desenvolvimento, a criação de empregos, a preparação dos jovens para o futuro requerem um ambiente estável que permita a implementação de políticas estáveis, em todos os setores", insistiu.

Francisco Guterres Lu-Olo falava numa cerimónia evocativa do 26.º aniversário do massacre de Santa Cruz, acontecimento que, por ser filmado pelo jornalista Max Stahl deu a conhecer ao mundo o drama que se vivia com a ocupação indonésia de Timor-Leste.


A intervenção ocorreu num momento de tensão política em Timor-Leste com o Governo minoritário que tomou posse a 15 de setembro, liderado pela Fretilin, a poder cair se a oposição chumbar pela segunda vez o programa do executivo.

"As diferenças políticas não podem parar o desenvolvimento nacional. Isto exige a compreensão de todos para a defesa dos interesses nacionais - os interesses de todos", exortou o chefe de Estado.

"Apelo ao reforço da paz e da estabilidade, e acredito na vossa maturidade política crescente. Só a paz e a estabilidade nos permitem resolver os problemas da juventude e do país. É esta a herança que recebemos pelo sangue derramado pelos nossos jovens a 12 novembro de 1991: a consolidação do espírito nacionalista e da unidade nacional", acrescentou.

Uma multidão concentrou-se hoje no cemitério para recordar um dos momentos mais importantes dos anos finais de luta contra a ocupação indonésia.

A 12 de novembro de 1991 realizou-se uma missa e cerimónia em homenagem de Sebastião Gomes, morto por elementos ligados às forças indonésias uns dias antes no bairro de Motael, e milhares de pessoas dirigiram-se até ao cemitério de Santa Cruz.
Durante o percurso alguns abriram cartazes e faixas de protesto. As forças indonésias responderam com extrema violência, matando mais de 250 pessoas.

As imagens do massacre de Santa Cruz, recolhidas pelo jornalista inglês Max Stahl e que, para muitos marcaram um momento de viragem na questão de Timor-Leste saíram de Díli, dois dias mais tarde, a 14 de novembro de 1991, graças à intervenção da holandesa Saskia Kouwenberg, que escondeu a cassete numa 'bolsa' improvisada entre duas cuecas cosidas uma à outra, conforme contou à agência Lusa.

No seu discurso, o chefe de Estado homenageou quer "o movimento dos jovens de coragem contra a ocupação e violação da dignidade do povo", os "jornalistas e amigos corajosos", como Max Stahl, Allan Nairn, Amy Goodman e Saskia Kouwenberg que "testemunharam e divulgaram os acontecimentos no estrangeiro".

"Saúdo a memória dos jovens mártires e heróis de Santa Cruz que se entregaram à morte e de todos aqueles que deram a vida em outros momentos do nosso processo de luta pela independência", disse.

"Saúdo e estendo o meu sentimento profundo para com todas as famílias enlutadas, cujos filhos e filhas tombaram na luta em defesa da dignidade do povo e da independência da nossa terra, em Santa Cruz e outros lugares", afirmou.

Lu-Olo considerou a "paz e a independência a maior riqueza" que o país recebeu com a luta contra a ocupação, sendo crucial passar para as gerações futuras "o respeito pela dignidade de todos os timorenses, incluindo os jovens".

"No tempo do massacre de Santa Cruz, lutar pela melhoria das condições de vida significava lutar pela liberdade e a independência", considerou.

"Agora, restaurada a independência, lutar pela melhoria das condições de vida significa reforçar a paz para continuar a desenvolver o nosso país e as nossas condições de vida, e propiciar mais bem-estar aos nossos filhos e netos", considerou ainda.

No discurso, o chefe de Estado recordou a importância de dar "atenção máxima às questões de juventude", com renovadas apostas na educação, formação profissional, criação de emprego e melhores condições de vida.

"Timor-Leste precisa de jovens preparados para responder às necessidades do desenvolvimento da agricultura em todo o país. Precisa também de empresas com sucesso, especialmente no setor do turismo, que tem um alto potencial de aumento nos próximos anos", disse.

