Quantcast
Channel: - TIMOR AGORA
Viewing all 15967 articles
Browse latest View live

Negosia fronteira marítima hafoin tinan 50, Estadu presiza kria estratejia foun hasoru Australia

$
0
0

Forum Organização Não Governamentais Timor Leste (FONGTIL) husu ba Estadu Timor Leste atu kria estratejia politika foun hodi halo negosiasaun hasoru Governu Australia, tanba Australia mantein negosiasaun fronteira marítima ho Timor-Leste hafoin tinan 50.

“Ita tenki iha estratejia, agora Australia nia hakarak saida? tanba klaru katak nia iha kepentigan (interese),”esplika Diretor Executive FONGTIL, Arcenio Pereira ba Jornalista   iha Caicoli, Dili, Sesta (11/12).

Nia hatutan, uluk kuandu Australia hakarak foti Greater Sunrise atu esplora,   Australia dehan katak, pipeline ne’e tenki dada ba Australia,   maibe Estadu Timor hakarak pipeline mai Timor. Iha parte balun Australia rekonhese dehan ne’e                 Timor nian, entaun Australia dehan, halo Floating, prosesamentu iha tasi laran deit.

“Maibe Timor Leste hakarak mai Timor Leste tanba ne’e maka ita halo infraestrutura iha Supply base Suai, entaun iha Costa sul ne’eba, entaun Australia haree ida ne’e katak, ami bele dada fali buat ida akordu ne’ebe maka ita halo ba tinan 50 ne’e, entaun ita nia lider, ita nia Governu no Estadu tenki haree estratejia politika saida maka sira bele hola fali, depois halo esplorasaun,”dehan Arcenio Pereira.

Nia hatutan,   agora dadauk mina matan Kitan no Bayu Undan ninia produsaun menus. Tanba ne’e, Greater Sunrise   maka atu halo esplorasaun tenki halo negosisaun. Tanba ne’e nia husu ba Ministeriu Petroleum Rekursu Minerais tenki iha target ida ne’ebe maka klaru.

“Ita mos labele lohi bebeik povu ne’e dehan katak, atu dada (pipeline) mai Timor Leste, maibe to agora la iha politika ida klaru. Entaun ida ne’e maka ita nia Governu   iha firmeza ida katak, tenki hanesan ne’e koalia ho Australia, para depois politika saida para iha solusaun ne’ebe ema dehan win-win solution, doque ita hein to’o tinan 50 , diak liu ita halo oinsa para halo esplorasaun para depois fo moris diak ba povu,” haklaken Arcenio Pereira.Avi

Jornal Nacional

LA REZOLVE PROBLEMA VETERANUS, TAUR HO XANANA SEI SIMU KONSIKUENSIA

$
0
0

Prezidenti Repúblika (PR) Taur Matan Ruak ho eis Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmão la rezolve problema veteranus, sira na’in rua sei simu konsekuensia iha rai no iha lalehan.

Veteranu Suku Fatulia, Postu Administrativu Venilale, Munisípiu Baucau, Aleixo Ximenes hateten katak, uluk iha 2005 Alin Laek hateten ba sira katak, ema se de’it mak ajuda fós karun ida, nia sai veteranus ona.

“Ha’u husu ho respeitu tomak atu labele husik de’it problema ida ne’e sai hanesan ne’e, sé ita bo’ot na’in rua Xanana mak husik problema ne’e sai hanesan ne’e de’it, ita boot na’in rua sei hatán iha mundu ne’e, no sei hatán iha Maromak nia oin,” dehan Aleixo Ximenes bainhira diálogu ho PR Taur Matan Ruak iha Suku refere, Domingo (06/12).

Aleixo hatutan, nia partisipa iha funu desde 1975, maibé to’o agora ema la rekoñese nia.

“Ha’u la presiza ema atu rekoñese ha’u, maibé rekoñese maluk sira ne’ebé terus durante tinan barak tanba de’it atu ukun-an,” katak nia.

Aleixo mós lamenta katak, ema sira ne’ebé kontribui tinan ida rua de’it iha villa, nia bele hetan 8 a 14, ida ne’e lalós.

Nia esklarese, ema sira ne’ebé funu durante tinan 24 iha ailaran, mak bele bolu veteranus, maibé ema sira ne’ebé mak kolabora de’it iha villa laran, ida ne’e la’os veteranus.

