- TIMOR AGORA

Xefi Departementu Forensik, Hospital Nasional Guido Valadares (HNGV), Dr. Nilton Tilman rezeita makaas ba informasaun ne’ebe espalha iha publiku nebe deskonfia HNGV manipula rezultadu autopsia mate isin Mauk Moruk.

Nia esklarese katak, iha prosesu halo autopsia ba mate isin Paulino Gama ‘Mauk Moruk’ho nia elementus nain tolu la’os deit husi ekipa forensik HNGV nian, maibe involve mos forensik no Polisia Servisu Investigasaun Kriminal husi PNTL, tanba ne’e lalos kuandu dehan rezultadu autopsia MM iha manipulasaun.

“Autopsia ne’e laos foin mak primeira ves halo iha ne’e, maibe halo bebeik ona ne’ebe desde inisiu to’o agora nunka iha manipulasaun konaba rezultadu autopsia ba se deit nunka iha manipulasaun. Ne’ebe dehan rezultadu autopsia ba MM ne’e manipulasaun ne’e lalos,”afirma Dr. Tilman ba JN-Diario iha nia servisu fatin, Tersa (18/8) hodi klarifika informasaun ne’ebe espalha iha media sosial katak, HNGV manipula rezultadu autopsia MM.

Nia haklean, kazu Mauk Moruk ne’e kazu bo’ot, ne’ebe entidade hotu husi nasional to’o internasional fo atensaun inklui mos HNGV, ne’e duni iha prosesu autopsia dokumentus sira konsidera nudar dokumentus segredu, dokumentus nasaun nian, mesmu ekipa forensik HNGV no PNTL ho PSIK mak iha kompetensia hala’o autopsia, maibe rezultadu husi autopsia refere sei divulga iha tribunal.

Nia afirma, dokumentus ba prosesu autopsia MM ho nia elementus nudar dokumentus ida ne’ebe legal tanba ne’e fatin para atu loke ne’e ida deit, mak Trinbunal.

Maibe to’o agora rezultadu autopsia ne’e seidauk entrega ba iha Prokurador Jeral da Republika, maibe karik laiha obstakulu ruma mak sei entrega ba iha PJR ho durasaun tempu semana ida deit.

“Rezultadu autopsia ba mate isin MM ida ne’e hau seidauk konfirma ikus bainhira mak atu entrega, maibe dadauk ne’e iha hela prosesu nia laran katak, prosesu normal se nukazu, kazu ne’e ba iha tribunal ou ba ne’ebe deit sei entrega ba sira,”tenik nia.

“Dala ida tan hau hakarak responde ba espekulasaun sira ne’e katak ida ne’e lalos tanba laiha ema ida mak bele falsifika ou manipula ka muda rezultadu autopsia nian,”Nia afirma.

Nia kontinua, nudar ema profesional hamrik metin iha nia fatin iha sira nia prinsipiu nia leten katak, sei hakarek saida mak sira hare no saida mak sira observa durante iha prosesu autopsia nia laran, tanba ne’e laiha tendensia oi-oin, laiha politika, laiha influensia reliziaun no laiha influensia grupo no seluk tan ne’ebe bele identifika katak, rezultadu autopsia ne’e iha manipulasaun.

Ho fiar ba prinsipiu ne’ebe sira iha katak, tenki hakerek tuir buat ne’ebe mak iha no ida nne’ebe iha nune’e husu entermos de moral, Phisikologika labele halo espekulasaun oin-oin hodi haleu kaju ne’ebe mak dadauk ne’e akontese partikularmente rejultado autopsia tanba bainhira ema mate, familia sente lakon satan ema nain 4 kedas ne’ebe laos ema arviru maibe, ema ne’ebe mos uluk kontribui makaas ba luta libertasaun povo ida ne’e tanba ne’e favor ida ita respeito ema nian no tristeja inklui mos Dignidade sehumanu hodi lalika halo espekulasaun oi-oin iha neba.

Liu husi oportunidade ida ne’e HNGV hakarak reafirma nia pozisaun katak, nudar ema ne’ebe profesional ho farda mutin ne’ebe nia siknifikasaun la haliis ba ema ida ou kor ida ne’ebe laiha ema ida mak bele ba influensia sira konaba rezultadu autopsia nian, mesmu obriga ho kualker razaun saida deit tanba sira hatene buat ne’ebe mak sira halo, nune’e laiha ema ida mak bele ba mete iha sira nia profesionalismo nia laran.Ola

Jornal Nacional

Primeiru Ministru(PM), Rui Maria de Araújo hatete katak, burokrásia tenke ejiste iha Governu nia laran, tanba administrasaun públika hotu tenke la’o tuir nia dalan.

“Burokrásia ne’e tenke ejiste, simplifika burokrásia ne’e aspetu ida, maibé prosesu ne’e lori tempu. Ita hotu bele hakarak dehan, ohin halo buat ida, ohin halo kedas, maibé iha administrasaun públika hot-hotu, tenke iha dalan ne’ebé ita liu,”afirma PM Rui Araújo ba jornalista sira iha Tasitolu, Kinta (20/8).

Xefi Governu ne’e fó ezemplu katak, dadauk ne’e burokrásia se maka’as hanesan, ema ida atu ba trata deit nia Bileti Identidade (BI), tenke lori tempu no hein kleur.

“Ita labele hakarak dehan, atu halo buat ida ne’e tenke jadi kedas ona, tenke liu husi prosesu ida ne’e,”ralata Xefe Governu ne’e.

Rui Araújo haktuir, kuandu hakarak halo burokrásia ne’e simples uitoan signifika, prosesu sira ne’e hotu mós tenke simplifika.

“Maibé ita lori tempu atu simplifika ida ne’e, tenke la’o tuir prosesu,”esplika PM RUi Araújo.

PM Rui Araújo esklarese lia hirak ne’e, hodi responde ba preokupasaun públiku nian kona-ba, burokrásia ne’ebé kontinua buras iha Governu laran.

Sosiadade sivil sira preokupa hodi hatete katak, sestu Governu ida ne’e mai atu rezolve problema sira ne’ebé mak akonteste iha kintu Governu, maibé sestu Governu ida ne’e, kontinua hamosu problema barak iha Governu laran.