ASP // ZO

Foto: em Facebook - Unju Da Silva Simões

Casal de portugueses condenados em Timor-Leste fugiu para a Austrália -- fonte consular

$
0
0
Díli, 13 nov (Lusa) - Os portugueses Tiago e Fong Fong Guerra, condenados em Timor-Leste a oito anos de prisão por peculato, fugiram do país e estão detidos em Darwin, no Território Norte da Austrália onde entrou ilegalmente de barco, confirmou a Lusa.

Fonte do Australian Border Force (ABF) confirmou que dois portugueses tinham entrado ilegalmente no país, escusando-se a prestar informações adicionais sobre a sua identidade ou sobre o processo.

Fonte consular portuguesa indicou que se trata do casal Tiago e Fong Fong Guerra e que este viajou com passaportes e cartões de cidadão portugueses, mas sem visto de entrada na Austrália.

O casal está detido no centro de acolhimento de estrangeiros próximo do aeroporto de Darwin, cidade a que Tiago e Fong Fong Guerra chegaram, de barco, na quinta-feira 09 de novembro, segundo a ABF.

A mesma fonte consular portuguesa confirmou à Lusa que o assunto está a ser acompanhado pelas autoridades portuguesas e que o processamento do caso pode "demorar até duas semanas", segundo a lei em vigor.


Álvaro Rodrigues, advogado de defesa do casal, disse à Lusa que "até ao momento" não receberam qualquer informação ou contacto sobre o assunto, não tendo ainda confirmado sequer se o casal está de facto na Austrália.

"Não tenho confirmação nenhuma porque não tivemos ainda nenhum contacto. Não sabemos nada. Não tivemos qualquer contacto nem antes nem depois e aguardamos serenamente alguma informação", disse o advogado contactado em Macau.

"Até ao momento não tivemos qualquer contacto das autoridades timorenses, portuguesas ou australianas", disse ainda.

Não foi ainda possível obter qualquer comentário do Ministério Público timorense.

A embaixada portuguesa em Díli recusou fazer qualquer comentário sobre o assunto, remetendo declarações para o Ministério dos Negócios Estrangeiros em Lisboa.

A emissão de passaportes portugueses é feita, segundo a lei, com recurso à Base de Dados da Emissão de Passaportes (BADEP) com a lei em vigor a determinar as condições de impedimento à concessão do passaporte em caso de cidadãos contumazes, ou seja em falta com a justiça.

"As condições de impedimento à concessão do passaporte são recolhidas das decisões judiciais com sentenças de contumácia transitadas em julgado, comunicadas pelas entidades jurisdicionais ou através do acesso, para mera consulta da informação, à base de dados de registo de contumazes, nos termos legalmente previstos", refere a lei.

O casal foi preso pela polícia timorense em Díli a 18 de outubro de 2014 e, desde então estavam impedidos de sair de Timor-Leste, com Tiago Guerra obrigado a comparências semanais na Polícia Nacional de Timor-Leste (PNTL) à segunda-feira.

A Lusa confirmou que se apresentou na passada segunda-feira, não tendo sido possível obter qualquer comentário oficial da PNTL hoje, dia em que em Timor-Leste se marca uma tolerância de ponto por ocasião do feriado de domingo.

A 24 de agosto um coletivo de juízes do Tribunal Distrital de Díli condenou o casal de portugueses Tiago e Fong Fong Guerra a oito anos de prisão efetiva e uma indemnização de 859 mil dólares por peculato.

O tribunal declarou os dois arguidos coautores do crime de peculato e absolveu-os pelos crimes de branqueamento de capitais e falsificação documental de que eram igualmente acusados.

O casal recorreu da sentença, pedindo a absolvição e considerando que esta "padece de nulidades insanáveis" mais comuns em "regimes não democráticos", baseando-se em provas manipuladas e até proibidas.

Cerca de 3.500 pessoas assinaram uma petição, que já chegou ao parlamento português, a pedir ao Governo a extradição para Portugal do casal.

A petição, que chegou ao parlamento português em outubro reclama que "o Governo de Portugal intime o Governo de Timor-Leste para que este processo seja transferido para Portugal, uma vez que o sistema judicial timorense tem provado ser incapaz de lidar com um caso como este".

ASP // FV.