Alénde ne’e, Rui Monteiro mós dehan, sira ne’ebé hanesan klandestina, agora seidauk priense formuláriu ba sira nia direitu.

Nia dehan, uluk iha funu laran, Taur Matan Ruak promete ba sira katak, bainhira Timor ukun-an, joven loriku assuwain mak tenki moris di’ak uluk, mak foin sira iha ai-laran.

Maibé nia hatutan, realidade ohin loron hatudu katak, sira mak terus nafatin hela de’it hanesan ne’e, laiha ema atu tau matan ba sira.

Nune’e mós veteranu João de Sousa mós hateten katak, uluk Timor-oan sira sakrifika sira nia-an, la’os tanba atu simu osan.

“Ita ba ailaran, atu mate ka moris ukun rasik-an, la’os mate ka moris atu manan osan. Ha’u nia dúvida mak ne’e, nusa mak ha’u komandante ida, hetan de’it 4 a 7, maibé ha’u nia elementu hetan fali 8 a 14,” lamenta nia.

João hatutan, kuandu iha diskriminasaun hanesan ne’e, di’ak liu lalika Estadu fó osan, tanba uluk funu ne’e la’os atu buka osan.

Diskrimina veteranus

Alénde ne’e, Aleixo Ximenes mós dehan, kuandu Estadu diskrimina veteranus sira, estabilidade mós sei laiha.

“Ita harii nasaun, tenki iha estabilidade, tanba ne’e ha’u husu ba Prezidenti atu ita bele konsidera kombatete sira ne’ebé tinan tolu,”katak nia.

Nia hatutan, se ema sira ne’ebé luta tinan tolu ne’e la vale ona, oinsa ho sira ne’ebé mak ho tinan ida no rua.

Iha fatin hanesan, veteranu Marcelino Sarmento mós hateten katak, ho razaun saida mak komisaun homenajen haree de’it veteranus balun, maibé balun sira laharee.

Hatan ba preokupasaun ne’e, Prezidenti Repúblika Taur Matan Ruak dehan, problema veteranus nian ne’e, la’os problema nia ho Xanana nian de’it.

Taur Matan ruak dehan, lia fuan ida ne’ebé dehan, Xanana ho Taur la rezolve problema veteranus, sei hatán iha Maromak nia oin ne’e todan.

“Ida ne’e la’os ami na’in rua Maun Xanana nia problema, sé ha’u nia problema de’it, ha’u gampang atu rezolve, maibé ida en’e problema Estadu nian,” katak Taur Matan Ruak.

Tanba ne’e Taur Matan Ruak, husu ba Veteranus sira atu kontinua organizaan hodi haree ba sira nia problema ida ne’e.

Nia hatutan, desizaun atu rezolve problema veteranus ne’e, la depende de’it ba Taur ho Xanana, maibé sira lakohi atu fó todan ne’e ba jerasaun foun sira.

Tanba ne’e, Taur Matan ruak husu ba veteranus atu hanoin pozitivu hodi rezolve sira nia problema.

“Ita sei labele husik problema ida ne’e ba jerasaun foun sira, tanba ida ne’e ita nia problema rasik,” katak Xefi Estadu ne’e.

Taur Matan Ruak dehan, luta tinan 3 ne’e la’os la vale, maibé tenki simu osan ka la’e, tanba lei ne’ebé iha, kritéria ne’ebé mak simu osan ne’e, tau ona iha ne’ebá.

“Uluk ita la’os hateten katak, ita ba halo funu para manan osan, tanba ita nunka hanoin atu fa’an ita nia mate tanba de’it osan,” dehan Taur Matan Ruak.
Tanba ne’e, tenki haree veteranus hotu hanesan, labele haree de’it balun, balun laharee ne’e, la di’ak.

Nia hatutan, kontribuisaun hot-hotu ne’e vale, tanba kontribuisaun ema hotu nian mak ohin loron Timor ukun-an.

“Lei ne’e ita bele muda, maibé muda atu hot-hotu simu osan mak problema, tanba pergunta bo’ot ida mak ne’e, hot-hotu simu osan ne’e, osan iha ka la’e, tanba agora dadauk folin mina iha mundu tun maka’as ona,” informa Taur Matan Ruak.