Burokrásia halo buat hotu failla, li-liu pagamentu ba projetu Estadu nian ne’ebé kompañia sira ezekuta ona, maibé to’o agora Governu seidauk halo pagamentu.

Alende ne’e, iha mós preokupasaun husi emprezariu sira kona-ba pagamentu atraju ida ne’e, no husu ba Governu atu dissolve tiha Ajensia Dezenvolvimentu Nasional (ADN), tanba ADN mak sai fukun ba atraju sira ne’e.cos

Jornal Nacional

Prezidente Republika (PR) Taur Matan Ruak, nudar mos fundador ba grupu Timor Lorosae Nipon Culture Center (TNCC) husu ba grupu agrikultura TNCC atu badinas serbisu dezenvolve setor agrikultrura.

“Hau enkoraza imi para kontinua servisu ho Padre Sato, hau agradese Padre Sato lori ita hotu nia naran ba imi ninia pasensia atensaun ba imi,” hateten PR Taur Matan Ruak iha edefisiu Veteranus Taibesse, Sesta (21/08/2015).

Vizita PR Taur ba iha fatin-fatin hetan populasaun husu atu serbisu maka’as tanba ukun a’an hetan ona, maibe moris diak seidauk hetan.

“Ukun a’an ita hetan ona moris diak ita seidauk hetan. Ita nia ukun a’an ne’e la iha sentidu, ita nia moris ne’e ba fali kotuk tanba ne’e moris diak atu hetan ita tenki serbisu maka’as serbisu la para mak ita bele hetan, milagre ne’e Maromak mak halo, tan ne’e husu ba sidadaun hotu serbisu maka’as hadia moris, hadia ekonomia, “ esplika PR Taur.

PR Taur hatutan, nasaun sira agora kompetetivu tebes, Postu Administrativu mos nune’e mos iha Suku tenke kompete malu atu bele obriga povu hal oesforsu an badinas servisu.

Iha parte seluk Preidente TNCC Timor Lorosae, Joana Veneranda Amaral informa katak, TNCC ne’e nia serbisu foka liu ba area agrkultura Hakiak fahi, kuda modo, kuda aifarinha I depois iha projetu ida mak halo bio gas.

Projetu TNCC nian ida tan, tuir Joana Veneranda Amaral, , halo peskiza ba Nautei, Mkaasae, Uaimua, Bunak no Mambae.

“PR hanesan mos fundador ba TNCC Timor Lorosae nian kada tinan-tinan PR sempre mai fo lia menon ba ninia grupu sira, grupu ne’ebe mak hari ne’e iha grupu rural halo projetu agrikultura iha Venilale, Beteno, Fatubesse. Sira ne’ebe mak uluk serbisu hamutik ho Falintil sira iha aialran. Ne’ebe ami nia fundador mak lider Falintil sira Jeneral taur Matan Ruak, Jeneral Lere, Corolonel Falur Rate Lae, Sabika, Koronel Maunan,” tenik Joana Veneranda. avi

Jornal Nacional

Eis Primeiru Ministru, Mari Bim Amude Alkatiri hatete katak, ahi independensia atu defende soberania Timor Leste nian sei lakan rohan laek, tanba ahi ida ne’e hola ho ema rihun ba rihun nia ran no nia ruin.

“Ahi atu defende ita nia soberania, ahi atu defende ita nia Estadu direitu demokrátiku tuir ita nia vontade rasik, sei lakan rohan laek,”dehan Alkatiri iha seremonia lansamentu monument Chama Interna iha Muzeum Rezistensia nia oin, Sesta (22/8), hodi hakoi fatuk lulik no sasan kro’at rejistensia nian.

Lansamentu atu hari’i momentu Chama interna ne’e, lia nain ho ukun nain sira hakoe fatuk bo’ot no ki’ik ba rai kuak laran, hanesan simbolu hakoi fatuk lulik no sasan kro’at ne’ebé uluk eroi sira uja hodi hahu istória rai ida ne’e nian.

“Iha tinan 24 nia laran, ho fatuk sira ne’e mak ita bele hahu hari’i oit oan ita nia nasaun. Ohin fatuk oan sira ne’e, reprezenta fatuk hotu ne’ebé ita tau iha ita nia maluk sira nia isin lolon leten,”katak Alkatiri.

Tanba ne’e Alkatiri dehan, fatuk sira ne’ebé hakoi ona iha fatin refere, hanesan fatuk sagradu ba Timor-oan hotu.

“Ohin ita mai husik hela fatuk ruma, iha fatin ne’ebé ita hanoin atu hari’i monument da Chama interna ida. monumentu ida ne’e, hatete mai ita katak, sei lakan rohan laek,”afirma Alkatiri.

Nia esplika, Chama interna ne’e, mai husi natureza natural, no mai husi Timor-oan nia vontade rasik, atu hatudu katak, ahi ba independensia.

Alkatiri afirma, monumentu Chama Interna ne’e, Estadu atu hari’i ne’e, Timor-oan hotu tenke hamutuk atu buka dalan ida atu bele hari’i iha tempu badak, fatin ida ne’ebé di’ak liu.

Alkatiri esklarese, bainhira Estadu atu hari’i monument Chama Interna ka ahi lakan rohan laek ne’e, la’os atu sunu, maibé lakan atu fó naroman mai povu Timor Leste.

“Ahi ne’e lakan la’os para destroy ambiente, maibé lakan atu ajuda ambiente atu moris rohan laek mós. Ida ne’e kritéria ne’ebé ita tenke iha lolos, tanba to’o ona, ahi para atu sunu, no to’o ona ahi para hatu’un no sobu,”afirma Alkatiri.

Nia hatutan, ahi ne’ebé Governu atu hari’i iha Museum Rezistensia nia oin ne’e, hanesan ahi ida atu hari’i, no hatudu dalan ida lolos ba Timor-oan hotu.

Alkatiri mós fó korazen ba sira ne’ebé mak iha inisiativa hodi hari’i monumentu ne’e, tanba rai ida liberta no kore nia an, ho ran ema barak nian mak nakfakar, no ruin naklekar iha rai laran tomak.