La Presiza Tau Osan Ba Eleisaun Antesipada

$
0
0
DILI: VII Governu Konstitusionál, tuir planu ohin, Kinta (09/11), aprezenta Orsamentu Retifikativu ho montante millaun $16 ba Parlamentu Nasionál hodi diskute no aprova, nune’e utiliza rezolve prioridade emerjénsia no nesesidade báziku povu nian.

Tuir planu Governu nian, orsamentu ne’e tau prioridade liu ba prioridade urjente no rezolve nesesidade báziku povu nian, liuliu saúde no área importante sira seluk.

Portavós Governu no Sekretáriu Estadu Konsellu Ministru no Komunikasaun Sosiál, Matias Boavida Freitas hatete, orsamentu ne’e rasik aprovadu ona iha Konsellu Ministru hodi submete ba Parlamentu Nasionál.

“Governu hanoin entre prioridade ne’ebé iha. Tanba ne’e, Orsamentu Retifikativu ba situasaun emerjénsia ne’ebé ita iha”, dehan nia, hafoin remata reuniaun Konsellu Ministru, iha palásiu Governu, horisehik.


Nia esplika, Governu nia prioridade rezolve uluk nesesidade povu nia moris, tanba ne’e deside Orsamentu Retifikativu ne’e hataan uluk ba povu nia ezijénsia.

 Ho lian makaas portavós Governu ne’e mós lamenta bainhira polítiku sira liuliu Deputadu kontinua dada polítika hodi halo povu terus ba beibeik. Ne’e duni, tenke tau prioridade liu ba nesesidade hadi'a povu nia moris di'ak.

Tanba ne’e, Primeiru Ministru sei substitui nia membru iha VII Governu Konstitusionál lori dokumentu Orsamentu Retifikativu ba Parlamentu Nasionál atu aprova.

Laiha Osan Ba Eleisaun Antesipada

Ezisténsia VII Governu Konstitusionál seidauk iha ninia klaridade. Interese grupu polítiku sira sei dada malu kona-ba formasaun governu rasik. Ida dala tolu ne’ebé bele akontese iha momentu ne’e.

Dala ida maka kontinua ho VII Governu ne’ebé forma husi bloku minoria partidu FRETILIN no Partidu Demokrátiku (PD). Dala seluk mak Prezidente Repúblika bele entrega fali ba bloku Aliansa Maioria Parlamentár (MAP) kompostu husi partidu CNRT, PLP no KHUNTO. No alternativa ikus liu maka eleisaun antesipada.

Maski nune’e, VII Governu rasik la prevé osan rum aba eventu eleisaun antesipada. Governu hili dala ida ne’e tanba fiar metin nafatin VII Governu Konstitusionál sei kontinua eziste to’o tinan lima.

Sekretáriu Estadu Konsellu Ministru, Matias Boavida Freitas hatete, oras ne’e daudaun Governu seidauk ko’alia kona-ba alokasaun item Orsamentu Retifikativu hodi rezerva ba eleisaun antesipada.

“Ami la fiar katak eleisaun antesipada mosu iha tempu badak no ami la presiza”, dehan nia.

Nia hatutan, Governu maski minoria iha Parlamentu Nasionál, maibé sei dura ukun povu ho nasaun ne’e to’o tinan lima nia laran.

Tanba ne’e, Governu kompromete VII Governu Konstitusionál prontu ukun nasaun ne’e to’o tinan lima hodi lori povu ho nasaun ne’e ba moris di'ak, tanba ne’e mak eleisaun antesipada sei la akontese iha tempu badak.

Artur da Luz | Independente

Foto: Secretariu Estado Martins Boavida

Enkontru públiku kona-ba Governu Timor nia polítika empréstimu no jestaun deve públiku

$
0
0

Konvite atu partisipa iha enkontru públiku kona-ba Governu Timor-Leste nia polítika empréstimu no jestaun deve públiku

Ho respeitu,

La’o Hamutuk nudár organizasaun naun-governmentál (ONG) lokál ida ne’ebé halo monitorizasaun, peskiza no analiza kona-ba prosesu no polítika dezenvolvimentu sira iha Timor-Leste dezde tinan 2000. La’o Hamutuk fiar katak povu tomak, feto no mane, mak tenke sai autór prinsipál iha prosesu dezenvolvimentu ne’ebé tenke ekitável, sustentável, demokrátiku no transparente.

