Quantcast
Channel: - TIMOR AGORA
Viewing all 15889 articles
Browse latest View live

HARMONIZA IMI NIA RELASAUN

$
0
0
Matadalan - Editorial

Loron 20 Agustu 2015, Forsas Armadas Libertasaun Nasionál Timor-Leste (FALINTIL) komemora ninia aniversáriu ba dala 40.  Susesu barak ona maka FALINTIL atinji. Fatór determinante ba libertasaun nasionál no kontribui hodi asegura estabilidade nasionál.

Ema hotu hein, FALINTIL kontinua hahi ninia slogan “FALINTIL maka ikan no povu maka wee”. Dala barak iha terenu, povu sai vítima ba FALINTIL-FDTL ninia atuasaun. Ezemplu konkreta maka foin lalais bainhira halo operasaun buka Grupu Mauk Moruk iha Postu Administrativu Laga, povu inosenti hetan agresaun fízika, terror mentál no psikolójikamente hosi oknum FALINTIL-FDTL balun.

Senti tristi liu-tan, bainhira veteranu FALINTIL sira la hatudu vontade di’ak hodi rezolve sira nia problema rasik. Ita lalika helik. Problema kona-ba Mauk Moruk. Sira maka uluk luta hamutuk iha ailaran, tan ne’e, tuir loloos fásil ba sira hodi rezolve problema ne’e. Maibé, saida maka akontese, nufin, sira la rezolve ho “liafuan” maibé ho “kilat-fuan”.

Iha nasaun demokrátiku maka ita sé kilat ba malu, kerdizer implementasaun demokrásia teorikamente de’it maibé prátikamente la akontese. Ne’e hatudu katak ita lakohi promove diálogu no rekonsiliasaun maibé ita sei saudade hela arma hodi solusiona problema.

Lisaun boot ba veteranu FALINTIL sira atu halo reflesaun didi’ak. Sé imi ho imi maka hatudu ona ezemplu ida ne’e ba públiku, imi kria problema ba jerasaun foun sira. Jerasaun foun sira sei la hela hakmatek iha futuru. Sé la hatene hanoin no domina án, aban bainrua jerasaun foun sira sei uza maneira rezolve problema ne’ebé imi uza hodi rezolve sira nia problema rasik. Imajina, ita atu lori Timor ba ne’ebé.

 Tanba ne’e, ba veteranu FALINTIL sira ne’ebé sei moris, hori ohin ba oin, buka malu hodi harmoniza imi nia relasaun. Nune’e, ba futuru, sai hanesan lisaun osan mean ba jerasaun foun sira atu hakat tuir. Obrigadu no parabéns ba aniversáriu FALINTIL ba dala 40. (*)

Kombate Korupsaun, Demokrásia Tenki La’o Loos

$
0
0

Atu kombate korupsaun, demokrásia ne’e tenki la’o loos. Sé demokrásia  maka ita implementa la loos ne’e susar no provoka korrupsaun sei sai buras ba nafatin. Ne’e katak iha forsa ida maka sei boot liu demokrásia. Sé ita hakarak kombate korupsaun ita tenki la’o tuir lei inan konstituisaun RDTL no sé lei oan ruma iha mós tenki la’o loloos” Estudante Departementu Siénsias Sosiais no Polítika hosi Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL), Sancho Belito Fernandes hato’o hanoin ne’e ba Jornál Matadalan iha nia hela fatin, Kinta (29/07/15).

Nia haktuir, iha Timor-Leste hahú kedas hosi restaurasaun independénsia to’o mai iha faze konstrusaun estadu hahú hosi IV Governu Konstitusionál  mai to’o ohin loron, haree katak korupsaun ne’e ás tebes.

“Hanesan ema sukat iha estatístika globál katak Timor-Leste tama iha terseira (3) faze korupsaun nian, maibé ha’u la kestiona buat ida ne’e. Ita kestiona ida maibé realidade ne’ebé ita rasik akompaiña, durante ne’e iha Timor-Leste númeru korupsaun ás tebes, tantu nível estadu, nível komunidade, nível organizasaun ho nível edukasaun akadémiku sira,” nia hatete.

Tanba ne’e, tuir nia, atu kombate korupsaun, sidadaun hotu iha direitu atu fó kontribuisaun, tanba difinisaun korupsaun ne’e buat ida ne’ebé kle’an tebes. Korupsaun ne’e rasik dala barak ema halo maibé la sente tanba korupsaun tempu, korupsaun manipulativu sistema, korupsaun neopolítiku, korupsaun subornu ne’e ema sente hanesan buat baibain.

Ne’eduni, hatutan,  atu kombate korupsaun, sistema tenki di’ak no liu-liu  edukasaun maka tenki esforsa maka’as hodi forma karater umanu no forma hanoin  pontualidade disiplina no morál  étika institusionál.

Nia dehan, Timor-Leste tantu hosi nível estadu la hatudu vontade hodi kombate korupsaun tanba la forma nia sidadaun ho sistema ne’ebé di’ak, la forma nia sidadaun ho lei ne’ebé forti.

 “Ita ko’alia ba nível estadu, opurtunidade boot ne’ebé atu kombate korupsaun maka lei inan konstituisaun RDTL, no ita mós iha ona instuituisaun espesífiku ne’ebé maka forma hosi estadu maka Komisaun Antí Korupsaun (KAK). Opurtunidade seluk maka korupsaun ne’e ema hotu la gosta no parte pozitivu ida maka Timor iha ema matenek lubuk ida no organizasaun sosiedade sivíl lubuk ida. Forsa maka ne’e ona ita hein tan saida. Hein buka meius de’it ona,” Sancho hatete.

Nia hateten, haree ba realidade katak kualidade vontade lideransa ba kombate korupsaun hosi  nível estadu laiha. Tanba ne’e maka korupsaun nafatin ás.

“Importante maka ne’e, hanesan akadémiku hakarak ka lakohi, kombate korupsaun iha nível estadu forsa maibé desizaun ne’ebé loos maka ema ne’ebé sai xevi influensia hanesan ema sira ne’ebé túr iha estrutura estadu maka tenki sai númeru um (1) hodi hatete lae ba korupsaun,” Sancho tenik.

Nia hatutan, ko’alia kona-ba meius atu regula ema hodi labele halo korupsaun, nível  estadu tenki buka meius atu kria lei ne’ebé forti, la’os foka de’it ba lei ne’ebé iha kódigu penál, maibé estadu tenki koko husu  ba Parlamentu Nasionál (PN), katak, tanba saida maka lei antí korupsaun to’o agora seidauk aprova.

“Estadu tenki hola desizaun hodi husu ba PN, tanba parte ida ne’ebé halo difisil KAK atu kombate korupsaun maka KAK rasik laiha baze legál ou Lei Antí Korupsaun (LAK). Estadu presiza buka hatene, ho razaun saida maka to’o agora PN la aprova LAK,” Sancho kestiona.

Nia haklaken, durante ne’e públiku kestiona katak PN reprezentante povu iha uma fukun Parlamentu Nasionál, entaun sé povu hotu, sosiedade sivíl hotu hakilar ona ba PN atu aprova LAK, PN hein tan saida.

Tuir nia katak ida ne’e bele hamosu konfuzaun katak PN ne’e reprezentante povu ida oinsá. Ne’e lojika hatete katak PN maka la rona ona povu nia lian, entaun liafuan ida reprezentante povu ne’e hanesan liafuan de’it maibé prátikamente Parlamentu Nasionál (PN) bosok, ne’e katak la’os reprezenta povu maibé partikulár.

“Hanesan akadémiku ne’e pergunta mai ita, tanba saida maka LAK to’o agora la aprova. Hanesan akadémiku ita bele fó observasaun jerál katak komitmentu membru PN ba kombate korupsaun laiha. Tanba sé lei ne’e maka seidauk loos para aprova entaun PN tenki buka dalan seluk no di’ak ida mós keta lei ne’e bele halo monu no halo mate fila fali sira. Ita ko’alia kona-ba vontade, PN fraku, tanba vontade iha karik kestaun nasionál hirak hanesan lei ne’e sira labele túr nonook de’it,” Sancho lamenta.

Iha parte seluk, nia dehan, organizasaun sosiedade sivíl iha Timor tenki hahú  edukasaun kombate korupsaun hosi nível ki’ik no organizasaun sira hotu tenki hala’o edukasaun kombate korupsaun ne’e iha fatin hotu.

“Instutuisaun hotu iha governu tenki iha komitmentu de sistema, komitmentu de vontade antí korupsaun hahú hosi buat ki’ik  hosi disiplina tempu, no rekrutamentu. Edukasaun antí korupsaun tenki kuda maka’as iha nível báziku hosi eskola primária, sekundária tomak no presiza kria mós displina hahú hosi baze,” nia sujere. (Mj1)

DRAMA NO KULPA POLÍTIKA

$
0
0

Hosi Cancio “Cassimata” Ximenes

Drama Eis Komandante Brigada Vermelha, Paulino “Mauk Moruk” Gama (Mauk Moruk Raan Nakali Teki Timor) ne’ebé membru forsa Empeñamentu Operasaun Konjunta (EOK) sira tiru mate iha Postu Administrativu Venilale (Baucau), Sabado (08 Agusto 2015), halo rai Timor-Leste hakruuk monok. Matebian sira mós kala haree drama ida ne’e, basa reen-toos hodi halerik; katak timoroan assuwa’in ida ne’ebé luta ba injustisa ninia luta nabeen folin la’ek ona. Rai lulik Timor-Leste mós tuku tuur, tane liman kuru netik Mauk Moruk nia raan, nalihun netik iha rai lulik ida ne’e ninia hirus-matan nia leten—dignifika Mauk Moruk ninia luta nu’udar timoroan be uluk kontribui ba Timor-Leste ninia ukun rasik-án.

Mate maka hamate ona Mauk Moruk nia luta too iha rohan ona. Mate maka hatete ba ema hotu iha mundu rai klaran katak tiru mate tanba kontra estadu no nasaun [tiru kanek membrus eguransa estadu]. Mate ona rai taka tilun labele rona ona. Maibé, mate ida ne’e mós lori familia matebian sira laran dodok tebes. Triste. Triste tanba afinal timoroan mós sei bele hatene oho malu hanesan oho animal. Oho la mate, oho tiha de’it. Ne’e, vitória boot ba ida ne’ebé foti desizaun no derrota boot ba hirak ne’ebé sai vitima. Katak, drama polítika ne’e ninia ending maka hatudu parte ida sai eroi no parte seluk fali sai traidór. Manan ka lakon, Mauk Moruk manan ona “mate” no manan ona “dame rohan la’ek” nian.

Mate ona, ema ida la barani fó kulpa ba Mauk Moruk no fó kulpa ba hirak ne’ebé foti desziaun. Desizaun sala ka loos, ninia rohan maka rezulta mate. Ohin, Mauk Moruk husik hela rai lulik Timor-Leste no ninia familia (feen ho oan) ba ona mundu seluk. Ita hotu hakruuk no fó honra ba Mauk Moruk hanesan Andre “L-4” da Costa ne’ebé subar mata-been hodi hatete; “Mauk Moruk mate ho prinsipiu. Ita tenki kalma. Tanba ita maka bele dignifika nia liu-hosi realidade “mate” be akontese ba ita familia sira be hela ne’e. Ita maka tenki dignifika nia (Mauk Moruk).” Liafuan matenek be falun ho laran triste.

Tanba saida maka tenki triste no tanis? Tanis no triste ba sé nia kulpa? Tanis ba Mauk Moruk nia kulpa, la hetan babol, tanba nia luta ba injustisa. Tanis ba ida ne’ebé foti desizaun tiru Mauk Moruk, ne’e imi ida-idak ninia direitu. La’os tempu ona ita hatudu liman hodi fó kulpa ba Mauk Moruk ka ba ema ida ne’ebé foti desizaun ka ema ida ne’ebé lori kilat tiru mate Mauk Moruk. Maibé, ita tenki fó kulpa ba rai lulik Timor-Leste tanba Mauk Moruk no sira hotu ne’ebé foti desizaun no tiru, luta no defende ba Timor-Leste nia dignidade.