Tanba sa mak Oe-cusse barak liu, ha’u la hateten katak, Oe-cusse lahalo funu, maibé foin dadauk Governu mós suspende ona dadus balun.cos

Jornal Nacional

DESKONFIA PLP TAUR MAK HARI’I

$
0
0

Presidente Republika, Taur Matan Ruak hatete nia seidauk hanoin atu tama partido politiku ruma tamba mandatu nudar xefi estadu seidauk remata. Maske nunee mosu deskonfiansa katak Partido Libertasaun Popular nee Taur Matan Ruak mak harii.

Ba deskonfiansa sira nee Presidente Republika, Taur Matan Ruak ba jornalista sira iha Sabado (12/12) hatete nia seidauk hanoin atu tama partido politiku ruma tamba sei konserta hela ba servisu nudar Presidente Republika.

“Karik ha’u hakarak tama partidu ida, ha’u nia mandatu hotu ha’u sei haree,” katak Taur Matan Ruak ba jornalista sira hafoin dialogu ho komunidade suku Kaibada Makasae.

Maske nunee Taur Matan Ruak hatete katak sé deit ka gurpo nebe deit senti hakarak harii partido hodi kontribuni ba dezenvolvimentu nasional, nia bele harii partido.

“Ema sé de’it, grupu ne’ebé de’it mak hakarak forma partidu, nia senti nia-an katak, nia bele kontribui ba dezenvolve Timor, bele halo,” dehan Taur Matan Ruak ba jornalista sira iha Suku Kaibada Makasa’e, Postu Administrativu Baucau Villa.

Partidu foun PLP ne’e, rejista tiha ona husi eis Komisáriu komisaun Anti Korupsaun (KAK) Aderito de Jesus, iha Tribunal Rekursu (TR) foin lalais ne’e, ho apoiantes 35.000 maibe Tribunal Rekursu simu deit 1.500 tuir ba lei eleisaun jeral antigu nian.cos

Jornal Nacional

PR TAUR LA MUDA POZISAUN BA OJE 2016

$
0
0

Prezidenti Repúblika Taur Matan Ruak la muda nia pozisaun ba Orsamentu Jeral do Estadu (OJE) 2016. Maibé sei matein pozisaun katak sei veta OJE, kuandu Governu fó nafatin prioridade ba infra-estrutura.

Xefi Estadu ne’e dehan, oras ne’e dada’uk nia seida’uk simu OJE 2016, atu hatene Governu fó prioridade ba área saida.

“Ha’u foin lalais iha tomada de posse VI Governu mós, ha’u rekomenda ba Governu atu ko’a buat ne’ebé mak laiha nesesidade, i konsentra ba área sira ne’ebé mak iha nesesidade, liu-liu agora petroleum folin menus,” dehan Taur Matan Ruak ba jornalista sira, iha Suku Kaibada Makasae, Postu Administrativu Baucau Villa, Munisípiu Baucau, Sabadu (12/12), hafoin diálogu ho komunidade iha Suku refere.

Maibé Taur Matan Ruak dehan, Governu la hatu’un nafatin, sira hasa’e liu orsamentu ba projetu infraestrutura sira ne’ebé bo’ot hanesan projetu ZEESM, no projetu tasi mane.
Taur Matan Ruak haktuir, setór sira ne’ebé liga ba moris sidadaun sira nian ne’e, Governu reduz fali.

“Agora ha’u hein, bainhira mak simu orsamentu para halo analiza, tanba orsamentu mak determina ha’u nia pozisaun, ha’u bele veto ou promulga,” relata Taur Matan Ruak.

Xefi Estadu ne’e aviza ona ba Parlamentu Nasionál (PN) ho Governu atu reduz orsamentu ba fundus infraestrutura hodi fó prioridade liu ba setór Edukasaun, Saúde, Bee no Saneamantu inklui mós agrikultura.

Taur Matan Ruak dehan, kuandu sira lafiar Xefi Estadu nia lian ne’e, Parlamentu ho Governu sei haree, saida mak Prezidenti Repúblika atu halo ba OJE 2016.cos

Jornal Nacional

DIAK LIU PM KA PR?!

$
0
0

Jornal Nacional - editorial

Hela deit sura loron atu tama 2016, no iha tinan nee partido politiku sira prepara sira nian an hodi hein tinan eleisaun nian 2017. Antes tama ba eleisaun 2017 partido foun sei mosu no partido tuan sira mos kontinua kesimetin sira nia sintu.