“Tanba ne’e, ita nia obrigasaun no ita nia hakarak duni atu hari’i monumentu ida ne’e, para jerasaun aban bainrua bele hatene ita nia istória tinan 24, no antes ida ne’e mós, ita nia istória tinan 450, i ita nia istória kompleta horseik tinan 40, no sei kompleta tan 28 de Novembru tinan 40 mós. Istória ne’e ita hari’i ho ruin no ran,”tenik Alkatiri.cos

Jornal Nacional

Ofisial apoiu ba programa Mal nutrisaun Iha Fundasaun Alola, João Bosco da Costa hateten, numeru labarik Timor Leste ne’ebe mal nutrisaun sei nafatin a’as.

João informa katak, hahuu husi 2009 to’o 2015, a numeru labarik inklui inan ne’ebe mal nutrisaun sei nafatin a’as maske iha ona redusaun signifikante.

“Metade labarik nebe iha tinan 5 mai kraik hetan kronis ba mal nutrisaun iha 50%, labarik krekas iha 11% ne’e hatudu katak ita tenki kontinua servisu makas hodi redus labarik nebe mal nutrisaun”, hateten João Bosco da Costa ba jornalista sira iha Maskarinhas, Dili, foin lalais ne’e.

Fundasaun Alola kontinua fahe batar ut ba oan no inan nebe agora halao ona iha Munisipiu Bobonaru, Covalima, Oecuse, nune’e iha fulan ne’e, huhu fali iha Dili, Ainaro Ermera nomos planu seluk nebe sei kontinua halao ba oin.

“Agora ami buka hela solusaun atu bele rekopera fila fali produtu nebe mai husi liur maibe sei koalia hamutuk ho timor global atu halo produsaun nomos akordu ida ho sira tamba akordu ida uluk mate ona nebe persija reviu fali,” João esklarese. Ita

Jornal Nacional

Embaixadora Boa Vontade ba Edukasaun, Kirsty Sword, akompana husi Ministru Planiamentu no Investementu Estratejiku (MPIE), Xanana Gusmão, Ministru Turismu Francisco Kalbuadi Lay, Sekretariu Estadu Arte no Kultura Maria Isabel Ximenes, Tersa Feira (18/08/2015), halo lansamentu espozisaun arte kona ba pintor Jacinto Batista nia kratividades iha Sentru Kultural Xanana Lecidere.

“Ha’u koinese Jacinto Batista liu husi rede sosial Facebook, ema barak mensajen mai ha’u liu hosi Facebook no ha’u nia hanoin dala barak mensajen sira ne’e atu husu buat ruma, hanesan husu empregu husu bolsu estudu, maibe dala barak hau tempu la iha, administrativu ladun iha entaun hau la konsege responde ba, maibe fulan hirak liu ba ne’e hau simu mensajen ida ne’ebe mak fo impresaun boot mai ha’u, mensajen ne’e husi Jacinto rasik, nia konta istoria mai hau ninia moris iha Mehara iha Munisipiu Lautem ne’eba, moras ida ne’ebe mak nia infrenta iha tinan 1999, to’o nia alezadu lao mos ladiak no nia moras bebeik, tanba ne’e ho oportunidade ne’e ha’u hakarak promove ninia talentu liu husi espozisaun ida ne’e, “ dehan Kirsty Sword iha nia diskursu iha Lansamentu ba Pintor Jacinto nian iha Sentru Kultural Xanana Lecidere.

Kirsty hatete, Jacinto mos konta nia istoria konaba nia aman ne’ebe ain kanek todan, tanba Jacinto nia aman monu iha tos Mehara no nia monu tanba uluk okupasaun Indonesia baku nia makas. Entaun istoria ida ne’e halo Krsity simpatia solidaridade bot ba Jacinto, tan ne’e Kristy desidi sei halo buat ruma hodi promove jacinto nia arte.

Kirsty esplika katak, umilidade ne’ebe nia iha, iha fulan Abril Kirsty Sword to’o iha Timor sira nain rua hasoru malu iha Timor Plaza no Jacinto ho taxi tula nia pintura hotu para hatudu ba Kirsty antes atu tama ba iskritoria kik ida iha Timor plaza, maibe Jacinto halo espozisaun kiik ida iha ne’eba.

“Iha momentu ne’eba ema barak ne’ebe liu husi fatin ne’e hakarak atu sosa kedas, maibe ami tenki esplika ba sira deskulpa, ne’e laos atu fan, maibe Jacinto hakarak hatudu deit nia pintura sira mai ha’u, entaun ho oportunidade ne’e ha’u promove Jacinto nia talentu no mos foti sae nia istoria ida ne’ebé nakonu ho terus no mos ho espirasaun liliu ba joven sira,” kulia Kristy.

Fundador Fundasaun Alola ne’e hatete, maske Jacinto ho dezafius barbarak, maibe nia iha esperansa bot tebes haburas kontinua ninia kreatividades no ninia talentu sira ne’e.Tanba ne’e nia hanoin tempu to’o ona ema hotu hotu ajuda Jacinto, tan tuir Kristy nia hare ohin loron laiha pintura barak atu faan. nia

Jornal Nacional

Jornal Nacional - editorial

Ohin loron povu, li-liu Sarani Katolika no, hirarkia igereja senti orgullu ho apoiu Governu nian, ho mos konstrubisaun husi sarani sira rasik hodi halo rekonstrusaun igreja sira iha Timor Leste.

Maioria igreja nebe governu liu husi Fundos Sosiedade Sivil no mos konstrubuisaun sarani sira nian konsege hadia igreja sira ho modelu kuaze eropa, Modelu nebe uniku. Igreja sira nebe governu konklui ona rekonstrusaun nee mak, Igreja Ossu, Igreja Motael, Igreja Balide, Igreja Viqueque no Igreja Suai.

Igreja nudar fatin ida atu sarani sira halibur malu hamutuk hodi koalia ho Nai maromak, konversasaun santidade hodi hametin no haklaken fiar hodi haboot dignidade hanesan Maromak ninia oan no mos koñese liu tan Nain Jesus Cristo.

“uma kreda ne’e sai sinal, maibe uma kreda lolos ne’e mak sarani ida-idak ho ninia kondisaun hodi haklaken fiar no hakbesik a’an ba Nai Maromak liu husi uma kreda” Dom Basilio.