Tanba ne’e, labele husu; mate ne’e sé nia kulpa no kulpa ne’e sé nian? Ita hotu nia kulpa, ah, sé maka dehan ba sé. Ne’e Timor Leste nia kulpa, eh, rai na’in selok imi karik. Ne’e la’os sé-sé nia kulpa maibé “polítika” nia kulpa. Ah hera metinaro. Polítika ne’e sé maka halo no sé maka foti desizaun polítika. Sala ka los, ohin loron, ema hotu-hotu mout iha tristeza nia laran. Katak, Mauk Moruk nia mate, sai lisaun boot ba polítiku na’in sira no ba jerasaun foun sira atu refleta; Mauk Moruk inimigu ba estadu ka inimigu ba polítiku na’in sira; eroi ba injustisa ka traidor ba rai lulikTimor-Leste ka ba polítika na’in sira. Ba Mauk Moruk nia familia (feen ho oan), Mauk Moruk maka sira nia eroi no sira nia assuwa’in loloos. Sira hanoin no tanisss…

Tanis no triste? Pelumenus iha razaun tolu. Dahuluk, tanba sorte át monu ba mate. Daruak, abandona nia familia (feen ho oan) hanesan manu-oan sira lakon nia inan. Datolu, triste no tanis la’os polítika ida ne’ebé bele politiza—tanis ho fuan ho laran. Santo Tomas iha “Suma Teological I-II”haktuir katak, tristeza ne’e mosu hanesan (1) forma domin (kariñu)—triste tanba lakon aman (familia); (2) senti laran-susar (prihatin)—ika kontestu Mauk Moruk nia mate, ema hotu laran susar ba feto faluk no oan kiak nia moris tanba konsikuensia hosi ukun na’in sira foti desizaun tuir sira nia gostu de’it; (3) rezulatdu hamkaan (akibat iri-hati), ema senti triste ba Mauk Moruk nia luta halo revolusaun—Governu Xanana konsege rona no halo remodelasaun—hodi dissolve parlamentu nasionál no halo mudansa ba konstituisaun RDTL too ukun na’in sira tuur lametin katak asaun ne’e  kontra nasaun no trai Timor Leste too tiru mate; (4) lahakmatek (laran-tauk) tanba pesoalmente senti laiha kbiit ona atu sai hosi egijensia. Nia [Mauk Moruk] oferese-án ba mate hodi dehan, “Ha’u mate maka lori ha’u nia isin mate maibé ha’u la-rende moris. Rai ida ne’e lulik. Ha’u la trai ha’u nia povu no mós ha’u nia matebian sira. Imi hotu tenki kontinua luta korupsaun, kontra maldisaun át iha ita nia rain. A Luta Continua.”

Jeralmente, ema hotu hanoin katak Mauk Moruk mate tanba kontra estadu no kontra nasaun [tiru kanek membru seguransa estadu]. Lojikamente los maibé polítikamente ida ne’e la’os Mauk Moruk nia sala (kulpa) maibé “kulpa polítika”. La’os tanba “kulpa polítika” (vingansa polítika) tempu passadu nian maibé “kulpa polítika” hosi polítika-na’in sira ne’ebé ezekuta polítika (orgaun ne’ebé halo rezolusaun no sst). Tuir ovservadór polítika no hakerek-na’in livru “Demokrasi Radikal”, Boni Hargens, hatete “kulpa polítika” nu’udar meus kulpa hotu-hotu ne’ebé ukun na’in sira halo la-ho planu no ho planu, nu’udar traisaun symbol nasaun ida nian ne’ebé halo sistema polítika la funsiona ho di’ak, parsialmente ka totalmente, hodi kria interese povu nian jeralmente no interese nasaun nu’udar sistema ida”.

Drama oho Mauk Moruk fó hanoin mai ita ba dutrina polítika hosi “poder na’in” (sang penguasa) hosi Niccolo Machiavelli katak ”poder na’in” sira iha ninia atividade polítika hodi hala’o ninia poder ne’ebé bele bosok, no oprime (menindas) tenki kumpriende katak ida ne’e la’os ”moral polítika” iha signifikadu ne’ebé jeral. Nia nu’udar esteitmentu faktual katak mundu poder nian la’os moos hanesan mundu mitolojia lalehan nian iha tempu pra-Renaisanse nian. Mundu poder nian, hanesan baibain, nu’udar mundu ida ne’ebé nakonu ho intrik, maldade (kekejian), ambisaun, no beik-teen (ketololan).

Hakait ba tema komemorasaun loron Falintil ba dala-40 “Ema Ida, Istória Ida, Ba Ukun-Án”, maske mate ona, Mauk Moruk mai ho istória ida ba ukun-án ida. Luta ba ukun rasik-án, iha ailaran (1984), Mauk Moruk mout-lakon iha Komandante das Falintil Xanana Gusmão ninia polítika “remodelasaun radikal” ne’ebé izola Mauk Moruk too entrega-án ba Indonezia (1985). Konsikuensia polítika ida ne’e, iha ambiente ukun rasik-án, vingansa polítika buras hikas lori Mauk Moruk halo istória ida tan hodi alerta revolusaun too iis kotu. Istória passadu, vingansa passadu, segredu passadu mohu nabeen ona—ema ida, istória ida, ba ukun-án.

Istória ka drama Mauk Moruk nia mate nu’udar lisaun ida ba jerasaun futura katak (1) odio vingansa sei buras hosi jerasaun ba jerasaun, (2) hakarak manifesta ka luta ba injustisa tenki liu-hosi dalan (organizasaun) legal la’os illegal, no (3) sai ameasa boot ba jerasaun foun sira ne’ebé sai “voice of the voiceless” (lian ba ema lian la’ek sira) atu hakilar injustisa iha futuru be mai—sé maka hakilar makaas, nia iis kotu iha kilat nia tutun. Mosu inspiraaun ida katak Mauk Moruk nia mate sai mós hanesan “edukasaun dame” (peace education) ida ne’ebé lori ita sai  sosiedade ida ne’ebé moris nakonu ho dame.

Timor-Leste ne’ebé riku ho konflitu sosial, ekonomia, polítika, no kultural sadik  sidadaun ka sosiedade Timor-Leste atu ba hatene kuñesimentu (siensia), jeitu (ketrampilan), no mentalidade ne’ebé efetivu hodi rezolve konflitu ho dame. Iha prespetiva ida ne’e, “edukasaun dame” maka sai xave importante. Iha ne’e, ha’u foti hanoin ruma bazeia ba inspirasaun hosi Johan Galtung ne’ebé koalia kona-ba kurikulu ne’ebé presiza foti sai lisaun ida ne’ebé apoia atu atinji dame maka; (1) Hanoin kritiku kona-ba militerizmu, armamentu, no funu; (2) Edukasaun global kona-ba interdependente; (3) Edukasaun Direitus Humanus; (4) Edukasaun antirasismu no intercultural learning; (5) Edukasaun kona-ba dame ho natureza; no (6) Edukasaun oinsa atu atende konflitu.

Edukasaun refere iha relasaun entre eduaksaun no sosiedade multikultural no mós importante liu apresiasaun ba realidade multikultural ba objetivu ida atu atinji nation and character building. Atu atinji mehi ida ne’e, ha’u kuu inspirasaun fuan hitu (7) hosi matenek na’in Mary Lee Marrison (Peace Education, 2003) kona-ba ukun-na’in (edukadór) nia lalaok. Dahuluk (1), ukun na’in sira tenki fó respons hasoru situasaun iha sira nia matan (immediate situation) iha sosiedade no mundu ne’ebé ameasa moris no defende moris ne’e rasik—tenki sai ajente dame no akumula konsiensia nia kbiit kona-ba dame.

Daruak (2), nu’udar edukadór, ukun na’in sira tenki eduka sosiedade (povu) ne’ebé moris iha tauk nia laran no livre hosi tauk ida atan nian. Iha dame nia laran laiha tauk. Tanba ne’e fenomena ema nia “tauk” ne’e tenki sai mós atensaun (lisaun) ba edukadór (ukun-na’in) ba dame. Ukun na’in tenki sai edukadór ba dame hodi harii dame iha sosiedade nia leet.

Datolu (3), tuir ukun na’in tenki sensitivu no fó responde real ne’ebé relevante hasoru nesesidade umanidade (kemanusiaan) sosiedade nian, prioridade ba nesesidade isin-lolon no nesesidade psikolojia nian ne’ebé fundamental. Paradigma komprensaun kona-ba seguransa ba edukadór dame nian maka seguransa hanesan kondisaun ne’ebé bele hakonu nesesidade umanidade la’os produsaun represaun.

Ha’at (4), ukun na’in (edukadór) ninia hahalok real lor-loron hanesan ema ida ne’ebé iha kapasidade rona ne’ebé efetivu, iha kapasidade atu adianta fó valor (folin), iha kapasidade responde ema seluk nia koalia ho relevantemente no objetividade ho proporsional. Tanba, jeitu (ketrampilan) rona ema seluk ho efetivu nu’udar ai-riin ida ne’ebé tonka netik kultura dame nian.

Lima (5), ukun na’in sira tenki hatudu hahalok kooperasaun konstrutiva duke kompetisaun destruktiva, tanba kooperasaun konstrutiva iha kapasidade atu fó no bele rezolve dame iha konflitu ida duke kompetisaun destruktiva.

Ne’en (6), ukun na’in presiza ninia imajen ba an rasik (self-image) ne’ebé pozitivu atu nune’e bele refleta an katak nia mós iha folin ba ema seluk, hafoin haloot hirak ne’e sai hanesan baze rasional no realistiku atu respeita ema seluk no respeita maneiras moris hotu-hotu nian.

Hitu (7), ukun na’in (edukadór) tenki dezenvolve no aprende nafatin atu dezenvolve jeitu (ketrampilan) komunikasaun interpersonal ne’ebé efetivu hodi hakbiit empatia no konsiensia etis nian, tanba komunikasaun interpersonal ne’ebé efetivu, empatia, no konsiensia etis nian nu’udar baze ka modelu ba rezolve dame iha konflitu ida ne’ebé akontese iha moris lor-loron.

Fó folin ka lae’e, inspirasaun hirak ne’e hanorin ita bele foti hikas ukun na’in (edukadór) sira ninia hahalok lideransa no esensaun liedarnsa polítik ne’ebé iha dignidade hodi bele kumpriende etika públiku be klean. Tanba “dignidade” nu’udar lalenok ida hosi hahalok ontentiku ne’ebé nakonu ho soberania hosi lideransa ne’ebé iha karakteristiku atu nune’e ninia povu (sosiedade) bele respeita nia. Maibé, hakait ba Mauk Moruk nia mate ne’ebé halo feto faluk no oan kiak sira tanis, nu’udar evidensia konkreta ida ne’ebé halo ukun na’in sira lakon sira nia dignidade polítika no mout iha kulpa polítika ida ne’ebé fó sala ba “polítika” hodi hahí formula “Lambe Leten, Sama Okos (kraik)”.