Liu dékada ida ona, La’o Hamutuk halo peskiza no analiza kona-ba Timor-Leste nia deve públiku no Governu nia polítika empréstimu, no Governu asina tiha ona kontratu empréstimu lubuk ida ho ajénsia internasionál sira. Tanba Timor-Leste nia reseitas husi mina no gas besik hotu ona, no Estadu seidauk iha fonte seluk ne’ebé bele substitui mina, La’o Hamutuk hanoin katak importante ba povu atu bele komprende kona-ba Governu nia polítika no planu atu jere deve públiku iha futuru.

Tanba ne’e, ami hakarak konvida ita boot mai enkontru públiku ida atu aprende hamutuk kona-ba rezultadu peskiza ne’ebé La’o Hamutuk halo kona-ba asuntu importante ida ne’e, no mós atu rona perspetiva Ministériu Finansas nian kona-ba jestaun deve públiku no polítika empréstimu.

Enkontru públiku ida ne’e sei realiza iha:

Data  : Tersa-feira, 14 Novembru 2017
Oras  : 08:45 – 12:00
Fatin : Salaun Enkontru, Asosiasaun-HAK, Farol, Dili

Ami espera ita boot bele mai partisipa iha eventu ne’e, atu nune’e ita hotu bele komprende di’ak liu tan kona-ba asuntu deve públiku no empréstimu ne’ebé sai hanesan kestaun importante ida iha ita nia rain.

Obrigado wain.

Juvinal Dias
Koordenadór La’o Hamutuk

Ajenda

GMN TV | Jornal Nacional

Monumentu 12 Novembru 1991, La iha isin no klamar “Alkatiri hein Xanana”

$
0
0
Monumentu Masakre Santa Cruz, 12 Novembru 1991, plenea nanis ona iha tinan 2010 no konsege prevé ninia orsamentu  iha Orsamentu Jeral Estadu (OJE) tinan fiskal 2011  nian.

Momentu ne’eba Governu Aliansa Maioria Parlamentar (AMP) preve kedas nia montante US$ 50,000 hodi halo estudu viabilidade ho nia dezeñu, maibe to’o ona tinan 2017, dezeñu ho monumentu fiziku ne’e la iha “isin no klamar”

Perspetiva Governu AMP ne’ebe lidera husi Primeiru Ministru (PM) Kayrala Xanana Gusmão nian katak, wainhira buat hotu los ona, maka posivel atu iha komemorasaun Masakre Santa Cruz nian iha tinan 2011 bele inaugura ona monumenta refere. Maibe, to’o ona tinan 7 nia laran ona, konstrusaun ba monumentu ne’e la iha novas no la rai netik hela sinal ka ain fatin ruma atu garante konstrusaun fiziku monumentu ne’e ba oin.

Liu husi komemorasaun Masakre Santa Cruz, 12 Novembru, tinan ne’e, iha Semiteriu Santa Cruz, Domingu (12/11/2017), Primeiru Ministru (PM) Mari Alkatiri, esklarese katak, nia sei hein Xanana Gusmão, atu hari’i monumentu Masakre Santa Cruz nian.


Alkatiri rekoñese katak, tinan barak nia laran, mate restu 12 Novembru sira, kontinua levanta hela deit kona-ba problema konstrusaun Monumentu Masakre Santa Cruz nian no tanba buat hotu momentu neba iha Xanana nia mandatu, maka sei hein hela Xanana atu bele koalia hodi termina tiha konstrusaun ba monument ne’e iha tinan ne’e nia laran.

“Tanba uluk Xefi Negosiasaun Fronteira Xanana Gusmão mak lidera,  ita hein nia fila hodi ita bele koalia. Tuir ha’u nia vontade tinan ida ne´e tenke remata no ha’u espera katak iha tinan 2018, ami bele inaugura ona Monumentu   ba 12 Novembru,” informa PM Mari Alkatiri, ba jornalista sira, wainhira partisipa komorasaun loron Masakre Santa Cruz ba  dala-26 iha Simiterio Santa Cruz.

Xefi Governu Mari Alkatiri mos kontente ho joven sira nia partisipasaun iha komemorasaun, tinan ne’e, inklui joventude regiaun Administrativa Oecusse-Ambeno.