Eleisaun jeral nudar prosesu demokratiku ida hodi sidadaun sira hili ho vontade, libre no segredu ninia reprezetante ba tur iha lejislativu hodi halo lejislasaun no partido kadeira maioria iha lejislativu sei forma governu hodi halo jestaun ba vida nasaun nee.

Sistema semi presidensial nebe nasaun nee obta halo Presidente Republika laiha poder naton, Presidente Republika nudar simbolu deit simbolu garante unidade nasional, laiha poder ba jestaun administrasaun nasaun nian.

Presidente Republika hanesan kurtina deit, presidente republika ninia servisu mak koa fita, governu mak toma responsabilidade tomak hodi halo jestaun ba orsamentu estadu nian.

Ho sistema nebe iha halo politiku nain sira gosta liu sai Primeiru Ministru duke Presidente Republika. Sai Primeiru Ministru bele halo planu no programa ba desenvolvimentu nasaun nian no hadia povu nia moris.

Tan nee lider sira nebe sai ona Presidente Republika senti la satisfas depois de mandatun tinan lima remata sira harii partido hodi ba kaer governu tamba atu hadia povu nia moris nee iha governu, presidente laiha kompetensia atu hadia povu nia moris.

Realidade nebe iha, Xanana Gusmão sai Presidente Republika iha 2002 too 2017, mandatu remata harii Partido CNRT hetan votus halo koligasaun sai Primeiru Ministru, 2007 – 2012 no 2012 too 2014 depois rezigna an.

Agora komesa ona iha informasaun konaba Presidente Republika, Taur Matan Ruak nebe deskonfia harii Partido Libertasaun Popular (PLP). Se hanoin harii partido maka ninia finalidade hakarak tama governu, sai Primeiru Ministru.

Atu tama ba eleisaun partido politiku sira nee promesa tun sae, bosok povu katak hili sira sei halo desenvolvimentu, hadia povu nia moris, realidade ukun tinan lima gasta osan barak mudansa desenvolvimentu lasignifikativu. Hadia povu nia moris maibe lolos hadia sira politiku sira nia moris diak, povu kontinua kiak.

Agora partido foun no partido tuan sira, tenki iha ona espiritu foun, espiritu desenvolvimentu laos espiritu atu oinsa aproveita ukun hodi halo korupsaun ba benefisia an rasik.

Laos sai tiha ukun halo lei hodi proteje an hodi hetan osan, lei pensaun vitalisia atu oinsa eis titulares la servisu simu deit osan, lei anti korupsaun atu kontrola korupor sira too ohin loron laiha. Nee hatudu politiku nain sira bosok povu, la fo importansia ba intrese komum maibe ba intrese privadu, grupo no partidaria. *

Deputados de Macau vão votar orçamento que "dificilmente se pode considerar de austeridade"

$
0
0

Macau, China, 14 dez (Lusa) -- A Assembleia Legislativa (AL) de Macau vota na quinta-feira, na especialidade, a proposta de lei de Orçamento para 2016, que "dificilmente se pode considerar de austeridade", após uma análise 'relâmpago' em sede de comissão.

A proposta de lei de Orçamento para 2016, aprovada na generalidade, por unanimidade, a 25 de novembro, vai subir, na próxima quinta-feira, a plenário para a votação final, depois da análise pela 2.ª Comissão Permanente da AL, a qual lamenta ter disposto "de apenas oito dias úteis para efeitos de exame e emissão de parecer sobre um tão relevante diploma para a vida económica, financeira e social" da região.

"Ora, um tal prazo revela-se relativamente curto, pelo que tendo em vista uma melhor apreciação e análise do orçamento por parte da Assembleia Legislativa, espera-se que no futuro o Governo venha a apresentar atempadamente os documentos relevantes para o efeito, nomeadamente o relatório intercalar de execução do Orçamento e mapas de controlo da execução do PIDDA (Plano de Investimento e Despesas de Desenvolvimento da Administração)", refere o parecer.

Segundo a proposta de Orçamento para 2016, o Governo espera receitas de 103.251 milhões de patacas (11.802 milhões de euros) -- menos 13,9% face ao Orçamento retificativo de 2015 -- e despesas na ordem de 85.038 milhões de patacas (9.723 milhões de euros) -- mais 1,5% --, pelo que prevê encerrar 2016 com um saldo orçamental positivo de 18.213 milhões de patacas (2.072 milhões de euros).