Atu “lambe leten” no “sama okos”, lambe leten too namlele no sama okos sai dodok didiak, drama no desizaun polítika oho Mauk Moruk halo familia sira laran dodok no hirak ne’ebé ezekuta polítika (ukun na’in sira) lamas hirus matan ho laran ksolok. Katak, akontesimentu ne’e sai tiha ona “lalenok mudansa” ida ne’ebé ema hotu hamriik iha oin atu leno-án. Balun dehan leno an iha lalenok nakfera nia oin. Konforme imi. Tanba, progress is impossible without change and those who cannot change their mind cannot change anything (George Bernard Shaw). Bele halo mudansa, maibé, keta haluha katak Mauk Moruk mós uluk nu’udar “Ema Ida, Istória Ida, Ba Ukun-Án”. Parabens ba Aniversariu Falintil ba dala-40. Adeus Eis Komandante Brigada Vermelha, Paulino “Mauk Moruk” Gama! (*)

Matadalan, opiniaun

Koreia Norte no Súl marka ronda negosiasaun daruak ba ohin

$
0
0

Koreia Norte no Koreia Súl konkorda atu realiza ronda konversasaun daruak ohin, hafoin diskusaun naruk hodi rezolve krize entre nasaun rua ne’e.

Parte rua ne’e hala’o akordu atu halibur malu fali iha tuku 15:00 oras lokál (tuku 07:00 iha Lisboa) hodi "afina diferensa". Konversasaun hotu iha tuku 04:00 oras lokál, oras sanulu nia laran.

Hala’o iha vila fronteirisa Panmunjom, fatin iha ne’ebé asina cessar-fogo funu koreana tinan 1950-53 nian, reuniaun boot inter-koreana tinan ikus nian, ne’ebé reflete gravidade hosi situasaun atuál.

Koreia Norte ameasa Koreia Súl atu hahú "funu totál" karik Seul la hapara operasaun propaganda.

Iha inísiu madrugada ohin, Koreia Norte asegura katak nia tropa sira prontu ba "funu totál" karik Koreia Súl la kumpri ultimatu ne’ebé iha, iha altura tensaun militár boot entre nasaun sira. Pyongyang hakark atu Seul retira altifalante sira ne’ebé hato’o mensajen propaganda kontra rejime Pyongyang nian iha Zona Desmilitarizada (DMZ) ne’ebé hafahe nasaun rua ne’e.

Tensaun nakfera iha loron-kinta ne’e, bainhira Seul akuza Pyongyang tiru kontra nia unidade militár ida, no hatan ho lansamentu ronda artillaria dezena tolu iha diresaun ba Norte.

SAPO TL ho Lusa

Lula no Rousseff rekoñese krize no promete katak Brazil sei hamriik hikas

$
0
0
Eis-prezidente Brazil nian, Luiz Inácio Lula da Silva no nia susesora no aliada polítika Dilma Rousseff promete, iha sábadu ne’e, ba brazileiru sira katak Governu sei hasai nasaun hosi krize.

"Braziloan barak maka sofre hela, maibé hamutuk ita sei sai hosi situasaun ne’e.

Ita iha tinan viajen nian no viajen ne’e sei lori Brazil ba fatin ida di’ak liu. Ita atualiza hela baze sira ekonomia nian no ita sei hamriik fali ho ita-nia potensiál tomak", afirma Rousseff, iha vídeo promosaun Partidu Traballadór nian ida.

Iha nia parte, Lula rekoñese katak "situasaun ne’e la’os fásil" maibé nia konsidera katak Brazil "boot tebes atu tauk ho krize ekonómika, atu boot oinsá".

"Mai ita kontrola inflasaun, hamoris empregu no halakon pesimizmu. La iha dúvida, Brazil sei hamriik hikas", asegura eis-prezidente, ne’ebé investiga hela hosi Ministériu Públiku tanba suspeita ba tráfiku influénsia hodi favorese konstrutora Odebrecht, hafoin konklui nia mandatu.

Tuir eis-prezidente ne’e, nasaun hasoru krize barak, "balun aat liu fali ida atuál ne’e", no "povu brazileiru sempre hatene atu manán nia".

"Ha’u la iha liu dúvida katak ita mós sei manán ida ne’e", nia hatutan.

Diskursu polítiku rua ne’e nian mosu iha momentu  ne’ebé Rousseff no Governu nia popularidade hasoru mínimu istóriku tanba eskándalu korupsaun boot hodi envolve petrolífera estatál Petrobras no tanba situasaun delikada ekonómika nasaun nian.

Tuir  projesaun ofisiál, Produto Interno Bruto do Partido iha tinan ne’e sei sofre 1,5%, maski analista merkadu finanseiru sira pesimista liu no prevé redusaun 2%. Iha senáriu ne’e halibur aumentu índise dezempregu no inflasaun ne’ebé sa’e, ne’ebé bele to’o díjitu rua iha tinan nia rohan.

SAPO TL ho Lusa

PAIGC apela ba primeiru-ministru foun atu tun

$
0
0

Partido Africano da Independência da Guiné e Cabo Verde (PAIGC) apela ohin ba primeiru-ministru foun Giné-Bisau nian, Baciro Djá, atu tun, refere portavós forsa polítika ne’e nian.

"Baciro Djá tenke tun", tanba hetan kargu ne’e ho forma ne’ebé konsidera "inkonstitusionál", liuhosi nomeasaun alegadamente "ilegál" hosi Prezidente Repúblika, no tanba "la hetan apoiu hosi PAIGC" hodi okupa fatin ne’e, refere João Bernardo Vieira.

Vieira ko’alia ohin iha Bisau, iha konferénsia imprensa ne’ebé destina hodi anunsia deliberasaun reuniaun iha kalan-ikus Bureau Político partidu.

Órgaun dirijente ne’e obriga Konsellu Jurisdisaun PAIGC nian atu virifika kazu militante hotu ne’ebé karik komete "traisaun ba partidu", hanesan Baciro Djá.

João Bernardo Vieira refere katak, tuir estatutu, "militante iha dever atu la aprezenta kandidatura no la aseita atu ka’er funsaun governativa, sees hosi kuadru previstu iha estatutu no regulamentu" forsa polítika ne’e nian.

Dirijente sira desidi "kondena makaas" nomeasaun primeiru-ministru foun nian, ne’ebé tuir sira "la tuir Konstituisaun", no sira konvida Prezidente, José Mário Vaz, atu anula nia no hala’o hikas diálogu ho PAIGC.

Prezidente Repúblika Giné-Bisau nian demiti Governu Domingos Simões Pereira (prezidente PAIGC nian), iha loron dia 12, maski iha apelu ne’ebé jeneraliza hosi rai-laran no liu atu nia la halo ida ne’e.

Ezekutivu hala’o funsaun tinan ida ona, hafoin PAIGC manán eleisaun ho maioria absoluta no simu mosaun konfiansa rua ne’ebé aprova ho unanimidade iha Parlamentu - aleinde hetan apoiu hosi komunidade internasionál.

Iha loron-segunda forsa polítika ne’e hadudu hikas Simões Pereira, maibé Prezidente nomeia no fó poseiha loron-kinta ne’e ba Baciro Djá, no deklara hanesan vise-prezidente partidu ne’ebé hetan votu barak liu no hatene-na’in ba promesa eleitorál sira, tanba hanesan diretór iha kampaña eleitorál partidu nian iha tinan 2014.

SAPO TL ho Lusa

ACELDA konsege sosa hare tonelada 6 iha tinan 2015

$
0
0

BAUCAU - Kompañia Nasional Acelda ne’ebé hahu investe iha produsaun fos dala uluk iha Timor-Leste iha tinan ne’e konsege sosa hare hamutuk tonelada 6 hodi produs fali ba fos. Diretór Jeral no nain ba kompañia Acelda, Higinho da Costa hateten oras ne’e dadaun  kompañia Acelda konsege sosa ona hare husi komunidade agriultor sira ham utuk tonelada 6 no kontinua buka informasaun atu sosa nafatin hodi produs fali ba fos.

Ohin loron kompañia ne’e  konsentra uluk iha parte leste no hare ne’ebé kompañia ne’e sosa kada kilo ho folin Centavos 40. “Tanba ita hare iha tinan hirak liu ba, ita nia governu implementa ona programa ida ho naran povu kuda governu sosa, maibe na realidade ninia rezultadu ne’e  ladun diak I agora ita nia governu muda fali ba loja do povu. Ita haree bazea ba implementasaun programa ida uluk komunidade sira barak mak preokupa liu kona-ba sira nia produtu no laiha ema ida atu sosa sira nia produtu tanba ne’e Acelda mosu,” nia  hateten ba BT foin lalais ne’e iha nia knar fatin.

Nia dehan  pasu dahuluk Acelda ho inisiativa atu kobre ba Munisipiu 4 hanesan Baucau, Lautem, Manatutu no Vikeke atu sosa komunidade  nia produtu liu-liu hare. “Ami halo atividade ne’e hahu iha  tinan2014 ate agora 2015 I ami sei kontinua nafatin sosa produtu lokal husi komunidade agrikultor sira ne’ebé hakarak,” diretór ne’e informa. Tuir nia, katak iha tinan ne’e (2015) sira foin sosa hare ho 6 toneladas  tanba ne’e kompañia  kontinua buka informasaun kona-ba komunidade ne’ebé fa’an  hare kulit.

 “Hau husu ba komunidade agrikultor sira ne’ebé mak hakarak fa’an produtu hare mai iha iha Kompañia Acelda no Acelda prontu atu ba sosa sira nia produtu, li-liu iha iha Munisipiu 4 iha regiaun Leste,” nia husu. Nia hatutan, hare ne’ebé kompañia sosa sei produs fali ba fos hodi fa’an fali ba publiku liu husi  loja ne’ebé mak estabelese ona iha Munisipiu balun ho logo Acelda nian. “Oras ne’e dadaun ita espalha ona, maibe merkadu mak sei difikulta ba produsaun, tanba ita nian produtu labele kompete ho produtu mai husi rai liur. Tanba ne’e mak ita labele kompara ho produtu husi rai liur ho folin ne’ebé agora dadaun ne’e iha, tanba folin ho dollar ne’ebé sáe makas iha nasaun sira,”dehan nia

Preokupasaun hirak ne’e makdurante ne’e nudar setor privadu haree katak buat hotu disiziaun iha governu nia liman, maibe mekanismu oinsa para produtu hirak ne’e tama iha merkadu.Director kompania ne’e afirma, nudar setor privadu labele foti desizaun mesak, tanba buat hotu iha governu nia liman, oinsa bele haree ba produtu nia kuantidade atu tama ba merkadu. “Ami nudar setor privadu ami mesak labele halo buat ida sekarik buat sira ne’e hanesan ne’e, maibe tuir hau nia hanoin, politika governu nian laos atu hapara, maibe buka planu oinsa para ita nia produtu ne’e, bele kompete ho produtu ne’ebé mai husi rai seluk.

Selae produtu husi rai liur bele domina iha ita nia rai laran, entaun ita nia agrikultor sira komesa baruk atu halo servisu, ita nia to’os no natar sira komesa husik abandona, ida ne’e mak durante ne’e tuir hau nia hanoin no haree iha terenu,” nia dehan. Nia tennik iha Munisipiu 4,  nia produtu barak liu hanesan Munisipiu Vikeke, Manatutu, Baucau no menus liu mak iha Lospalos. Maibe kompania mos buka esforsu an nafatin oinsa agrikultor sira iha inisiativa rasik halo sira nia to’os no natar, hodi nune’e bele aumenta sira nia produsaun iha rai larannia fo hanoin.

Nia salienta tan, katak oras ne’e dadaun atu tama ba merkadu difisil liu, maibe oinsa politika governu nian atu hare no fo motivasaun ba agrikultor sira atu nune’e servisu makaás hodi hasáe produsaun iha rai laran. Director ne’e esplika, tinan hirak liu ba governu implementa uluk programa ho naran povu kuda governu sosa depois tuir fali mai implementa fali loja do povu liu husi MCIA ba agrikultor sira katak, kada kg 1 $0,75 cent, maibe na-realidade iha area rurais agrikultor sira kontinua hakilar, tanba sira nia produtu lafolin. Tanba ne’e mak Kompania Acelda foti inisiativa rasik, tun iha baze, maske do’ok ka besik iha parte leste, kompania Acelda fo presu $0,40 ba komunidade sira, tanba kompania rasik diretamente ba sosa sira nia hare.

