Komisaun Konsiliasaun Obrigatoria (KKO) hola desizaun audénsia dahuluk ba kazu disputa Fronteira Marítima (FM) nian iha Tribunal permanente Haia-Holanda, foin lalais ne’e favorese liu ba posizaun Timor Leste nian hodi la favorese ba pozisaun Australia nian ne’ebé durante ne’e sira defende.
“Tuir horiseik (horibainrua) Komisaun Konsiliasaun iha Haia fó sai sira nian desizaun, no desizaun ne’e halo iha loron 19 kotuk fulan Setembru ne’e nian, Hanesan ita bo’ot sira hatene ona desizaun ne’e iha públiku, iha internet, iha permanent cort arbitrage nia website portal, ne’ebé ema ne’ebé deit bele asesu hotu, ba ita nian rai diak tebes tanba desizaun ne’e favorese posizaun ne’ebé TL defende, la favorese posizaun ne’ebé Australia defende,”esplika Primeiru Ministru Interinu, Agio Pereira ba jornalista, iha Palasiu Governu, Tersa (27/09).
Agio Pereira hatutan, iha loron tolu iha Haia 29 to’o 31 Agostu, ne’ebé komisaun fó oportunidade ba Australia atu aprezenta nia kazu kona-ba dezafiu kompetensia komisaun nian.
Bainhira Australia hahú halo parte komisaun, Australia deklara kedas, Australia sei dezafia juridisaun kompetensia komisaun ne’e nian. Ne’e duni Australia ejiji mós katak, komisaun labele hahú serbisu enkuantu seidauk determina komisaun nia juridisaun ka kompetensia iha ka laiha duni atu kaer kna’ar ne’ebé TL dia 11 de Abril kotuk halo foun, fó notisia, fó orden formal ba Canberra.
“Atraves ita nian embaixador iha Canberra señor Abel Guterres, ne’ebé hanesan atu rezolve disputa ida ne’e, kona-ba kompetensia juridisaun nian, Komisaun hatan fó loron tolu ba Australia iha Haia atu aprezenta Australia nian argumentu legais kona-ba juridisaun,”hatete Agio Pereira.
“ Lembra hikas katak, hanesan ema hotu mak hare’e dader tomak ida transmisaun direta husi Haia, Australia aprezenta kazu. Ita mos aprezenta ita nia kontra argumentu, depois kontinua besik loron tolu hodi Australia kontinua nia argumentu, maibe la fó transmisaun direta ba públiku ona,”hatete tan Agio Pereira.
Nia hatutan, Australia nian argumentu bo’ot liu mak daet ba Certain Maritime Arrangement of the Timor Sea (CMATS) nia moratoriu. Iha moratoriu CMATS ne’e defini katak, tinan 50 nia laran Australia ho TL sei la koalia fronteiras martimas. Australia interpreta ida ne’e katak, proiviu halo negosiasoens, interpreta ida ne’e, TL ho Australia labele halo negosiasoens, tanba TL ho Australia ratifika tiha ona CMATS. Maibe komisaun interpreta oin seluk.
Komisaun nian serbisu ne’e tenki interpreta tuir konvensaun tasi ONU nian, UNCLOS ne’ebé tuir sira nian interpretasaun tuir dalan UNCLOS, CMATS labele dehan fali katak, komisaun laiha kompetensia.
Ne’ebé argumentu Australia bolu admicivility katak, labele hatan TL nia inisiativa, tanba TL hahú inisiativa ne’e viola moratoriu CMATS. Ne’e duni komisaun la hatan argumentu ne’e no komisaun dehan katak, komisaun iha kompetensia ne’e tanba, bainhira Australia aprezenta karta rua.
“Ida husi señor Primeiru Minsitru Alkatiri ba señor Primeiru Ministru Jhon Howard, fulan tolu liu tiha, primeiru Ministru Jhon Howard hatan karta señor Primeiru Ministru Alkatiri nian, Australia nia argumentu katak, karta rua ne’e hatudu katak, TL halo akordu depois tuir karta rua ne’e CMATS mosu hodi komplementa karta rua ne’e, maibe komisaun nia leitura ba karta rua ne’e katak, ne’e la’os dokumentu legais, ne’ebé atu impede fali implikasaun kompetensia ba komisaun, ida ne’e hotu hatudu katak, faze ne’ebé difisil liu ba inisiativa TL ba hahú komisaun de konsiliasaun obrigatoriu ne’e maka faze ida juridisaun, maibe ita haksolok tanba faze ne’e iha ita nia kotuk ona komisaun halo desizaun, ne’ebé favorese pozisaun Timor Leste nian no la favorese pozisaun Australia nian,”reafirma Agio Pereira.
Bainhira husu kona-ba informasaun balun lekar katak, Australia lakon iha audénsia dahuluk ba kazu disputa FM ne’e? Agio Pereira hatan, tuir lei internasional, tuir konvensaun lei tasi ONU nian nia mekanismu ida bolu komisaun kompulsoria ne’e nunka uza uluk.
Ne’e primeira ves foin mak uza, ne’ebé halo teste bo’ot ida ba lei internasional no teste ne’e diak, tanba rezultadu komisaun konsiliasaun ne’ebé TL hahú ne’e hatudu katak, fó forsa maka’as liu tan konvensaun tasi nian UNCLOS.
“Ne’e duni pozisaun TL nian ita bele dehan katak, vantazen katak, definisaun é que destante nu’udar TL define katak, ida ne’e vale ba UNCLOS revendika duni desizaun ida ne’e, sei revendika iha prosesu,”dehan Agio Pereira.
Nune’e mos antes ne’e, Negosiador Prinsipal Timor-Leste nian, Kay Rala Xanana Gusmão, agradese ba komisariu hotu sira nian servisu hodi determina TL nian pozisaun.
“Hanesan luta ne’ebé ita halo lahatene kole no ita terus maka’as ba ita nian independensia, ita sei la para to’o ita hetan ita nian direitu soberanu iha rai no iha tasi. Timor sei luta to’o mate ba soberania tasi ami nian. Ami mai buka direitu bazeia ba lei internasional, no kompriende hodi hetan justisa. Ita la’os mai iha Den Haag, Holanda atu hetan previlejiu. Ami mai husu ami nian direitu tuir lei internasional,”dehan Xanana Gusmão, bainhira hala’o abertura iha prosesu konsiliasaun dahuluk iha Tribunal Permanente Arbitrajen Hai, Holanda, Segunda (29/08/2016).
Ba kestaun FM ne’e mos Estadu Timor-Leste kria ona organismu oi-oin hodi koalia kona ba nia soberania tasi nian.avi
Jornal Nacional