Los duni amo,igreja ka uma kreda nee bele halo diak oinsa, dezeña tuir arkitetu antigu nian no estilu europeia nian maibe importante mak oinsa sarani sira aproveita uma kreda nee hodi loron ba loro uza ba koalia ho Maromak, hakbesik an ba maromak liu husi orasaun.

Laiha duvida kuandu haree uma kreda ida furak, funan – funan, renda- renda maibe importante mak oisan utiliza uma kreda ida nee, sarani sira tenki utiliza uma kreda sira nee hodi haklaken nai maromak ninia lia funa ba sarani sira tomak. Karik publiku sei lembra lia fuan kmanek kardeal Pietro Parolin nian nebe afirma iha pontu rua, importante ‘faith and action’, fiar no asaun. Sai saranai diak laos deit fiar maibe tenki akompaña ho asaun.

Fiar labele iha ibun tutun deit, katolika laos iha kartaun Identidade ka Bilite Indentidade, maibe sai sarani Katolika ida nebe fiar nain, kontribu hakalaken evanjelisasaun nian ba sarani sira tomak. Sai sarani labele fiar nain deit maibe tenki konkretiza ita nia fiar nee iha moris loron loron nian. Li-liu oinsa bele kria domin no paz, harmonia sosial.

“Igreja ne’e fo mos fatin ba ita atu haburas, hametin valores familia, solidaride domin, ita servisu maka’as hodi fo kontribusaun ba ita nia nasaun no povu nian ho valores sira seluk ne’ebe halo ita kompletu liu tan hanesan Timor oan,” Taur Matan Ruak.

Agora koalia konaba fundo ba sosiedade sivil nee, fundos nebe governu aloka ba item sosiedade sivil nian atu bele oinsa konfiksoes relijiosas sira bele aplika ba hodo hetan fundos nee hodi mellora konidasaun konfisoes rejiosas sira nian.

Apoiu governu nian hodi konstroe fila fali igreja sira nee laos tamba Maioria populasaun relijiaun Katolika maibe apoiu sira nee orsamenta ona iha Orsamentu Jeral Estadu nian kada tinan tan nee relijiaun seluk mos bele aplika ba fundos nee ho objetivu atu hadia no habuas relijiaun iha pais nee. *

QUELICAI - Seremonia ritual loke Estrada foun husi Aldeia Laumana, Suku Letemumo ba iha Uma Adat Uabitai Postu Administrativu Quelicai Munisipiu Baucau, hetan Partisipasaun husi Prezidente Republika Taur Matan Ruak ho Primeira Dama Isabel Fereira.

Observasaun STL iha Uma Adat Waibitai Prezidente Republika Taur Matan Ruak ho Ninia Komitiva lao oin kuaze minitu sanulu resin tamba Estrada laiha, Iha seremonia ritual lia nain Ria simu Prezidente Republika ho Primeira Dama no komitiva tuir Kultura Uma Adat Uabitani, nebe oho Karau hodi hare Karau ninia aten hatudu sinal diak ba komunidade sira sei loke estrada foun ho susesu.

Liu husi Lia menon Prezidente Republika Taur Matan Ruak durante Seremonia Ritual nebe importante tebes tamba lia nain, Liu Rai hamutuk ho Administrador sira no komunidade husi Letemomu no Haekoni hamutuk iha Uai-Bui-Tai.

Ita husu sira (Beiala-Red) atu bele kontinua tulun ita, reforsa tan lia nain sira atu hamulak sira hodi halo fatuk sira mamar hanesan hudi kain ita ke Estrada tama iha uma Lulik Uai-Bui- Tai,” dehan Taur Domingu (23/08/2015) iha Uma Adat Uabitai.

Taur hatutan, iha tempu sei iha funu laran ema hotu-hotu halibur malu iha foho Matebain nia tutun, barak fila barak mak hela, maske la hare sira nia isin ona, sira neebe mak mate husu ba Maromak fo fatin ba sira para sira horik rohan laek.

Iha fatin hanesan Direktur Geral SEPFOPE Jacinto Gusmão hatete bazeia ba proposta komunidade nian nebe mak hatoo husi Xefi Suco sira governu liu husi SEPFOPE simu ona. Informasaun kompletu iha STL Jornal no STL Web, edisaun Tersa (25/8/2015). Timotio Gusmao

Suara Timor Lorosae

DILI - Atu Garante establidade no hapara konflitus iha rai laran, maka knaar Governu nian tenke loke kampu de traballu ba Timor oan sira neebe maka too oras nee dezempregu.

Tuir Direktur Fundasaun Mahein Nelson Belo katak, argumentu neebe maka uluk uja hodi hasoru inimigu nee argumentu maka barak liu, tamba nee depois ukunan maka lalaok sira nee kontinua nafatin halo influensia too agora, no parte ida maka durante ukunan parte sira nee fahe ona ba iha grupu barak.

Hau hanoin Governu tenke tau matan ba ejijensia barak neebe maka povu iha rai ida nee husu depois de ukunan, buat sira nee Governu seidauk preparadu atu dezenvolve, tan nee ita koalia konaba edukasaun iha rai laran, eskola hotu-hotu produs sarjana barak, maibe servisu laiha tamba nee maka laiha establidade no hamosu konflitus iha rai laran, no ita nunka estuda katak Sarjana sira nee atu orienta ba neebe los,” dehan Nelson ba STL, Segunda (24/08/2015) iha nia knar fatin Fomentu Comoro Dili.

Nia informa liu tan katak, konflitus mosu iha rai laran tamba Nasaun ida nee nakonu ho ema rai liur duke Timor oan rasik, ezemplu ida maka enjeneria ba projetu ruma governu tenke bolu ema hosi rai liur, no timor oan muda tiha ba kotuk, tan nee Governu tenke iha hanoin ida katak oinsa atu kapasita tan timor oan hodi bele kaer rasik nia rai.

Iha parte seluk Vice Prezidente Parlamentu Nasional Aderito Hugo hatutan katak, depois ukunan establidade iha rai laran lao diak, no elisaun mos lao demokratiku tebes no elisaun ba suku, povu mos hili rasik ona ninia ema, tamba nee bele dehan Nasaun nee nakonu ho establidade. Informasaun kompletu iha STL Jornal no STL Web, edisaun Tersa (25/8/2015). Madalena Horta/Lucia Ximenes

Suara Timor Lorosae

DILI - Tribunal Distrital Dili (TDD) sei realiza leitura akordaun ba kazu krime partisipasaun ekonomio ho krime sekuestro neebe involve arguidu Calisto Gonzaga.