Dezafiu ba kompiteisaun produtu rai laran ho rai liur

Atu redus importasaun husi rai, tan ne’e Kompania Acelda iha ona inisiativa rasik atu produs fos ba iha mekadu hodi compete mos ho produtu iha rai selluk maibe tanba folin produtu importansaun baratu ida ne’e sai nudar dezafiu ida.“Atividade nebeKompania Acelda halo mak hanesan produs fos, iha Munisipiu Baucau I oras ne’e dadaun la’o diak, maibe ita hare ba merkadu, tanba produtu local ne’e bele kompete ho produtu husi rai liur ka laé. Tanba ne’e ami nia atividade hahu husi lansamentu mai to’o ohin loron laó normal hanesan bai-bain, maibe ida ne’e depende ba konsumedor sira nia presiza.

Tanba ita atu produs barak,tenke haree ba merkadu nia presiza hafoin ita bele produs, tanba kada semana ida dala ida. Ita mos labele produs lor-loron, maibe ita nia estok ne’e  bebeik labele menus no labele para,” dehan director kompania Acelda Higinho da Costa ba BT iha nia knar fatin kinta 13/08. Nia hatete Merkadu kuandu presiza labele produs fali ton 1 ka 2, maibe tenke produs toneladas 8, tanba tuir kapasidade makina ne’ebé mak iha. 

Diretór akresenta mos katak, fos ne’ebé mak kompania Acelda produs, oras ne’e faán iha Loja Mateus no Sumber Laris iha Baucau, tanba loja hirak ne’e mak sai hanesan distributor ba Acelda nian. Iha mos balun, oras ne’e faán iha loja hanesan Lider, Dilimart, Lita Estor, Wfour no loja 88 .

“Hau bele koalia katak, iha kompañia, ami faán kada kg noventa cinco centavus, maibe kuandu tama ona ba iha super merkadu sira rasik mak jere ninia folin ba fos ne’e. Tanba sira mos hakarak buka lukru uituan husi produtu ne’e,” informa director ne’e. Nia hatete durante ne’e iha prekupasaun ba sira nia atividade produsaun ne’e, maibe oinsa produsaun ne’e bele kompete ho produtu sira seluk husi rai liur. (BT)

BusinessTimor– Fredy – Foto Higinho

Governu ho Embaixador Novazelandia hadia plantasaun kafé iha Maubise

$
0
0

MAUBISE - Ministro Koordenador Asuntu Ekonomia no Ministeriu Agrikultura no Pesca, Estanislao da Silva hamutuk ho Embaixador Novazelandia halo rehabilitasaun ba plantasaun kafé iha Maubese atu nune’e bele hasae ekonomia iha rai laran. Ministru  kordenador asuntu ekonomia Estanislau da Silva  ba jornalista sira  kuarta (12/08) iha suku Hohorai  Maubesi katak, nia parte sente kontenti tanba  produsaun kafé sempre fo rezultandu, tanba koperativa kafé  atu dezemvolve programa insentivu ida ba rehabelitasaun kafé iha Timor-Leste.

"Hau senti kontenti no fo agradese ba governu Novazelandia  ne’ebé mak komprende situasaun no tulun ba Timor-Leste liu-liu ba dezemvolvimentu ne’e, maibe hau mos husu ba media sira atu fo sai ba publiku sira katak, rezultadu rehabelitasaun kafé nian, tanba ida ita kuda kafe foun, segundu tesi kafe tuan terseiru  halo inspansaun ba kultura kafé, maibe iha kafe arabika ne’e importante tebes  ida ne’e mak bolu kultura emblematika Timor nian no kafe ivirido  husi timor,” dehan Estanilao. 

Alende ida ne’e, nia esplika tan katak, kafé Ivirido tenki fo prioridade ba kafé  arabika tanba  kafé  ne’e imblema tebes ba Timor-Leste nian.  Iha parte seluk kafé rubusta mos importante  atu atu prioridade, ne’e duni  Ministeriu Agrikultura  sempre  tau prioridade ba rahabelitasaun kafé programa prioridade iha orsamentu  2016. “Prioridade ba ministeriu iha tinan oin mai tanba kafe Timor ne’e morin liu, laos nia morin deit maibe nia mos iha kualidade iha merdaku internasional,”dehan nia.

Nia informa kafé timor  ohin loron konsege  kuda iha  nasaun  barak hanesan iha Brazil ohin loron  bazeia ba ivridu ba kafe Timor  kuda iha Aceh, Kolombia, Amerika Latina ne’e mesak kafé timor nian deit, kafe ne’e Timor oan buka moris liu huis kafé ne’e   tanba komunidade sira hetan redimentu ne’e liu husi kafé, kuandu hadia plantasaun kafé  bele ajuda ba povu ki’ik sira hodi hetan osan no hasae ekonomia iha rai laran.

Iha fatin hanesan Embaixador Novazelandia, Jonajon Schuass hateten kafé timor sai hanesan produtu exportasaun nasaun foun ne’e nian tanba ne’e presiza tebes atu dezenvolve. “Aktividade ne’e hanesan iha hau nia nasaun no mos iha Timor -Leste tanba kafe ne’e sai hanesan produtu exportasaun iha Timor-Leste nian, maibe importante liu mak tenki tau inportansia ba  kafé ne’e ba timoroan sira, kafe ne’e sai hanesan serbisu ida ba timoroan sira atu buka moris, agrikultura sempre iha dala atu muda ba sira nia vida moris,” nia hateten.

Nia mos informa  tan katak, plantasaun kafé tuan no kafe foun ne’e  iha mudansa  no rehabelitasaun  tanba ne’e mak agrikultura sira simu fini hodi kuda iha area foun, tanba akvidade atu fo  benefisiu ekonomia   ba povu nia moris, povu sira mos komesa hatudu ona ba sira nia rendiemntu  husi agrikultur sira. Entretantu Maneger  Nasional koperativa Business Association (NCBA),  Xistu Moriz Piedade hateten  koperativa ne’e hahu  husi 2008 to’o  2011 mak estadu unidos Amerika liu husi azensia dezemvolvimentu nasional USAID  no Novazelandia  fo fiar ba  NCBA atu implemanta programa rehabelitasaun plantasaun kafé inkliu mos programa seluk hanesan habokur karau, floresta, habelar ai farina, fanila no produtu seluk tan  ne’ebé implenta iha distritu Ermera, Aileu Ainaro Likisa, Manufahi no Baucau .

Nia  dehan tan, liu husi  ajuda ba programa rehabelitasaun ba plantasaun kafé NCBA hamutuk ho tos nain sira halo ona ba plansaun kafe nia hamutuk 12 mil plantas  no konsege fahe fini kafé hamutuk dois milaun  kinetus  des, nebe’e kuda ona iha sira nai tos no ONG interansioanl sira sei kontina ajuda ba to’os nain sira, ne’ebe mak kuda fini kakao iha  115 PS tos nain hamutuk  seisentus  siukuenta uma kain.

“Maibe ami  mos fahe kakao oan  ba tos nain sira  ami sosa $2 kada kg, kakao  ami sosa iha Vikeke tonelada ida ona  inklui mos distritu sira seluk, besik ona 3 tonelada agora dadauk ne’e  iha  armagem hein atu fo ba komonidade sira atu  kuda,” nia haktuir. Nia mos dehan tan katak,bazeia ba rezultadu rehabelitasaun ne’ebé mak ONG  internasional sira fo ajuda hatutdu ona rezultadu  ba tos nain sira  atu nune’e bele hetan  nia benefisiu barak. (BT)

Business Timor - TyNa

Modelu Igreja Viqueque Úniku iha Timor

$
0
0

Igreja Tilou Imaculada da Conceição Viqueque inagura ona iha Sábadu (22/08/2015). Igreja ne’e harii iha tinan 2013 liu-ba no konstrui ho orsamentu 2 miloens dólares amerikanu hosi orsamentu governu anterior ne’ebé lidera hosi Eis Primeiru Ministru Kay-Rala Xanana Gusmão no mós mai hosi Viqueque-oan sira ho valór 30,000.00 resin.

Igreja refere dezeña hosi sidadaun katóliku hosi Indonézia, Alex Dharma Laksana no harii hosi Kompañia Indonézia BTK Group. Konstrusaun Uma Kreda ne’e hanesan kontinuasaun hosi konstrusaun iha tempu Indonézia ne’ebé la konsege finaliza tanba iha situasaun difisil nia laran. Tuir loos, Igreja ne’e harii ona iha tempu ne’ebá liu-hosi orsamentu ne’ebé kolekta iha sarani sira maibé osan ne’e lori ajuda fali klandestina sira ne’ebé luta ba auto-determinasaun.

Igreja ne’e nia laran, iha mós rate restus mortais ne’ebé iha altar nia okos. Rate ne’e dezde tempu Portugés. Iha Igreja nia laran ne’e mós iha konfesatóriu rua, santísimu no mós iha kapela neen. Iha kapela neen ne’e iha mós santu sira ne’ebé maka sai padroeira ba igreja refere.

Igreja ne’e nia naruk metru 1500, ás metru 42 no luan metru 12. Igreja ida ne’e úniku iha TL tanba igreja ne’e ninia kakuluk hafutar ho ai-funan rosa ne’ebé baibain bolu Rosa Místika ne’ebé sai nu’udar símblu Nossa Señora. Iha Ázia, só Katedral Jakarta (Indonézia) maka modelu hanesan Igreja Viqueque.

Iha Igreja ninia oin, iha mós Monumentu Kaibauk. Monumentu Kaibauk ne’e rai sasán istóriku hanesan kareta ne’ebé uluk Madre, Frater, Kruz Vermella no Jornalistas  uza hodi fó asisténsia umanitária ba sarani sira iha postu sira iha parte-leste ne’ebé infrenta situasaun krueldade iha ámbitu Referendu tinan 1999.

Kareta ne’e pertense ba Parókia Viqueque. Ho kareta ne’e maka Madre na’in rua hanesan madre Herminia no madre Celeste hosi Viqueque hamutuk ho Frater na’in tolu, Kruz Vermella no Jornalista hetan oho hosi Milísia Alfa hosi Lospalos iha Raumoko, área Lospalos nian, hafoin sira fila hikas hosi fó asisténsia umanitária ba komunidade sira.

Iha área Igreja ne’e mós hahú halo konstrusaun fatin atu haloot ruin hosi vítima ba akontesementu negra iha tinan 1999. Iha mós kruz iha parte liman loos. Kruz ne’e hanesan monumentu populasaun sira ne’ebé maka militár Indonézia sira oho iha Massakre Craras tinan 1983 passadu.

Iha portaun boot iha parte rai, iha modelu tais ne’ebé hatudu katak ita nahe tais atu simu bainaka no Nai. Iha odamatan, iha modelu kruz ne’ebé istilu Timor ninian no koris mós tuir koris tradisaun Timor ninian.

Tuir Xefi Komisaun Organizadora Inagurasaun Igreja Tilou Imaculada da Conceição Viqueque, Reinaldo Soares haktuir katak bainhira tama hosi portaun boot nian, hasoru direta kedas símblu “Queque de Fuca Funan”. Fuca Funan 10 ne’e sai bee nu’udar unidade ida ne’ebé reprezenta suku sanulu iha Viqueque.

Iha mós illas Tilou ne’ebé hatais traju Viqueque ninian no klarifika katak illas ne’e la’os tara de’it traju Fehan (Tetun Terik ninian) maibé tara mós Mortem ne’ebé simboliza katak iha Viqueque ne’e ema ko’alia lian materna oi-oin.  Illas ne’e mós tau kaulun-taka ne’ebé mai hosi liurai feto sanulu hosi suku sanulu para taka ba iha Nia ulun.