Ha’u haree joven sira nia partisipasaun iha loron ida ne´e tanba espiritu Santa Cruz mak tama joven sira nia laran ho kontente iha nia kontinuidade, kontuinidade ba espiritu valores ba luta, afirma Mari  Alkatiri.

Gasta orsamentu US$ 64.737

Husi sorin seluk Xefe Komisaun organizadora ba Komemorasaun loron 12 Novembru,  Sergio Marques, informa, preparasaun ba komemorasaun loron 12 Novembru, tinan ne’e gasta orsamentu US$ 64.737.

“Sekretáriu Estadu Juventude mak apoiu Orsanmentu total  US$ 64.737, atu halo atividades sira ne’ebé mak hanesan, dezeña programa, no aloka ba Munispiu, seminariu iha Munisípiu, reflesaun kalan iha Munisipiu, misa iha Munisípiu no kalan kultural iha Munisípiu,” hateten Sergio Marques (AMALI), bainhira hato’o relatoriu orsamental ba atividade 12 Novembru iha Santa Cruz Dili, Domingu (12/11).

Nia hatutan, Juventude nain 10 kada Munisipiu hala’o marsa, involve husi Postu Administrativu,  no konsentra iha ida-idak nia Munisípiu, no Munisipiu mai iha capital Dili.

Nia afirma,  prosesu la’o ne’e mak husi Munisipiu 3 hanesan Lospalos, Viqueque no Baucau, konsentra hamutuk iha Munisipiu Manatutu hodi  lao ain mai to’o, Díli hanesan mós parte Municipiu Covalima, Ainaro, Manufahi, konsentra hamutuk iha Munisipiu Aileu hodi la’o ain mai Dili, no Oe-cusse Maliana, Ermera mai konsentra hotu iha Munisipiu Liquiçaia mak la’o ain tama to’o Dili.

“Iha loron 11 Novembru, Municipiu Viqueque, Baucau no Manatotu misa iha Bedois  Ainaro, Aileu Manufahi Covalima konsentra iha lahane misa iha Lahane Osidental  no Oecusi, Ermera, Liquiça, Maliana konsentra iha Dom-Bosco halo misa iha Igreja Dom-Bosco,” relata Amali.

Entertantu Prezidente Komite 12 Novembru Grigorio Saldanha husu ba povu hotu liu-liu juventude  sira atu tu’ur hakmatek ho situasaun ne’ebé mak agora la’o hela.

“Situasaun iha ita nia rai laran, nune’e nai ulun sira bele tu’ur hamutuk hodi buka nia solusaun,” katak  Grigorio. Ety/Aba

GMN TV

CHEGOU POR FIM A ALTURA DE XANANA IR PLANTAR ABÓBORAS?

$
0
0
Será a segunda vez que o CNRT, na qualidade de segundo partido mais votado, priva a FRETILIN, o partido vencedor das eleições legislativas, de exercer o poder executivo.

Paulo Gorjão | jornal i | opinião

Está em curso em Timor-Leste mais uma crise política cujo desfecho é imprevisível. A situação arrasta-se desde as eleições legislativas de julho deste ano, em que a FRETILIN de Mari Alkatiri foi o partido mais votado (23 deputados), mas pela margem mínima, elegendo apenas mais um deputado do que o Congresso Nacional da Reconstrução Timorense (CNRT, 22 deputados) de José Alexandre “Xanana” Gusmão.

Indigitado primeiro-ministro pelo presidente Francisco Guterres (“Lu Olo”), igualmente da FRETILIN, Alkatiri formou em setembro um governo de coligação de natureza minoritária (30 deputados num total de 65 com assento no Parlamento timorense), juntamente com o Partido Democrático (PD, 7 deputados). Porém, contrariamente ao que inicialmente se previa, Alkatiri viu o seu programa de governo ser rejeitado em bloco pela oposição: CNRT, Partido da Libertação Popular (PLP, 8 deputados) do ex-presidente Taur Matan Ruak e Kmanek Haburas Unidade Nacional Timor Oan (KHUNTO, 5 deputados).