Apesar de os valores serem mais modestos do que os relativos a este ano, os deputados da 2.ª Comissão Permanente da AL rejeitam a ideia de "austeridade", termo que tem vindo a ser utilizado pelo Executivo de Macau (e que nada tem a ver com o significado que lhe conhece a Europa) para se referir à aplicação de medidas definidas para quando a média mensal das receitas do jogo fica abaixo dos 20 mil milhões de patacas (2.287 milhões de euros).

"A decomposição da despesa proposta para 2016 revela que dificilmente se pode considerar o presente orçamento proposto como um orçamento de 'austeridade', dado que se as despesas de investimento público se mantivessem ao nível do ano anterior (o que até teria efeitos positivos no crescimento económico), a despesa do Governo cresceria 4,5%, ou seja, aumentaria sensivelmente ao ritmo da taxa de inflação expectável", lê-se no parecer.

Os dez deputados da 2.ª Comissão Permanente da AL notam ainda que "para 2016 não existem previsões oficiais de crescimento económico e de outras principais variáveis macroeconómicas em Macau, não havendo também indicações estatísticas de que o processo de ajustamento em curso do nível das receitas brutas mensais arrecadadas com os jogos de fortuna ou azar em casino tenha estabilizado ao fim de vários meses de declínio".

O setor do jogo tem vindo a registar quedas homólogas desde junho de 2014.

Sendo a principal alavanca da economia da Região Administrativa Especial, a diminuição das receitas dos casinos levou à queda continuada da taxa de crescimento real do Produto Interno Bruto (PIB) desde o primeiro trimestre de 2014.

Nos primeiros três trimestres de 2015, o PIB de Macau contraiu-se 25% em termos reais.

DM // MP

TIMOR-LESTE NO TOP 10 MUNDIAL EM INVESTIMENTO NA EDUCAÇÃO

$
0
0

Lisboa, 14 dez (Lusa) -- Timor-Leste é dos países que mais investe na educação, mas tem a segunda mais baixa taxa de acesso à Internet do mundo, segundo um relatório do Programa das Nações Unidas para o Desenvolvimento (PNUD).

Haoliang Xu, diretor do Gabinete Regional do PNUD para a Ásia e Pacífico, salienta que, "para garantir que a força de trabalho é capaz de se adaptar a mudanças rápidas, os governos precisam de fazer investimentos estratégicos na educação e nos cuidados de saúde".

Timor-Leste, que está no 133.º lugar do Índice de Desenvolvimento Humano, com 0,595, fica a meio caminho: é o país que menor percentagem do seu orçamento destina à área da saúde (apenas 1,3%), mas está no top 10 daqueles que investem maior percentagem do PIB na educação (9,4%).

Contudo, tem uma taxa de utilizadores de Internet de 1,1%, ficando apenas à frente do 1% da Eritreia, o que pesa a seu desfavor, dado que o acesso às tecnologias da informação e da comunicação pode ajudar as pessoas a "desenvolver qualificações úteis para o mercado de trabalho e a assegurar oportunidades de trabalho de qualidade para diminuir as desigualdades", como se lê num comunicado sobre a situação na Ásia-Pacífico, que acompanha a divulgação do relatório.

"Aqueles que não estão ligados são, por norma, os mais pobres e mais desfavorecidos. Um acesso alargado à tecnologia, através da cooperação Sul-Sul e outros acordos de transferência de tecnologia, combinados com as competências relevantes, uma inclusão financeira melhorada e a redução de outras barreiras, ajudariam a região a seguir caminhos de desenvolvimento sustentável", acrescenta a nota de imprensa.

O relatório do PNUD destaca ainda que Timor-Leste, que integra a categoria de médio desenvolvimento humano, é o segundo país do mundo onde mais se trabalha, com uma média de 46,3 horas semanais por pessoa empregada, um valor apenas superado pelos Emirados Árabes Unidos, com 56,8 horas.

HSF // PJA

Especialistas da CPLP analisam em Díli propriedade da terra como fator de desenvolvimento

$
0
0

Díli, 14 dez (Lusa) - Especialistas da CPLP reúnem-se hoje e terça-feira em Díli para analisar desafios e soluções para a problemática da gestão da propriedade da terra e a sua importância como fator de desenvolvimento dos países lusófonos.

O objetivo central do encontro, a primeira reunião da comissão de trabalho lusófona sobre esta temática, é fazer um ponto da situação sobre a propriedade da terra nos Estados membros da Comunidade dos Países de Língua Portuguesa (CPLP).