Iha Igreja oin ne’e iha estátua Santu Anjo Miguel, Gabriel, Rafael no Uriel. Iha mós Sómbolu Dioseze Baucau, símbolu Santá-Se, vidru ne’ebé maka reprezenta Santu António ne’ebé kaer Rosa Místika. Iha mós janela kabuar. Iha janela kabuar ne’e nia okos, iha São José. Símbolu ka koris hirak ne’e orijin identidade timoroan nian.

Iha mós fatuk mean iha Igreja nia oin. Fatuk Mean ne’e mai hosi uma riin ida (povasaun) iha Suku Caraubalu nia laran ne’ebé sira konsidera fatuk ne’e lulik. Sira oferese fatuk mean ne’e ba Igreja atu halo plaka ba inagurasaun Igreja.

Iha mós estátua São Pedro-São Paulo. Santu rua ne’e nu’udar símbolu Igreja nia hun. Iha mós torre rua ne’ebé simboliza reinu rua (Viqueque-oan no Luca) atu satan netik Igreja.

Iha Persebitóriu (Altar) ne’ebé ho naruk metru 3 no luan metru 1 ne’e tau Remic Santa Maria Gorrety. Iha Altar nia kotuk, iha kapela dedikatóriu lima. Kapela primeiru nu’udar Kapela Santa Maria Gorrety (protetora akolitu sira), Kapela Santa Terezinha do Menino Jesus (reprezenta katak Igreja ida ne’e uluk iha Parókia Santa Terezinha Ossu nia okos), Kapela São Francisco Xavier (reprezenta prosesu evanjelizasaun iha Timor), Kapela Santó António no Kapela Estátua Nossa Señora Imaculada da Conceição antigu.

Iha Kapela nia leten, iha janela boot hamutuk 7. Janela boot 7 ne’e reprezenta Sakramentu 7 Igreja ninian. Bainhira tama iha Igreja iha parte otóriu ka fatin preparasaun (fatin baptismal)  depois tama iha Nabe (fatin sira ne’ebé sarani sira túr), ita bele haree janela barak ne’e iha dezeñu ho illas apóstulu sanulu resin rua nian.

Tama fali ba iha parte leten, iha Nabe Kolateral rua besik Altar ne’e mós iha fatin ba sarani sira no iha mós imajen sira hanesan símbolu ida. Iha imajen balun ne’ebé maka tau Sagrada Família ne’e hatais hotu tais. Iha janela sira ne’ebé kabuar ne’e, reprezenta evangellu haat no iha mós janela boot ne’ebé iha Koroasaun Nossa Señora.

Iha Igreja nia oin, iha mós dezeñu Kuda-Kareta. Kareta kuda ne’e simboliza katak iha tempu prosesu evanjelizasaun, transporte prinsipál ne’ebé iha momentu ne’ebá uza ne’e maka kuda-kareta.

“Inagurasaun ba Igreja ne’e hahú iha tuku 09:00-30:30 Otl no hahú ho kua fita iha portaun boot ne’ebé hala’o direta hosi Prezidenti Repúblika, Taur Matan Ruak no Bispu Dioseze Baucau. Ramata ida ne’e, Prezidenti Repúblika sei tesik ba Monumentu Memoriál ba Mártires Pátria ka Monumentu Kaibauk ne’ebé dedika ba madres Viqueque-oan ne’ebé mate iha milísia sira nia liman hafoin fila hosi fó asisténsia ba komunidade iha Lospalos.

Partisipa iha inagurasaun ne’e maka, Jenerál Lere Anan Timur, Prezidenti Partidu FRETILIN, Dr. Francisco Guterres “Lu-Olo”, reprezentante Primeiru Ministru, Dr. Hernani Coelho ne’ebé hanesan Ministru Negósiu Estranjeirus no Kooperasaun, Koronel Falur Rate Laek, korpu diplomátikus, reprezentante Vatikanu iha Timor, membrus Parlamentu, membrus governu, reprezentante Parókia sira iha Timor, bainaka importante sira seluk no mós sarani sira iha Viqueque.

Molok halo inagurasaun, iha mós seremónia simu malu (rekonsiliasaun) ne’ebé hala’o hosi Viqueque-oan sira ne’ebé oras ne’e iha Timor Osidentál (Atambua no Kúpaun) no Viqueque-oan sira ne’ebé maka iha Munisípiu Viqueque. Uma Kreda ne’e hanaran TILOU tanba apoiu hosi reinu Viqueque no liurai sira hosi Luca. TILOU mai hosi liafuan rua; Ti no Lou. Ti=Liurai Luca no Lou=Reinu Viqueque. Responsável másimu ba Parókia ne’e maka Pe. Dionísio Divo da Silva Sarmento. (Ekipa Matadalan)

Matadalan

Projetu ZEEMS La Deskrimina Munisípiu 12

$
0
0

Projetu Zona Espesiál Ekonomia Merkadu Sosiál (ZEEMS) ne’ebé oras ne’e daudaun hala’o iha Oe-Cusse hanesan esperiénsia pilotu no la halo deskriminasaun ba munisípiu 12 seluk.

Eis Primeiru Ministru no Eis Prezidente Repúblika, Dr. José Manuel Ramos Horta hateten lia hirak ne’e ba Jornál Matadalan (MTD) liu-hosi entrevista eskluzivu ne’ebé hala’o iha ninia rezidénsia, Metiaut, Díli, Tersa (06/08/2015).

“Ha’u hanoin sira ne’ebé ko’alia ne’e hanesan la sukat, tanba ita haree oinsá maka hahú hosi Oe-Cusse. Tanba, Oe-Cusse ne’e dook loos. Uluk iha tempu Portugés nian to’o mai ita independénsia kuaze ke haluha Oe-Cusse, entaun halo Oe-Cusse hanesan esperiénsia pilotu,” Ramos Horta informa.

MTD: Nu’udar Eis Primeiru Ministru no Eis Prezidente Repúblika, oinsá ita boot nia pontu devista kona-ba projetu ZEEMS ne’ebé oras ne’e daudaun hala’o iha Oe-Cusse Ambeno?

Horta: Ha’u hanoin projetu ne’e la’o daudaun. Ha’u la koñese didi’ak tanba seidauk ba to’o iha ne’ebá. Maibé ha’u rona informasaun, konferénsia no dokumentus ne’ebé Prezidenti Autoridade ZEEMS, Dr. Marí Alkatiri, aprezenta prosesu projetu ne’e la’o. No atu la’o tenke iha orsamentu estadu nian tanba ne’e la’os ita halo milagre, doko ain depois osan monu.

Estadu tenke kria infraestruturas para halo zona espesiál ne’e. Estadu maka tenke tau infraestruturas, eletrisidades, estrada, komunikasaun no mós problemas lejizlasaun ba rai no buat sira ne’e hotu, depois maka investedór haree katak ne’e di’ak ita bele ba. Portantu, primeiru investór iha ne’ebá maka estadu. Portantu, ita haree de’it loron ruma faze ida (1) prontu ita ba haree to’ok.

MTD: Parte balun kestiona katak projetu ZEEMS ne’e deskrimina fali munisípiu 12 seluk. Oinsá ita nia komentáriu kona-ba preukupasaun sira ne’e?

Horta: Ha’u hanoin sira ne’ebé ko’alia hanesan la sukat, tanba ita haree oinsá maka hahú hosi Oe-Cusse. Tanba, Oe-Cusse ne’e dook loos. Uluk iha tempu Portugés nian to’o mai ita independénsia kuaze ke haluha Oe-Cusse, entaun halo Oe-Cusse hanesan esperiénsia pilotu.

Ita haree Oe-Cusse kuandu la’o di’ak, entaun komesa buka atu repete esperiénsia iha Oe-Cusse nian iha fali fatin seluk. Bainhira hateten fali katak haluha tiha fatin sira seluk entaun eletrisidade ne’ebé ohin iha Timor-Leste tomak ne’e mai hosi ne’ebé. Oe-Cusse seidauk simu eletrisidade ne’ebé mai hosi Hera ninian ne’e. Ne’e mós dehan diskriminasaun? Ha’u hanoin ita tenki tetu didi’ak maka ko’alia.

Estrada boboot sira ne’ebé halo iha fatin hotu-hotu iha Timor-Leste laran ne’ebé hanesan kosta sul, Liquiça, Maubara no Balibo to’o Suai ne’ebé obras oi-oin hanesan supply base, ospitál referénsia, buat sira ne’e halo iha ne’ebé, hanesan ita haree agora doutór besik ema rihun ida, ne’e la’os Oe-Cusse de’it, maibé Timor-Leste tomak. Ne’eduni balun hakarak hateten deskriminasaun ne’e deskrimina saida.

MTD: Tuir ita boot nia haree no hanoin, projetu ZEEMS ninia benefísiu ba TL ne’e saida?

Horta: Ita sei haree. Iha rai hotu-hotu iha mundu ne’e laiha ekonomia ne’ebé bele la’o bainhira laiha infraestrutura maka’as. Infraestrutura hanesan eletrisidade, estrada, bee-moos, telekomunikasaun no mós seluk tan. Tenki iha lei justisa terras no propriedades, polítika impostu no fiskál. Ita labele hateten projetu Oe-Cusse atu rezolve problema Timor-Leste nian, maibé bele sai hanesan esperiénsia pilotu di’ak depois sei dada ema investór barak mai iha Oe-Cusse.

Sé ita dezenvolve Oe-Cusse, ne’e efeitu di’ak ba distritu sira seluk no hosi distritu sira seluk barak bele ba serbisu iha Oe-Cusse hanesan daudaun ne’e Oe-Cusse oan sira barak iha Díli no fatin hotu-hotu. Kuandu Oe-Cusse la’o di’ak timoroan sira hosi distritu sira seluk bele ba hodi serbisu  iha ne’ebá. Ita haree Dr. Marí Alkatiri mós kaer projetu Ataúro. Ne’eduni, neineik ita sei haree esperiénsia Oe-Cusse ne’e bele repete iha distritu sira seluk.

MTD: Oras ne’e daudaun kompañia sira ne’ebé hala’o serbisu iha projetu ZEEMS ne’e maioria mai hosi kompañia estranjeiru. Ne’e mós hanesan deskriminasaun ida?

Horta: Ne’e signifika saida no sé maka dada kompañia estranjeiru sira ne’e mai? Governu liu-liu maun Xanana fó projetu ba kompañia timoroan sira no kompañia timoroan sira maka dada kedas kompañia estranjeiru sira mai. Portantu, la’os governu maka dada. Governu liu-liu maun Xanana nia fiar apoia emprezária Timor inkluindu veteranu sira. Maibé sira simu tiha projetu bolu kedas sira nia tiu, primu, belun ka maluk ne’ebé dalaruma sira la koñesse tan—bolu hosi Indonézia, Filipina, Xina no sira seluk tan mai kaer projetu. Entaun, sé maka dada no sé maka sala, Governu ka ita nia emprezáriu oan sira ne’ebé foin dadauk mosu ne’e. (Jon)

Matadalan

Philippines: General Santos City clamps down on smoking

$
0
0

By Edwin Espejo – Asian Correspondent

General Santos City officials are not worried being accused of being copycats of neighboring Davao City.

“It is for the good of our constituents,” Mayor Ronnel Rivera said during the launching of a new city ordinance that put more teeth on a 23-year old city law that bans smoking in public places.

The new city ordinance now bans smoking in enclosed public buildings or those that are privately owned but used, rented or occupied by government offices and agencies or any of its instrumentalities and in any workplaces, whether public or privately-owned.

It repealed the City Crdinance No. 9 series of 1992) or the 1992 Anti-Smoking Ordinance passed by the City Council.