Com a crise política instalada e com o governo a rever nesta altura o seu programa, o presidente convocou uma reunião que terá lugar na próxima semana com os líderes da FRETILIN, CNRT e PLP. Na prática, se houver uma segunda rejeição do seu programa, o governo de Alkatiri chega ao fim, sem honra nem glória, numa altura em que Xanana Gusmão promete avançar com uma alternativa maioritária.

Ora, a acontecer, será a segunda vez que o CNRT, na qualidade de segundo partido mais votado, priva a FRETILIN, o partido vencedor das eleições legislativas, de exercer o poder executivo. De certa forma, estamos a assistir a uma repetição do que aconteceu após o ato eleitoral de junho de 2007.

Naturalmente, a Constituição timorense permite esta possibilidade, aliás como a portuguesa, ignorando em parte a vontade popular. Dito de outra maneira, se assim entenderem, CNRT, PLP e KHUNTO têm legitimidade constitucional para impedir a FRETILIN (e o PD) de governar, mas politicamente tal pode vir a ser um grande sarilho.

Em 2007, a “golpada” constitucional do CNRT foi muito mal recebida pelos simpatizantes e militantes da FRETILIN. Em reação, ocorreram graves distúrbios da ordem pública, tendo sido queimadas e saqueadas centenas de casas. Apesar dos apelos à calma em curso, não é de todo impossível, ou mesmo improvável, que possa ocorrer uma reedição dos graves acontecimentos de 2007, porventura até numa escala maior.

Fruto da sua ambição, da sua má relação pessoal e da sua aparente incapacidade de aceitar uma nova derrota política aos pés de Alkatiri e da FRETILIN, Xanana Gusmão parece ter uma enorme vontade de brincar com fogo num cenário de alto risco. Ora, não deixa de ser irónico que um dos principais responsáveis pela independência de Timor-Leste e da afirmação do regime democrático esteja agora (e uma vez mais) no papel indesejável de ser parte do problema e não da solução.

Longe vão os tempos, em 2001 por exemplo, em que Xanana Gusmão, modesto e humilde, dizia que não era “a melhor pessoa para o cargo” de presidente, e que estava “cansado por causa [dos] 25 anos de grande responsabilidade” na luta pela autodeterminação e independência de Timor-Leste. Xanana Gusmão, omnipresente no panorama político timorense nos últimos 15 anos (presidente entre 2002 e 2007, primeiro-ministro entre 2007 e 2015), dizia que sempre sonhara em “plantar abóboras e criar animais depois da independência” de Timor--Leste. Em nome do interesse nacional timorense, e independentemente de pressões circunstanciais, talvez tenha chegado o momento de realizar o seu velho e desejado sonho.

PAULO GORJÃO - Investigador, Instituto Português de Relações Internacionais e Segurança (IPRIS)

Fonte konsular: Kaben-na'in portugés ne'ebé hetan kondenasaun iha Timor-Leste halai ba Austrália

$
0
0
Portugés sira Tiago ho Fong Fong Guerra, hetan kondenasaun iha Timor-Leste ba kadeia tinan ualu tanba naok osan, halai hosi nasaun no kaer ona iha Darwin, iha Teritóriu Norte Austrália nian tanba tama ba ró laran tuir dalan ilegal, konfirma hosi Lusa. 

Fonte hosi Australian Border Force (ABF) konfirma ona katak portugés na'in rua tama tuir dalan ilegal iha nasaun, maibé lakohi hato'o tan informasaun sira seluk kona-ba nia identidade ka kona-ba prosesu.

Fonte konsular portugeza hatete katak hanesan kaben-na'in Tiago ho Fong Fong Guerra no sira hala'o viajen ho pasaporte sira no kartaun sira sidadaun portugés nian maibé lahó vistu hodi tama iha Austrália.

Kaben-na'in ne'e agora iha daudaun sentru akollimentu ba estranjeiru sira besik iha aeroportu Darwin nain, sidade ne'ebé maka sira to'o, ho ró, iha loron-kinta, 09 Novembru, haktuir hosi ABF.

Fonte konsular portugeza ne'e konfirma ona ba Lusa katak asuntu ne'e akompaña hela hosi autoridade portugés sira no katak prosesu ba kazu ne'e bele "demora to'o semana rua", haktuir hosi lei ne'ebé hala'o.