Tuir informasaun katak, juis prosesu ba kazu nee sei hatun desizaun ba arguidu Calisto Gonzaga iha loron 17 Setembru oras tuku 11:00 otl. Depois halo tiha desizaun parte husi Ministeriu Publiku sei kontinua halo investigasaun ba suspeitu neebe mak deskonfia involve mos iha kazu nee. Depois tribunal hasai desizaun ba kazu nee la signifika katak kazu nee remata ona maibe parte MP sei kontinua investigasaun hodi halo julgamentu foun maibe hasoru fali suspeitu neebe mak MP atu halo investiga ba.

Antes nee TDD realiza alegasaun final iha loron (27/07/2015) liu ba, nunee Ministeriu Publiku (MP) husu ba tribunal atu aplika pena uniku tinan 10 iha prizaun ba arguidu Calisto Gonzaga ba krime naun partisipasaun no krime sekuestro.

Ministeriu Publiku liu husi prokuradora Angelinha Saldanha deklara katak, produsaun de provadu husi faktus neebe konfirmadu katak arguidu halo detein ba arguidu droga nain lima iha Otel. Arguidu la detein iha fatin neebe legal maibe tau arbiru iha otel. No halo investigasaun ba arguidu nain lima la komunika ba MP neebe hanesan nain ba asaun penal laos ba iha Ministeriu Interior ho defesa.

Tanba nee husu ba tribunal labele apresia depoimentu husi sasin Kay Rala Xanana hodi fo valoriza ba arguidu. Ho ida nee MP husu ba tribunal atu aplika pena kadeia tinan 10 ba arguidu. Pena nee baseia ba krime naun partisipasaun tinan lima no prizaun tinan lima ba krime sekuestro neebe arguidu halo ba arguidu nain lima nee, neebe MP husu alterasaun juridika husi krime abuzu poder nian. Informasaun kompletu iha STL Jornal no STL Web, edisaun Tersa (25/8/2015). Domingas Gomes

Suara Timor Lorosae

DILI - Veteranus husi Rejiaun 4 iha inisiativa boot, kria industria kiik hodi hakiak ikan, halo karpinteiru no loke kios, tamba nee sira hatam proposta Govenu hodi husu tulun finanseiru.

Lia hirak nee hatoo husi Veteranus Riak Leman, ba jornalista sira hafoin remata entrega proposta ba Reprezentante veteranus, iha Palasiu Governu, Segunda (24/08/2015).

Ami veteranus husi Rejiaun 4 iha grupu 4 hatama proposta ba Minstru Agrikultura hodi husu apoiu finanseru, tamba ami veteranus sira nee agora hakiak ikan iha kolam hamutuk 14, kria kalpinteru no loke kios, neduni ami nia propopsta nee atu kanalisa ba Ministru Agrikultura SEPFOPE no ba MCIA,” hateten Riak.

Konaba programa hari grupu nee mai husi Ministru Agrikulturu, tamba nia maka husu ba sira atu hari grupu, husi Ministeru Agrikutura pronto azuda. Tamba nee sira hari programa nee kleur ona antes veteranus sira ba Australia, depois sira ba tiha Australia fila mai Ministru Agrikultura Estanislau da Silva kontinua husu wainhira maka organiza no hatama propota, tamba nee sira realize no halao proposta sira hodi husu apoiu ba sira nia programa.

Iha parte seluk Veteranus Geraldo da Costa hateten sira veteranus agora iha inisiativa diak hodi halao programa ka saida deit hodi hadia povu nia moris. Informasaun kompletu iha STL Jornal no STL Web, edisaun Tersa (25/8/2015). Joao Anibal

Suara Timor Lorosae

DILI - Primeiru Ministru (PM) Rui Maria de Araujo sei vizita Indonesia hodi hasoru malu ho Prezidente Republika Indonesia Joko Widodo (Jokowi), hodi deskuti konaba fronteira terreste ho Maritima tamba fronteria nee importante ba nasaun rua.

Tuir Ministru Negosiu Estranjeiru Hernani Coelho katak sira enkontru ona konaba Primeiru Ministru Rui nia vizita ba estanjeiru hanesan Indonesia, Nova Yorke no Cuba. Vizita ba nasaun tolu nee intermus ho delegasaun depois maka hasai lista hodi sira hare.

Iha vizita nee ita sei koalia konba area kopersaun konaba fronteira, justice, ekonomia, eduksaun ho saude, liu-liu Primeiru Ministru hasoru Prezidente Jokowi, sei koalia konaba frontria Treste koalia mos oituan konaba posibelidade ita nia servisu sei lao hamutuk konaba fronteira Maritima nia,” hateten Coelho, ba Jornalista sira hafoin remata enkontru ho Primeiru Ministru Rui Maria de Araujo, iha Palasiu Governu, Segunda (24/08/2015).

Governante nee aumenta tan katak Primiru Mistru remata vizita iha Indonesia, sei vizita mos ba Nova Yorke nee Assembleia Jeral, tamba iha Assembleia Jeral nee tinan-tinan sempre halao rotasaun entre Primeiru Ministru, Prezidente Republika inklui mos Ministru Negosiu Estranjeiru, hodi koalia konba aktividade Nasaun nia .

Iha parte seluk Observador Justisa Felipe Fatima de Sousa katak Governu halao vizita ba estranjeiru hodi koalia konaba edukasaun no saude nee buat normal ida. Informasaun kompletu iha STL Jornal no STL Web, edisaun Tersa (25/8/2015). Joao Anibal

Suara Timor Lorosae

DILI - Osan hamutuk $400.000 ne’ebé aprova iha 2012 hodi sosa ró ambulânsia ba Ministériu Saúde, oras ne’e sai mistériu ba komunidade sira iha postu administrativu Ataúro. Realidade hatudu, ró ambulânsia durante tinan tolu ona la-utiliza hodi evkaua moras hosi Ataúro mai Dili.

Administrador postu administrativu Ataúro, Manecas Soares rekoñese, durante tinan tolu ona governu liu-hosi MS abandona ró ambulânsia ne’ebé a’at kle’ur ona iha Ataúro.