The new smoking ban also is in effect in public outdoor spaces where a crowd of people gather or congregate regardless of ownership.

This includes covered outdoor spaces, parks, playgrounds, sports grounds, or centers, gaming areas, cock fighting areas, healthcare/hospital compounds, memorial parks, memorial gardens, beaches, resorts, pools, market streets, sidewalks, parking areas, walkways, entrance ways, waiting areas, stairwells, and the like.

Councilor Rosalita Nuñez, principal author of the ordinance, said the local legislation carries with it fines and imprisonment or both for violators.

Also covered by the ban are government-owned vehicles and public transport.

The new anti-smoking ordinance also makes permitting, abetting, tolerating or knowingly allowing smoking in the restricted areas unlawful and violators will likewise be penalized for it.

It will also be unlawful to obstruct or refuse the entry of any member of the Anti-Smoking Task Force or its duly deputized enforcers into places covered by the ordinance.

Mayor Rivera said the ban is good for the health of residents here especially when told that smokers hooked up on cigarettes are getting younger.

He also cited statistics pointing to 10 Filipinos dying every hour due to cigarette smoking.
Rivera himself is a heavy smoker but quit five months ago on the advice of his doctors.

Another former heavy smoker, Councilor Franklin Gacal Jr, said he will introduce another ordinance banning the retail sale of cigarettes by the stick or packs in the city.

“There are no graphic warnings in cigarettes sticks and packs which is a violation of the Philippine Clean Air Act,” he said.

Gacal is hoping his proposed ordinance will make it more difficult to sell cigarettes in the city.

Gacal, one of the trusted lawyers of former eight-division world boxing champion and Rep. Manny Pacquiao, suffered from a massive stroke two years ago but survived his life-threatening ordeal.

He said he has quit smoking since then.

The city is hoping to follow the lead of Davao City which has been clamping down on smokers for over two decades.

Prominent personalities have been arrested, including government officials who recently attended the convention of the Philippine Councilors League in Davao City.

Like Rivera, Davao City Rodrigo Duterte was a former heavy smoker.

But his no-nonsense drive to rid public spaces and establishments of smokers has earned the city raves for successfully implementing the smoking ban in the city.

Aside from a ban on smoking, Davao City is also strictly implementing a ban on firecrackers and pyrotechnics and imposing a city wide speed limit.

Photo: A K-9 team from Task Force Gensan was among those who joined the caravan in the launching a new ordinance that put more teeth on city-wide smoking ban.Pic by Edwin Espejo

Sri Lanka election: Tamil voters must keep TNA on straight and narrow

$
0
0

By JS Tissainayagam – Asian Correspondent

The Tamil National Alliance (TNA) performed exceptionally well in Sri Lanka’s parliamentary election on August 17. But as it prepares to negotiate with the new government on behalf of its Tamil electorate on a political settlement, accountability and demilitarisation, it is up to the Tamil public, civil society and the Tamil diaspora to keep tabs to ensure the TNA remains true to the mandate given by the voters.

Elections to parliament followed a presidential election on January 8, which saw the shock defeat of the corrupt and violent presidency of Mahinda Rajapakse. The new president, Maithripala Sirisena, who came at the head of a coalition which the TNA helped place in power, pledged to work towards restoring democracy and good governance through a 100-day programme. Last week’s parliamentary election was a referendum on the 100-day reform programme.

However, the focus of parties contesting Tamil-dominated northern and eastern Sri Lanka was in stark contrast to party interest in the Sinhala-dominated parts of the country. In the Northern and Eastern provinces, the main campaign debate was between the TNA and theTamil National Peoples’ Front (TNPF). It concentrated on a federal constitution based on the right to self-determination for a political settlement, and for accountability for mass atrocities against Tamil civilians during the civil war that ended in May 2009.

The contest in the Sinhala south was mainly between Rajapakse’s United Peoples’ Freedom Alliance (UPFA) and the United National Front for Good Governance (UNFGG), led by Ranil Wickremesinghe. While both the UNFGG and UPFA had many differences, they categorically rejected the TNA and TNPF’s demands for both a federal constitution andinternational accountability.

Thus it was a deeply divided Sri Lankan polity with entrenched prejudices that went to the polls. Of the 225 parliamentary seats up for grabs, the UNFGG secured 106 (just short of a simple majority, but expected to form the government), the UPFA 95 and the TNA was third with 16, with other parties taking the residue.

While Tamils demonstrated their support to the TNA at the election, its failure to deliver on many needs of the Tamil electorate during the seven months of the Sirisena government has left its electorate worried. This is visible in at least three important areas of Tamil life.

First are the families of the disappeared. Disappearances of Tamil civilians had been taking place even before large-scale armed combat war began in the 1980s: some were abducted by unknown people, while others were arrested by the police and military. None of them were seen by their families again.

But disappearances following arrest crossed a threshold in May 2009. As hostilities wound down in the country’s civil war, around 300,000 people crossed from LTTE-controlled areas into government territory. Some of them were LTTE cadres others were civilians. They had to all register with the Sri Lanka military after crossing. In the weeks and months that followed an unknown number – said to be in the thousands – disappeared. They were taken by the military ostensibly for questioning. When they did not return, their families believed they were being held incommunicado in Sri Lankan prisons. In the following months these families began a mostly futile search for their loved ones.

Families searching for their missing loved ones hoped that the Sirisena government that was placed in office by Tamil votes mobilised by the TNA would help bring their children back. But they were sorely disappointed. The indifference of the government to the disappeared is summed up in the words of Wickremesinghe, who told a New York Times interviewer, “‘there are people who are missing whose names are not found anywhere,’ which, he said, means they either “are not among the living, or they left the country. That’s all.’”

Some families of the disappeared at least have got the message that the Sirisena-Wickremesinghe government does not care. But unable to avenge themselves on the government, they expressed their outrage at the Tamil parties, including the TNA. On the eve of the election at a protest, they said, “[t]hat they would not vote for anyone in this election or in any election until their missing loved ones were returned to them or they received news about them, the protesters condemned both the previous government and the present government.”

The second group of Tamils who have been disappointed with the TNA are those who believed that despite the TNA helping Sirisena to become president, it had failed to protect them from continuing human rights abuses. Their expectation of this from a political party and not the police is understandable because in the past the police have been a force of oppression of the Tamils, rather than an agency to enforce law and order.

The International Truth and Justice Project (ITJP), headed the South African jurist Yasmin Sooka, details many harrowing cases in its July 2015 report . The report said, “organised abductions, torture and sexual violence by the security forces have continued long after the change of government and as recently as July 2015.”

The third group that entertains disappointment with the TNA is those who demand an international investigation for what the United Nations terms war crimes and crimes against humanity. The demand for an international investigation and trial before an international tribunal seemed possible when the UN Human Rights Council adopted a resolution in May 2014 for a report one year later. While the presentation of the report has been now postponed to September, media organisations highlighted a leaked document where the UN’s Office in New York pre-empts action in September and outlines plans to set up a purely domestic inquiry into human rights violations.

Tamils – especially the victims – have consistently rejected anything other than a full-fledged international mechanism for the investigation and trial of the perpetrators. A survey by the British NGO Sri Lanka Campaign for Truth and Justice of the survivors that had outlined the merits/demerits of different models for seeking justice for war crimes concluded that there was “clear support for an international and clear understanding that this mechanism had to be established by the United Nations.”

In the face of this, the TNA manifesto’s ambivalence on supporting an international mechanism to deliver justice for the victims provoked much irritation within the Tamil polity. The manifesto asked for “[a]scertainment of the truth … Truth, justice, reparation and the guarantee of non-recurrence … being comprehensively addressed so as to ensure permanent and genuine reconciliation between the different peoples on the basis of justice and equality.”

The uproar this statement provoked had the TNA scrambling to reassure the voters that it stood unreservedly for an international investigation.

In the light of these developments, it is now up to the Tamil voters, Tamil civil society – especially organisations such as the Tamil Civil Society Forum – and the Tamil diaspora to keep the TNA accountable and not deviate from its policy statements declared before elections. There are at least two areas where they should be vigilant.

The TNA has had a tendency to act in the past as a gatekeeper between the Tamil people and the world outside – be it with Sri Lanka’s central government institutions or the international community. As such, it sees its role as keeping the northern and eastern Sri Lanka stable and quiet, while procuring for the Tamil public its needs.

For instance, it is only a few TNA parliamentarians and provincial councillors who have been personally involved in grassroots-level organisation around issues such as returning private land occupied by the military in northern Sri Lanka while other leaders (unless canvassing for votes) remain aloof.

When it comes to protests on disappearances, the TNA generally leaves civil society organisations to support the families of missing persons. A well-documented example of this was British Prime Minister David Cameron’s visit to Jaffna during the November 2013 Commonwealth Summit. Rather than take Cameron to the place where families of the disappeared were gathered, thereby giving the survivors an opportunity to air their grievances to a powerful actor who could take their message to the international community, the TNA leadership chose to escort him away – a move that was later criticised by commentators.

The Tamil public and civil society have to temper the TNA’s tendency to have a patron-client relationship with its voters and keep reminding the party that it derives its power and legitimacy only from the people it represents.

The Tamil public has to also hold the TNA to the promise of pursuing international justice for mass atrocities. There are persuasive arguments that have been put forward that models other than an international investigation will be more expedient to establish. However, in the face of mounting criticism from its electorate the TNA pledged before the election to support an international mechanism and going back on it would be a horrendous betrayal.

What the Tamils expected from the TNA after May 2009 was unique. While legally it had to function as a political party within the Sri Lankan system, the Tamils expected the TNA to also negotiate with the Sri Lanka government as an elected representative of a people – of a nation if you may. Up to now the TNA has not played that role well. But with the TNA’s remarkable electoral victory emasculating other Tamil political parties, it is now left to the Tamil public, civil society and diaspora to be check on the TNA to compel it to stay on the straight and narrow.

Photo: A Sri Lankan man reads a newspaper carrying news on this week’s parliamentry election. Pic: AP.

India’s Modi touts government achievements in annual speech

$
0
0

By AP News– Asian Correspondent

NEW DELHI (AP) — Indian Prime Minister Narendra Modi touted his government’s poverty alleviation schemes in his Independence Day speech, but the address was thin on plans for the future and made no mention of the setbacks to his economic reform agenda.

Modi won a resounding election victory in May last year largely because of his promises to revive India’s slacking economy and put an end to a slew of corruption scandals that the ruling Congress party was mired in.

But achieving his ambitious reform agenda has proved hard, with both his land and tax reform proposals stalled by the opposition.

Saturday’s annual speech marks the anniversary of the day India gained its freedom from British colonial rule in 1947.

Photo: Indian Prime Minister Narendra Modi. Pic: AP.

Tufão Goni deixa dez mortos nas Filipinas e segue para o Japão

$
0
0

O tufão Goni, agora enfraquecido, dirige-se hoje para o Japão, depois de ter fustigado as Filipinas, onde causou dez mortos, e ter obrigado à evacuação de partes da costa de Taiwan.

Hoje de manhã, o Goni atingia ventos de 170 quilómetros por hora, a 360 quilómetros das ilhas Batanes, nas Filipinas, e movia-se a 17 quilómetros por hora, segundo agência meteorológica filipina.

As Filipinas foram o país mais duramente atingido pela tempestade, que causou deslizamentos de terras e matou pelo menos dez pessoas, com 17 ainda desaparecidas na ilha de Luzon.

"Evacuações preventivas foram levadas a cabo na zona mas infelizmente algumas áreas não o fizeram com antecedência, mas apenas quando [a tempestade] estava a começar", disse Alexander Pama, chefe da proteção civil do país.

Notícias Ao Minuto com Lusa

Malásia encontra 19 valas com vítimas de tráfico humano

$
0
0

As autoridades da Malásia encontraram 19 valas na selva, na fronteira com a Tailândia, com os restos morais de pelo menos 24 pessoas, consideradas vítimas de tráfico humano, informa hoje a imprensa local.