Álvaro Rodrigues, advogadu ne'ebé defende kaben-na'in ne'e, hatete ona ba Lusa katak "to'o agora" sira la simu informasaun ruma ka kontaktu kona-ba asuntu, seidauk konfirma katak karik kaben-na'in ne'e iha duni Austrália.

"Ha'u laiha konfirmasaun ruma tanba ami laiha kontaktu ruma. Ami la hatene buat ida. Ami laiha kontaktu ruma antes ka depois no ami hein ho hakmatek informasaun ruma", hatete hosi advogadu ne'ebé maka kontaktadu iha Makau.

"To'o agora ami laiha kontaktu ruma hosi autoridade timoroan sira, portugés sira ka australianu sira", nia hatutan.

Seidauk hetan komentáriu ruma hosi Ministériu Públiku timoroan nian.

Embaixada portugeza nian iha Díli lakohi kalo komentáriu ruma kona-ba asuntu, hatudu atu husu deklarasaun sira ba Ministériu Negósiu Estranjeiru iha Lisboa.

Emisaun hosi pasaporte portugés sira halo, tuir lei, ho rekursu ba Baze Informasaun sira hosi Emisaun Pasaporte sira nian (BADEP) ho lei ne'ebé maka hala'o hodi determina kondisaun sira impedimentu nian ba autorizasaun pasaporte nian ba sidadaun sira ne'ebé la halo tuir justisa ka iha problema ho justisa.

"Kondisaun sira impedimentu ba autorizasaun pasaporte nian hetan hosi desizaun judisial sira ho kastigu tanba la tuir orden judisial tranzitadu iha julgadu, ne'ebé maka komunikadu hodi entidade jurisdisional sira ka liuhosi asesu, hodi bele hetan informasaun, ho baze hosi rejistu hosi ema ne'ebé hetan kastigu, tuir dalan legal ne'ebé previstu", hatete iha lei.

Polísia timoroan kaer kaben-na'in ne'e iha Díli, iha loron 18 Outubru 2014 no, dezde tempu ne'ebé maka sira labele sai hosi Timor-Leste, Tiago Guerra tenki aprezenta aan iha loron-segunda, semana-semana iha Polísia Nasional Timor-Leste (PNTL).

Lusa konfirma ona katak nia aprezenta aan iha loron-segunda liubá, maibé seidauk iha posibilidade hodi hetan komentáriu ofisial ruma hosi PNTL iha loron-segunda ne'e, loron ne'ebé maka iha Timor-Leste marka toleránsia pontu ida tanba feriadu ida iha loron-domingu.

Iha loron 24 Agostu, grupu ida hosi juís sira hosi Tribunal Distrital Díli kondena ona kaben-na'in portugés Tiago ho Fong Fong Guerra ba kadeia efetivu tinan ualu no indemnizasaun ida ho dolar rihun 859 tanba naok osan.

Tribunal deklara ona katak arguidu na'in rua ko-autor sira hosi krimi naok no sira hetan perdua ba krimi sira brankeamentu kapital sira no halo falsu dokumentu sira ne'ebé uluk hanesan mós akuzasaun hasoru sira.

Kaben-na'in ne'e hato'o fali apelu ba sentensa, husu absolvisaun no konsidera katak "hanesan vítima hosi inkapasidade hosi sala sira" ne'ebé maka mosu beibeik iha "rejimi sira ne'ebé la'ós demokrátiku", ho baze hosi prova sira ne'ebé iha manipulasaun ka proibidu.

Ema hamutuk 3.500 resin asina ona petisaun ida, ne'ebé to'o ona ba iha parlamentu portugés, hodi husu Governu atu haruka kaben-na'in ne'e fila ba Portugal.

Petisaun, ne'ebé to'o ona iha parlamentu portugés iha fulan-Outubru reklarama katak "Governu Portugal obriga Governu Timor-Leste atu nune'e bele transfere prosesu ba Portugal, tanba sistema judisial timoroan nian hatudu hela katak labele hasoru ho kazu ida hanesan ne'e".

SAPO TL ho Lusa
Viewing all 16014 articles
Browse latest View live


<script src="https://jsc.adskeeper.com/r/s/rssing.com.1596347.js" async> </script>