Manecas hatutan, hafoin governu sosa ró ne’e a’at kedas hodi para de’it iha Dili. Hafoin hadi’a, koko ba Ataúro to’o ne’eba a’at kedas. Hadi’a fali tan, ba fali Dili no fila-fali ba Ataúro mak a’at iha 2013 to’o ohin loron.

“Durante inkontru barak ha’u hato’o informasaun ne’e ba Ministériu Saúde, maibé laiha resposta to’o agora. Evidensia mak ró ambulânsia ne’ebé a’at desde tinan 2013 to’o ohin loron seidauk hadi’a iha Ataúro ”, Manecas Soares via telefone ba Timor Post, Kuarta, (19/8). “To’o ohin loron ró ne’e paradu hela iha ne’e. Kuandu pasiente ruma moras grave mak tula fali ho aviaun Mission Aviation Fellowship (MAF) ne’ebé kontrata hosi Austrália”.

Entretantu, entre MS no empreza Samudra Indo Raya oras ne’e husik hela sira nia responsabilidade hodi halo manutensaun ba ró ambulânsia ne’ebé sosa ho osan estadu hamutuk $400.000 iha mandatu kintu governu konstitusionál.

Tuir informasaun ne’ebé Timor Post asesu, governu liu-hosi MS iha mandatu kintu governu konstitusionál konsege aprova osan hamutuk $400.000 hodi sosa ró ambulânsia atu fasilita pasiente sira iha rai laran inklui postu administrativu. Osan ne’e aprova iha 2012, maibé foin ezekuta iha 2014. Ataúro rasik iha ró ambulânsia rua. Ida halo operasaun de’it ba suku sira iha Ataúro no ida halo operasaun ba-mai Dili no Ataúro . Ida halo operasaun ba-mai Ataúro ne’e mak a’at ona.

Ró ambulânsia ne’ebé sosa hosi Indonézia iha Abril 2013 ne’e iha kapasidade tula pasiente nain rua de’it. Hafoin ró ne’e to’o Timor-Leste, ró ambulânsia ne’e para kle’ur iha tasi ibun Casa Europeia nia oin.

Depois lansamentu, governu halo kedas uji coba ba ró ne’e ba Ataúro a’at kedas. Kompañia Samudra Indo Raya hadi’a kedas hodi lori ba Dili no a’at kedas. Depois kompañia hadi’a fali lori ba Ataúro mós a’at kedas to’o ohin loron la-hadi’a. Nune’e, kompañia nia prazu garansia manutensaun mós hotu ona no MS mós fase liman hodi lakohi halo manutensaun ba ro’o ne’e rasik ho razaun la-klaru.

Ho kestaun ne’e mak Inspetor Jéral Estadu (IJE), Francisco de Carvalho hatete, nia hala’o ona auditoria investigativu ba parte MS nian nomos investiga ona reprezentante ida hosi kompañia Samudra Indo Raya.

“Maibé, ami sei presiza buka tan informasaun, tanba kazu ne’e komplikadu oituan. Informasaun ne’ebé ami hetan hosi ami nia investigadór ne’e mós sei mosu hela kontradisaun. Tanba ne’e mak ami sei buka hodi hatene liu-tan”, Inspetor Francisco ba Timor Post iha nia servisu fatin tasi ibun, Sional-Dili, fulan hirak liu-ba.

Nia hatutan, ró refere governu sosa ho intensaun atu fasilita komunidade Ataúro ne’ebé presiza atendimentu urjente hodi lori sira mai halo tratamentu iha Hospital Nasionál Guido Valadares, maibé to’o agora ró ambulânsia ne’e hela de’it ona sasan a’at. Tantu besik tinan ida ona MS dependenti ba ró Polisia Maritima hodi tula moras sira hosi Ataúro mai.

“Maske prosesu ne’e seidauk remata, maibé ema balun tenki responsabiliza ba ró ne’e, tanba ne’e sosa ho osan bo’ot. Sosa ho osan bo’ot mak kuandu ita la-uza ró ne’e entaun ita estraga de’it osan”, Francisco tenik. (oki)

Timor Post

DILI - Autor nain lima ne’ebé mak estraga Edifisiu postu Administrasaun Laga Munisipiú Baucau no tuda rahun kareta Polísia Militar (PM) nian rua inklui Polísia Nasionál Timor Leste (PNTL) nian ida oras ne’e hala’o hela aprejentasaun priodika ba postu Polísia eskuadra Laga hodi hein prosesu kontinuasaun.

Komandante Eskuadra Laga Duarte Ximenes informa, autor nain lima ne’e depois de investigasaun fila ona ba sira nia uma ida-idak maibe sira kontinua halo aprejentasaun priodika ba postu Polísia nian hodi hein prosesu ba oin nian.

“Ita hala’o ona investigasaun ba sira no komandu munisipiu haruka ona sira atu halo aprejentasaun priodikamente mai iha ne’e hodi hein prosesu kontinuasaun ba sira nia kazu,” dehan Duarte via telefone ba Timor Post sabadu (22/08).

Nia hatutan, kona ba sira nain lima ne’e sala ga lae ne’e depois ba iha Tribunal mak foin bele hatene , tanba, Polísia halo de’it investigasaun no prosesu sira tuir mai ne’e iha ona Ministeriu kompotenti seluk nia liman.

“Ita so halo de’it investigasaun ba sira depois ne’e ita intrega ba nain ba prosesu mak bele halo prosesu kontinuasaun ba autor sira ne’e,” dehan Komandante ne’e.

Autor nain lima ne’e mak mak halo asaun tuda no harahun kareta estadu nian ne’e iha prosesu lori mateisin mate bian Mauk Moruk ho nia elementu nain tolu ba iha nia knua Laga.

Autor nain lima ne’e mak hanesan João L-7 nia oan mak autor provokator, Juliaõ Inasio, Salustiano Coreia Belo, Domingos Ximenes, no Julio da Costa Ximenes entre nain lima ne’e balun sei relasaun familia ho Matebina Mauk Moruk nian, no sira iha duni intensaun atu harahun kareta ho edifisiu Administrasaun. (Way)

Timor Post

Komunidade Comoro (Kampung Baru) Sobu rahun kontador be’e nebe uluk kompanhia sira ba monta hodi hetan be’e tamba ho kontador ne’e halo be’e maran fali.