A descoberta aconteceu na colina Wang Burma, perto de onde, em maio, foram encontradas mais de 100 sepulturas em campos clandestinos geridos por máfias, numa operação contra o tráfico de pessoas que desencadeou uma crise de refugiados na região.

A polícia malaia acredita que a má nutrição e os maus-tratos são a causa mais provável para a morte destes imigrantes, cujos restos mortais estavam enterrados a pouca profundidade.

"Tem chovido muito e a água pôs os corpos a descoberto. Não sabemos quanto tempo estiveram enterrados ou se este lugar foi um sítio de passagem", disse o presidente do Conselho Nacional de Segurança, Shahidan Kassim, citado pelo jornal The Star.

Os corpos foram exumados por uma equipa forense da polícia e transportados para o hospital de Alor Setar, no estado de Kedah, no noroeste do país.

As autoridades acreditam que as vítimas são do Bangladesh ou rohingyas, uma minoria muçulmana perseguida na Birmânia, que tentavam viajar para a Malásia em busca de trabalho.

Em maio, uma campanha contra o tráfico humano no sul da Tailândia, país de passagem habitual utilizado pelas máfias, pôs a descoberto uma rede de campos clandestinos na fronteira com a Malásia e dezenas de valas comuns com os restos mortais de imigrantes ilegais.

Semanas mais tarde, as autoridades malaias encontraram, a poucos metros do seu lado da fronteira, outras 139 valas e 28 campos também abandonados por traficantes.

Esta operação deixou milhares de imigrantes abandonados em barcos no golfo de Bengala, até que puderam desembarcar na Indonésia, Malásia ou regressar à Birmânia, país de onde vinham a maioria das embarcações.

Notícias Ao Minuto com Lusa

Macau. PROTESTO GERA RECEIOS DE ESTIGMAS SOCIAIS

$
0
0

Tanto o secretário-geral da Caritas Macau como a académica e activista dos direitos humanos Cecilia Ho consideram que a manifestação marcada para 30 de Agosto contra as empregadas domésticas poderá produzir um maior afastamento entre os diferentes sectores da sociedade. Por seu lado, a União de Empregadores dos Serviços Domésticos de Macau diz que mais de 300 pessoas já confirmaram a presença no protesto

Liane Ferreira e Viviana Chan – Tribuna de Macau

Está marcada para 30 de Agosto, porém, a manifestação contra as empregadas domésticas organizada pela União de Empregadores dos Serviços Domésticos de Macau já cria apreensões.

“O protesto poderá levar a um afastamento muito maior na sociedade. Não podemos estigmatizar e dizer que todos os empregados domésticos são maus”, afirmou Paul Pun, secretário-geral da Caritas Macau ao JORNAL TRIBUNA DE MACAU. Apesar de esporadicamente acontecerem casos como o da empregada vietnamita presa por alegados maus tratos a um bebé, Paul Pun considera que esses comportamentos abusivos não são tão frequentes, para além de não serem exclusivos das empregadas domésticas.

Para Paul Pun, os residentes têm direito de se manifestar, porém, deve-se também respeitar os trabalhadores não residentes e admitir que a maioria deles contribui para o desenvolvimento da sociedade e para a estabilidade das famílias, havendo uma relação de interdependência. “Devemos ser realistas, eles ajudam a cidade e a maioria das crianças e famílias vive num ambiente seguro”, declarou.

Afirmando que Macau é uma boa cidade para as empregadas domésticas, o secretário-geral da Caritas considera que poderia ser ainda melhor, já que o apoio existente é mínimo. “Muitos [trabalhadores não residentes] são negligenciados em termos de saúde, condições de vida e salário. Deve ser dado um sentido de dignidade às pessoas e não tratá-las como escravas”, disse.

Sobre a questão do salário, os dados oficiais da Direcção dos Serviços de Estatística e Censos são claros. De 2004 a 2014, a mediana dos salários dos trabalhadores domésticos subiu de 2.674 patacas por mês para 3.500, enquanto a média global dos salários cresceu de 5.167 para 13.300 patacas: ou seja, mesmo hoje em dia as empregadas domésticas auferem uma média salarial de há 10 anos. Este sector continua a ser o que pior recebe e o que mais tempo trabalha – cerca de 49,2 horas por semana.

Ao JORNAL TRIBUNA DE MACAU, Cecilia Ho, académica do Instituto Politécnico de Macau (IPM) e consultora do “Indonesian Migrant Workers Concern Group” (PEDULI), preferiu não tecer muitos comentários sobre o protesto, porém, partilhou os seus receios. “Não quero realmente que o protesto de próximo domingo cause ainda mais sentimentos negativos contra os imigrantes em Macau”, disse.

Segundo adiantou, a manifestação esteve em debate num encontro realizado ontem à noite entre grupos de trabalhadores não-residentes indonésios e filipinos.

Cartaz da discórdia

Entretanto, começaram a ser divulgados cartazes de promoção do protesto na internet. O primeiro a ser divulgado terá sido feito pelo presidente da associação “Forefront of Macau Gaming”, que se associou ao evento. “Vais aguentar mais?”, questionava o cartaz, que retratava duas empregadas domésticas de pele escura e ar ameaçador a segurarem um bebé branco a chorar.

Se por um lado, a académica considerou o poster claramente discriminatório, o presidente da União de Empregadores dos Serviços Domésticos de Macau, Ao Ieong Keong, não o vê da mesma forma, negando qualquer mensagem de teor xenófobo.

Em declarações ao JORNAL TRIBUNA DE MACAU, Ao Ieong Keong disse que o cartaz feito pela sua associação centra-se numa série de problemas a resolver pelo Governo, mas que é bem-vinda a ajuda de outras associações para promover a manifestação.

Desde a criação da página do Facebook para o protesto, o mesmo responsável adiantou que 333 pessoas já confirmaram que vão marcar presença e 127 estão interessadas no evento. Para além disso, acrescentou, o protesto já foi autorizado pelas autoridades.

Os manifestantes reivindicam que o Executivo deve proibir a mudança de emprego a não residentes, estabelecer a obrigatoriedade de apresentação de certificado de habilitações, impedir a contratação de pessoas com visto de turismo e reforçar a punição empregadas domésticas migrantes que abusem de crianças e idosos, entre outros aspectos.

A deputada Chan Hong defende também a regulamentação do sector, propondo a criação de um regime de formação. Numa interpelação escrita, a deputada frisou que o caso de maus tratos da empregada vietnamita não é isolado, especulando que essas atitudes sejam motivadas pela vontade de mudar de emprego.

Ella Lei quer menos trabalhadores não residentes

Ella Lei, deputada da Federação das Associações dos Operários de Macau (FAOM), considera que o crescimento contínuo do número de trabalhadores não residentes em Macau está a pressionar os residentes. Numa interpelação escrita, destacou que o número de trabalhadores não residentes aumentou em 4.492 pessoas entre Março e Maio, ao mesmo tempo que a taxa de desemprego subiu 0,1%. A deputada apelou ao Governo para avaliar o impacto do ajustamento económico nos trabalhadores locais, sugerindo ao Gabinete para os Recursos Humanos que seja mais exigente na aprovação de vagas para trabalhadores não residentes.

Isabel Lopes: “Acredito que a nossa língua, por si só, já está internacionalizada”

$
0
0

LEONOR SÁ MACHADO – Hoje Macau, entrevista

Isabel Lopes chegou ao Centro Pedagógico e Científico da Língua Portuguesa e vê no ensino do português em Macau um desafio imperdível. Confirma haver diferenças na aprendizagem da língua por chineses no mundo, sublinhando que há mais motivação na China do que na RAEM. O Acordo Ortográfico, defende, não é “o desastre”, mas também tem defeitos

Como é que surgiu a oportunidade de vir para Macau integrar o Centro e dar formação de Português como língua estrangeira?

Convidaram-me para integrar a equipa do Centro Pedagógico e Científico da Língua Portuguesa e aceitei imediatamente, por várias razões. Era, desde logo um desafio irrecusável por ser relevante e importante em termos profissionais. Há muito que estou ligado ao ensino do português como língua não-materna e linguista e tudo isto era um novo desafio, vivenciar um momento histórico, que é o que está a acontecer nesta altura na China, esta procura pelo português.

Em que medida considera essa procura importante, tanto para Macau como para Portugal?

A procura do português na China tem, naturalmente, uma razão funcional e instrumental de mercado, mas não vejo nisso um mal. Obviamente que tem consequências, quando levado a um extremo, mas o conhecimento de uma língua transforma-a a si própria numa expressão de cultura. Como linguista, entendo que a língua não se ensina na sua estrutura apenas, mas também enquanto cultura. Quem fala disto, fala de literatura e de tudo o resto que é expressão.

Mas na China, a questão da cultura fica um pouco aquém, já que não é possível experienciá-la…

Depois de conhecer uma série de instituições de ensino superior na China, de dar formação a professores de português [chineses] que estão na China, tenho vindo a destruir essa ideia, sobretudo porque eles querem também saber questões relacionadas com cultura e vivência do dia-a-dia, não só dos portugueses, mas também dos angolanos e dos brasileiros. Gostam e pedem que falemos de questões relacionadas com a literatura desses países lusófonos. A ideia que se passa não é tão certa como se pensa. Há uma procura pelo português que realmente acontece por razões meramente instrumentais e económicas, mas – e a história prova-o – ao aprender uma língua, nasce muitas vezes a motivação para saber e entender a cultura que lhe está associada. Os professores da China estão, neste momento, também a procurar esses conhecimentos.

Porque é que acha que isto acontece?

Pessoalmente, porque muitos dos professores tiveram uma formação em Portugal e neles há a vontade de conhecer outras culturas lusófonas e isso é nítido. Estivemos recentemente em Xangai e os professores de lá solicitaram-nos informações sobre o que se passa no Brasil, em Angola, até mesmo em termos linguísticos… É muito interessante ver como é que eles bebem essa informação.

Também foi professora de português como língua não-materna na Faculdade de Letras da Universidade de Coimbra. Quais são as grandes diferenças entre ensinar alunos com as mesmas características, em dois locais distintos?

É muito diferente e essa é uma das reflexões que mais tenho feito. De facto, ensinar português como língua estrangeira em Portugal cria-nos desafios muito diferentes daqueles que cria ensinar o mesmo aqui e na China, onde também há diferenças. Um aprendente de língua materna chinesa que esteja em Portugal está em contexto de imersão, o que não acontece com os alunos da China continental e no primeiro caso, há um ambiente e uma necessidade que não se verifica estando em Xangai ou Pequim, onde o contexto se resume ao tempo da sala de aula.

Considera que a aprendizagem em Macau ou na China é mais difícil do que em Portugal?

A minha experiência diz-me que há, por parte dos alunos, uma atitude diferente perante a língua estando na China ou em Portugal. Não tenho uma resposta final para a pergunta, porque estou cá há pouco tempo e tenho a experiência de Portugal, que era, confesso, cheia de estereótipos. Em Coimbra tive muitos alunos estrangeiros, nomeadamente chineses e revelavam-se diferentes, sobretudo por interagirem mais entre eles e não tanto com outros alunos. Aquele contexto de imersão que eu achava total, afinal não o era, mas sim parcial. A grande diferença é o contexto de imersão, mas a motivação que tenho visto nos alunos que aprendem no continente é notável. É incrível como é que alunos que estão fora do contexto de imersão, conseguem uma proficiência em português absolutamente extraordinária.

Que papel desempenha a motivação no contexto da aprendizagem?