Liu husi Desijaun DNSA nian nebe komesa haruka kompanhia sira monta kontador be’e nian atu komunidade bele poupa be’e maibe pior liutan mak halo be’e la mai fali.

Komunidade Komoro Adelino dos Santos hateten ami sobu rahun kontador ne’e ho rajaun katak be’e la mai.

“Durante sira mai monta kontador foun ne’e halo be’e la mai fali nedunik ami tenki sobu rahun kontador ne’e hodi hetan fali be’e mos tamba uluk seidauk mai monta kontador, be’e mai hela”, hateten Adelino dos Santos ba JND iha Komoro, Dili, Sabdu (22/08/2015).

Nia dehan parese ke besi kontador nian ne’e as liu nemak be’e la mai, maibe agora ami bele asesu ho diak ona tamba ami sobu ona kontador ne’e.

“Husu ba DNSA atu bele kontrola kompanhia nebe monta kontador hirak ne’e laos mai monta arbiru deit nebe fo impaktu ba ema”, Dehan Adelino.

Sekuandu hanesan ne’e beibeik maka komunidade sira sei sobu hotu kontador nebe imi monta i sei la selu.

“Hau husu ba DNSA atu bele responsabilija no kria mekanismu diak atu nune komunidade hotu bele asesu ba be’e mos maske uitoan tamba durante ne’e komunidade barak mak sei halerik ba be’e mos”, Tenik nia. Ita

Jornal Nacional

Bispu Dioseze Baucau hateten katak membru Governu ka Estadu nia ema ida kuandu husu misa ba Governu ne’e inkonstitusionál tanba iha separasaun entre Estadu no Igreja.

“Ha’u kaer Dr. Rui de Araújo (Primeiru Ministru) nia liafuan ida. Kuandu nia hahú ninia governu, nia husu misa. Ha’u husu ba nia hanesan ne’e, bainó, buat ne’e tuir loloos inkonstitusionál tanba tuir lei iha separasaun entre Igreja no Estadu,” Don Basílio hato’o kestaun ne’e ba sarani sira bainhira prezidi misa ba inagurasaun Igreja Ti’ilou Imaculada da Conceição Viqueque, Sábadu (22/08/2015).

Ema sira estadu nian, tuir nia, labele hatudu sira nia fiar iha públiku. Maibé, Amu dehan, nia (Rui) konfesa katak nia mós katóliku ida.

“Nia dehan hanesan ne’e ba ha’u, Amu, molok sai ema estadu nian, ha’u katóliku ida. Tanba ne’e, maske iha krítika maibé ami hakarak ami nia governu foun ne’e ho misa ida,” Bispu haktuir.

Bispu Basílio esklarese, timoroan nia partikularidade maka ne’e katak ema kuandu mai Timor, ema hakfodak ho timoroan sira nia fiar ne’e. Dezde hosi primeira figura nasionál to’o sira ne’ebé ki’ik ne’e, Uma Kreda no Maromak sira laiha respeitus umanus , laiha moe, maibé hatudu sira nia fiar ne’e hanesan ema ne’ebé iha konsiénsia kona-ba saida maka sai eskolante kristu nian. (Ekipa Matadalan)

Matadalan

Sekretáriu jerál ONU, Ban Ki-moon hato’o parabéns ba Koreia Sul no Koreia Norte tanba alkansa ona akordu hodi hapara konflitu armada ne’ebé akontese iha península koreana

"Ha’u sente haksolok tebes ho notísia kona-ba akordu entre Koreia Sul ho Koreia Norte” dehan sekretáriu jerál ONU iha komunikadu.

Tuir Ban Ki-Moon, perspetiva hosi enkontru regulár entre nasaun viziñu rua maka “sei rezolve duni problema hirak ne’ebé bele akontese iha península koreana”.

Sekretáriu jerál ONU ne’ebé uluk hanesan ministru Negósiu Estranjeiru Koreia Sul hosi 2004 to’o 2006, preokupa tebtebes ho relasaun nasaun rua ne’e nian.

Iha komunikadu, Ban Ki-Moon husu ona ba nasaun rua atu bele hakmatek, fó apoia umanitária no foti inisiativa hodi hala’o reuniaun família ketaketak.

"Hanesan sekretáriu jerál ONU ha’u prontu atu apoia koperasaun entre Koreia rua", dehan.

Seul ho Pyongyang aloka kedas sira ninia kontinjente militár hanesan alerta hafoin akontese ytiru malu iha zona fronteirisa, kinta-feira liu ba, maibé horisehik iha ona akordu hafoin halao negosiasaun hodi tenta hapara konflitu militár.

Negosiasaun ne’e hala’o iha fronteirisa Panmaunjom molok tersa-feira dader, tanba halo komunikasaun durante oras ida, tuir portavós hosi Casa Azul (rezidénsia prezidensiál sul-koreana) fó sai.

SAPO TL ho Lusa

Eis-visi-ministru Finansas xinés Jin Liquin nomeia ona ba prezidénsia Banku Aziátika Investimentu ba Infraestrutura (BAII), hanesan instituisaun finanseira internasionál foun ne’ebé hato’o hosi Pekin, haktuir entidade iha sira-ninia portál, hosi internet.

Jin Liquin, ho tinan 66 diriji ona fundu soberanu xinés (China Investment Corporation) no desde outubru sai nu’udar xefe interinu BAII nian.

Hato’o hosi prezidente xinés iha 2013 no iha Washington, haree hanesan dezafiu ba orden finanseira internasionál, maibé ikus mai BAII maka promove apoiu hosi nasaun rua nulu resin ne’ebé la’os hosi Ázia, hanesan Afrika Sul, Alemaña, Austrália, Brazil, Fransa, España, Noruega, Portugal, Reinu Unidu ho Suisa.

Hosi ekonomia bobot iha mundu, Estadus Unidus, Kanadá ho Japaun maka latama. Akordu konstitutivu banku nian asina iha 29-juñu hosi reprezentante nasaun 50.

Elisaun Jin Liquin hetan konfirmasaun kona-ba ne’e durante reuniaun xefe negosiadór ne’ebé hala’o horiehik, tuir informasaun hosi ajénsia Xinhua.

SAPO TL ho Lusa

Parlamentu Giné-Bisau nian horisehik aprova rezolusaun proposta hosi PAIGC atu hatun primeiru-ministru foun, Baciro Djá, no hili fali naran seluk, hamutuk ho Prezidente Repúblika.

Hosi deputadu eleitu 102, 79 maka marka prezensa no 75 vota “a favor”, no abstensaun hat: na’in tolu hosi bankada Partido da Renovação Social (PRS) no ida hosi Partido da Nova Democracia (PND).

Tuir proposta ne’ebé aprova ona, Assembleia Nacional Popular (ANP) "diskorda ho Dekretu Prezidensiál n.º 06/2015", ne’ebé nomeia primeiru-ministru foun.

Iha sentidu ne’e, ANP rekomenda "ba lideransa sira partidu polítiku sira ne’ebé reprezenta iha Asembleia atu "kontinua "halo esforsu hodi hamutuk avansa ho proposta solusaun" ba Prezidente Repúblika, refere dokumentu ne’e.

Solusaun ne’e tenke liuhosi presupostu rua: Prezidente tenke "hatun" Baciro Djá, ne’ebé hili no simu ona pose iha loron-kinta no "hili fali primeiru-ministru foun, hatudu hosi PAIGC, partidu manán-na’in iha eleisaun ikus" no ho indijitasaun "liuhosi konsulta ho formasaun polítika reprezenta iha ANP".

Dokumentu ne’e prevee atu parlamentu "garante apoiu no kolaborasaun institusionál hotu ba Governu ne’ebé harii ho baze iha presupostu rua".

Rezolusaun lansa mós "apelu ida ba órgaun soberania hotu" atu asina "akordu estabilidade" ida.

SAPO TL ho Lusa

Reportajen: Augusto da Costa

MALIANA: Moto sobu a’at tiha intek Irigasaun Maliana 2 nune’e halo impede ba povu agrikultor sira atu halo natar, tanba iha tinan 2013-2014 mota sobu estraga tiha intek irigasaun Maliana-II to’o agora seidauk hadia hikas. Hateten Vice Prezidente Sentru Komunitariu Aprendiziajen (SKA) Maliana Antonio Santa Cruz ba STL iha Maliana, Sesta (21/8/2015).

Tuir Antonio, irigasaun Maliana-II ne’ebé mak fornese bee ba Suco ida agora la funsiona ba povu argrikultor sira tamba desde tinan 2013 liu ba mota sobu estraga ne’e duni intek irigasaun hetan estragus to’o agora seidauk hadia ne’e mak difikulta agrikultor sira. Tuir Antonio, intek irigasaun Maliana-II a’at ne’e Ministru Agrikultura rasik mai hare’e ona, maibé to’o agora seidauk hadia.

Tanba ne’e husu Ministériu Agrikultura no Peskas (MAP) oinsa atu fó importansia hodi hadia intek irigasaun Maliana-II ne’ebé mota sobu tiha iha tinan 2013-2014 liu ba.

Entretantu kondisaun irigasaun Maliana-I diak hela dehan, Antonio ne’e mak to’o agora kontinua fornese bee ba area natar Suco lima (5), maske area balun bee la to’o. Tanba Suco balun nia area natar dodok husi irigasaun, nune’e bee fahe la to’o.

Iha parte seluk, Administrador Munisípiu Bobonaro Domingos Martins hateten, Irigasaun Maliana-II a’at nune’e la bele fornese bee ba povu agrikultor sira ne’ebé mak uza bee husi irigasaun Maliana-II tanba mota sobu tiha intek irigasaun a’at tiha iha tinan 2014 liu ba.

Administrador Bobonaro ne’e salenta liu tan katak kona-bá irigasaun Maliana-I diak hela. Ne’e duni povu agrikultor sira kontinua uza halo natar. Dadaun tinan ida ne’e haree sira koleta hotu ona. Agora agrikultora balu uza fali bee hodi kuda modo oin-oin hanesan modo mutin, repolu, fore sikoti, brinsela no modo sira seluk tan.

Tuir Administrador Bobonaro ne’e katak tinan ida ne’e produsaun haree iha Maliana tun kompara ho tinan 2014, tamba tinan 2015 ne’e udan been minimu nune’e halo produsaun haree tinan tinan ne’e tun. Tinan 2014 produsaun haree sa’e, tanba udan been diak nune’e natar hektares ida bele produs haree to’o tonelada hat (4), maibé tinan ne’e tun ou menus.

Suara Timor Lorosae, loron Tersa, 25 Agostu 2015 - Foto: Ilustrasaun

DESKONFIA MANIPULA REZULTADU AUTOPSIA MATE ISIN MM, HNGV REZEITA TOTAL

PM RUI ARAÚJO:BUROKRÁSIA TENKI EJISTE

PR TAUR MATAN RUAK ENKORAZA TNCC SERVISU MAKA’AS

AHI INDEPENDENSIA SEI LAKAN ROHAN LAEK

NUMERU LABARIK MAL NUTRISAUN SEI A’AS

KIRSTY LANSA ESPOZISAUN ARTE JACINTO BATISTA

UMA KREDA LOLOS MAK SARANI

Loke Estrada Foun, Taur Partisipa Seremonia Ritual Knua Uabitai

Hapara Konflitus No Kria Establidade Iha Rai Laran, Governu Tenke Kria Kampu Traballu

17 Setembru TDD Deside Kazu Calisto

Veteranus Kria Industria, Husu Governu Nia Tulun

Kestaun Fronteira Terreste ho Maritima, PM Rui Sei Hasoru PR Jokowi

OSAN SOSA RO AMBULANSIA LAKON

Polisia deside aprejentasaun priodika ba autor estraga edifisiu Laga

KOMUNIDADE SOBU KONTADOR BEE MOS

Amu Basílio: Husu Misa ba Governu ne’e Inkonstitusionál

ONU haksolok ho akordu ne’ebé alkansa hosi Koreia Sul ho Koreia Norte

Eis-visi-ministru Fiannsas xinés asumi prezidénsia BAII

Parlamentu Guiné-Bissau aprova rezolusaun ne’ebé husu ba PR atu hatun PM foun

Mota Sobu Irigasaun Maliana-II