A motivação é fundamental na aprendizagem das línguas e há uma tradição de estudar na cultura chinesa, pelo que [estes alunos] conseguem saber a estrutura da língua portuguesa na ponta da língua. Acredito até que estes alunos [da China] conseguem atingir níveis mais satisfatórios até do que os que estudam em Macau. A ideia de arranjar um emprego está muito vincada na China e o curso de português em algumas universidades chinesas é mesmo considerado um “Curso de Ouro” por ser o passaporte para um “emprego de Ouro”.

Macau tem vantagens enquanto local de estudo face a cidades da China, por ser um local que junta as culturas portuguesa e chinesa?

Aqui temos um ambiente em que a televisão e os jornais são em português e a língua forma ícones e anda nas ruas, como o património edificado. Isto facilita uma apreensão mais global da língua e da cultura, mas o facto do Português não ser [no ensino secundário] uma língua obrigatória faz alguma diferença.

Há quem defenda que o português pode vir a ser internacionalizado como é o inglês ou como já foi o francês. Concorda?

Acredito que a nossa língua, por si só, já está internacionalizada, com 250 milhões de pessoas a falarem-na no mundo. Tem um capital histórico e simbólico associado em todos os continentes e tem vindo a promover um factor curioso: a China e quem trabalha com a língua portuguesa está a contribuir para essa internacionalização, até em termos do português em termos língua de Ciência. Num dos fóruns em que estivemos recentemente a qualidade das comunicações foi muito elevada e foram feitas em português e versavam sobre isso, por professores chineses de português. O que ali aconteceu foi a internacionalização da língua portuguesa enquanto língua de ciência.

Passou então de um patamar do quotidiano para a Academia…

Exactamente. Acho que a língua portuguesa vai ganhar muito com esta geração de professores chineses que falam em chinês, investigam e desenvolvem teses sobre o português. No nosso portal Ponto de Encontro, organizei uma bibliografia à medida que as coisas vão nascendo e crescendo. Neste momento, temos compiladas 201 referências bibliográficas, grande parte sendo estudos de professores chineses.

Considera que a longo prazo, o português poderá vir a ser uma das principais línguas da Ciência? 

Acredito que tem essa capacidade, mas naturalmente o inglês tem, no seio da comunidade científica, tem muito mais expressão. É importante é perceber que também já se faz Ciência e investigação em português.

Chegou há pouco mais de um ano. Que diferenças nota entre o ambiente do Ensino de Portugal e de Macau?

Acredito que Macau está no bom caminho para se assumir – e talvez seja uma ideia arrojada – como terceira economia no sector do ensino superior. Ou seja, pode tornar-se, se o caminho que está a ser trilhado der efeitos, numa região de Educação de excelência. A própria Universidade de Macau e a sua dimensão permitem-no, o IPM tem tido um trabalho extraordinário no domínio da língua portuguesa, sem esquecer a abertura do novo curso de Relações Comerciais entre a China e os Países Lusófonos… O presidente do Centro [Lei Heong Iok] vaticinava em 1984, ainda como técnico superior da DSEJ, aquilo que está a acontecer, dizendo que o Português era preciso. Foi quase como uma profecia. Há é necessidade de criar uma estrutura para acolher esta procura do português, mas também de outras áreas. Diria é que o Português é uma marca de Macau, que pode permitir criar a tal plataforma que se quer. Existem aqui todas as condições para transformar Macau num centro de Ensino Superior de excelência. Julgo que a criação dessa plataforma tem mesmo pernas para andar, até porque de acordo com dados do GAES, há um aumento de 5% na procura de cursos em instituições de ensino superior locais. Isto mostra que é preciso investir no ensino em Macau, até porque faz sentido para a China.

Considera que há recursos humanos suficientes?

Penso que estão a ser adquiridos, com a vinda de vários professores e as formações. Aqui no Centro temos vários professores doutorados e, ao contratar pessoas de fora, está a fazer-se um investimento. É um caminho de crescimento que não se faz, claro, sem dores de crescimento, mas faz efectivamente parte da estratégia do Governo local e da China. Haverá coisas a melhorar, mas há uma vontade assumida de evoluir.

Que coisas podem melhorar?

O caminho está a ser seguido essencialmente para o ensino superior, mas se formos para o ensino secundário, é diferente. O ensino superior é um reflexo do secundário e os alunos que chegam ao ensino superior para aprender português sem terem tido bases antes, vêm, naturalmente, com um défice.

Faria sentido estender o ensino do português para o secundário?

Essa é uma questão para os dirigentes porque é mais política. Nós, enquanto professores e especialistas, podemos dizer que se houvesse escolarização em português, os alunos teriam muito mais facilidade em fazer um curso de ensino superior.

Tem formação e experiência em Linguística. Comoé que vê a questão do Acordo Ortográfico e a sua expressão na aprendizagem do português?

Essa é uma questão quente. Tenho um livro publicado sobre isso, que não toma uma posição, mas explica as mudanças que aconteceu no Português Europeu. Confesso que não consigo ver o Acordo como “o desastre” de Vasco Graça Moura, mas também não sou uma pessoa que ache que tudo nele faz sentido. Tenho uma visão de linguista nesta questão: ninguém conseguiria hoje ler Camões nem Eça de Queirós nas suas versões originais. A língua é um organismo vivo e evolui na medida em que é usada, portanto há momentos em que é preciso não uniformizar, mas sim “pôr ordem na casa”. A evolução da língua mostra-nos que não é “um desastre” e sei que é uma questão polémica, mas gosto de dizer aos meus alunos, principalmente na China, que o Acordo trouxe benefícios. Ainda não conseguimos é ter abertura suficiente para os vermos, porque temos uma relação afectiva com a língua. Esta passa pelo lema de que “a língua que eu aprendi é que é boa”. Tudo o que venha perturbar esta relação é, de alguma forma, ferir a susceptibilidade. Há muita falsa informação, até porque muitas vezes surge, nos meios de comunicação portugueses, “facto” sem C, quando este não cai. Em todo o caso, acho que o Acordo tem várias virtualidades. Há quem diga que é uma questão política ou económica… Para mim é uma questão em que vale a pena pensar de forma desapaixonada. Caso contrário, caímos em extremos.

Em 2049, Macau passa a ser oficialmente parte da China, pelo que estamos ainda num período de transição. Acredita que nessa altura o português pode desaparecer?

Não, porque tem sido dito tanto pelo Governo Central como pelo local, que o português é uma condição complementar e essencial para Macau se assumir como plataforma. Se assim o é agora, vai continuar a ser daqui a uns anos. Há razões para acreditar, tendo em conta o investimento que tem sido feito, que a aposta no Português é para continuar e não acredito que este Centro, cuja ambição é crescer, não tenha uma missão para continuar a cumprir.

Um morto e nove feridos em nova explosão em fábrica de produtos químicos na China

$
0
0

Pequim, 23 ago (Lusa) -- Pelo menos uma pessoa morreu e nove ficaram feridas na sequência de uma explosão numa fábrica de produtos químicos na província chinesa de Shandong, no sábado, dez dias depois das explosões em Tianjin, informaram hoje as autoridades, citadas pela Xinhua.

A explosão, que aconteceu pelas 20:50 de sábado (13:50 em Lisboa) na localidade de Huantai provocou um incêndio, que foi apagado durante a madrugada, segundo as autoridades.

A maior preocupação prendia-se com a proximidade da fábrica a uma zona residencial, que se encontrava a um quilómetro de distância, onde muitas casas ficaram danificadas.

Segundo publica hoje a imprensa oficial chinesa, a explosão fez-se sentir num raio de dois quilómetros.

Na fábrica, propriedade da empresa Shandong Runxing Chemical Technology, produzia-se adiponitrila, um composto químico líquido inflamável que liberta gases tóxicos ao arder.

As autoridades locais insistem que não se detetou nenhuma evidência de que a explosão tenha provocado contaminação.

As causas da explosão ainda estão a ser investigadas mas acredita-se que uma das máquinas da fábrica ter-se-á incendiado, explodindo.

O incidente aconteceu dez dias depois das explosões num terminal de contentores no porto de Tianjin, o mais importante do norte da China, em que morreram pelo menos 121 pessoas e registaram-se mais de 700 feridos, com 60 pessoas ainda desaparecidas.

O acidente de Tianjin aconteceu numa zona onde eram armazenadas mais de 700 toneladas de cianeto de sódio, um composto altamente tóxico.

ISG//ISG

Tenke kria master plan ba bee moos

$
0
0

DILI - Primeiru Ministru, Rui Maria de Araújo hatete, governu tenke koko atu aplika uituan logika ne’ebé mak aplika ona ba eletrisidade nian ba mos bee moos iha kapital Díli. “Hau nia hanoin ita persija master plan ba nasaun ne’e tomak, para produs avastes investementu bo’ot, depois husi master plan bee moos ida ne’e mak, hamosu rejimentu ida katak, master plan mak ne’e, osan ne’ebé mak ita persija atu uza hodi investe mak ne’e,”katak PM Rui Araújo.

Xefe Governu ne’e dehan, hanoin ne’e, labele konsentra de’it ona ba buat ne’ebé kikoan, maibé tenke hanoin buat ne’ebé bo’ot ona, hodi bele hakotu problema bee moos iha nasaun ida ne’e. Rui Araújo dehan, iha tinan 10 liu ba, situasaun eletrisidade ninia problema ne’e, hanesan ho bee moos ne’e.

“Maibé Estadu foti desizaun atu hamosu sentru de funsaun, liñas distribuisaun. hau nia pergunta ba ita bo’ot sira mak ne’e, ita bele ka la’e, halo bee moos ne’e hanesan ne’e,” PM Rui husu. Xefe Governu ne’e dehan, Governu nia rezervas sufisiente para kria sentru produsaun bee moos bo’ot,  duque kada tinan kontinua gasta osan ba sentru bee moos ki’ik oan sira ne’e, maibé tinan ba tinan nunka mais rezolve problema komunidade nian.

“Posibilidade atu kria sentru produsaun bee moos ne’e iha ka la’e, se iha tanba saida mak ita la book. Se ita bele gasta osan US$800 biloens ba eletrisidade, ita bele ka la’e hanoin mós vensementu bo’ot ida ba tinan 10 to’o 20 oin mai,”tenik Rui Araújo. Xefe Governu ne’e fó ezemplu katak, ema iha nasaun seluk, komunidade sira bele loke sira nia torneira iha uma laran hodi hemu bee, tanbasa mak Timor Leste labele halo ida ne’e. Rui Araújo afirma, se agora eletrisidade bele lakan tama to’o fahi luhan, tanba saida mak bee labele suli tama to’o uma laran. (BT)

Business Timor - Roly

Governu Ajuda Igreja, Bispu Hetan Krítika Moruk

$
0
0

Bispu Administradór Apostóliku Dioseze Díli, Don Basílio do Nascimento rekoñese katak nia rona lia barak ka hetan krítika moruk hosi públiku tanba Uma Kreda hetan tulun orsamentu hosi Governu hodi hadi’a no harii Uma Kreda iha Timor laran.

“Governu kuandu apoia Uma Kreda hanesan ne’e, ha’u rona lia barak no krítika barak mós,” Amu Basílio hato’o lia hirak ne’e ba sarani sira iha Viqueque liu-hosi misa inagurasaun ba Igreja Ti’ilou Imaculada da Conceição Viqueque, Sábadu (22/08/2015).

Amu dehan, krítika hirak ne’e mosu tanba dalaruma ema hanoin katak tuir lei inan ne’e Estadu no Igreja iha separasaun, tan ne’e la divia Governu tulun Igreja.

Maske nune’e, Amu Bispu informa, Uma Kreda sai mós sinál ba governu katak governu hatene fó atensaun ba nia povu, ba prosimidade no ba interese komun komunidade nian. (Ekipa Matadalan)

Matadalan
Viewing all 15889 articles
Browse latest View live


<script src="https://jsc.adskeeper.com/r/s/rssing.com.1596347.js" async> </script>