Para o ministro da Justiça timorense, Ivo Valente, que falou hoje na sessão de abertura, o encontro é uma oportunidade de debater a "problemática da propriedade da terra e como ela tem sido tratada nos nossos diferentes ordenamentos jurídicos, necessariamente relacionando-a com diferentes fases e graus de desenvolvimento" dos vários Estados membros.

Ivo Valente, que atualmente preside à conferência dos ministros da justiça dos países de língua oficial portuguesa, destacou a importância da "partilha de experiências" no espaço lusófono "sobre diferentes formas de superar os desafios" da propriedade da terra, "elemento fundamental para o desenvolvimento social, político e económico".

Tal como foi deliberado na XIV conferência dos ministros da justiça da CPLP, que decorreu em Díli a 22 e 23 de junho último, trata-se de preparar um futuro plano de ação que possa ser levado ao próximo encontro ministerial setorial.

O plano de ação deverá ser fechado na segunda reunião da comissão de trabalho que, previsivelmente, decorrerá no Brasil na primeira metade de 2016 em paralelo a uma conferência internacional sobre Reforma Agrária e Desenvolvimento Rural (ICARRD).

Recorde-se que em junho, em Díli, o chefe do Governo timorense, Rui Maria de Araújo, considerou que resolver os problemas da propriedade em Timor-Leste, como noutros países, é essencial para criar condições de segurança e minimizar o risco para investidores nacionais e internacionais e, por isso, elemento central para o desenvolvimento do país.

Rui Araújo recordou que, em muitos dos Estados membros da CPLP se tem sentido dificuldades no registo de propriedades, pertença dos antepassados, mas "cuja transferência e apropriação não foi formalmente regularizada".

Situações complexas afetadas por processos como reformas agrárias, expropriações para projetos de desenvolvimento nacional, compensações ou a reversão para o Estado de terrenos que não são reivindicados.

Documentação preparada para o encontro de hoje em Díli reconhece que a determinação da propriedade da terra, no âmbito geral da problemática dos direitos reais, "longe de ser uma questão estática e arcaica, continua a assumir grande relevo social, político e económico, com significativa influência no desenvolvimento dos Estados".

"A propriedade da terra, as formas de lhe aceder e utilizar, seja para fins privados, seja para o desenvolvimento de grandes projetos nacionais, continua a marcar a vida dos nossos povos", nota um texto remetido à Lusa pelo Ministério da Justiça timorense.

"A partilha de experiências sobre diferentes formas de superar os desafios que enfrentamos é fundamental para que, em conjunto, consigamos identificar, grandes princípios e linhas de orientação para o desenvolvimento da temática da propriedade da terra, elemento fundamental para o desenvolvimento social, político e económico, nos países de língua portuguesa", refere.

Ivo Valente considera que, no caso timorense, a regularização da propriedade da terra "é uma das questões mais sensíveis a cargo do Ministério da Justiça", que avançou com "passos prudentes".

Em concreto o Governo está atualmente a trabalhar em legislação para "regularizar a propriedade da terra", tendo posto a funcionar o projeto do Sistema Nacional de Cadastro (SNC), para promover o registo da titularidade e propriedade da terra.

Desenvolvido por um consórcio luso-timorense da ARM-Apprize e GMN-H para a Direção Nacional de Terras e Propriedades do Ministério da Justiça, o SNC está a recolher e a congregar numa base de dados única a identificação das parcelas do país.

Até agora o SNC já recolheu informação completa de 68.319 registos de parcelas cadastrais em todos os municípios timorenses, a que se somam cerca de 50 mil migradas de outros sistemas de registo anteriores.

ASP // FV.

Novo partido timorense PLP quer "combater mitos" e dar voz aos jovens

$
0
0

Díli, 14 dez (Lusa) - Combater "mitos" sobre a dependência de Timor-Leste na geração mais velha de líderes e ocupar o espaço dos jovens, nascidos no final ou depois do fim da ocupação indonésia, são alguns dos objetivos de um novo partido timorense.

Registado na semana passada no Tribunal de Recurso, o Partido de Libertação do Povo (PLP) é liderado interinamente por Adérito Soares, ex-comissário da Comissão Anti-Corrupção (CAC) que está atualmente na Austrália a completar um doutoramento.

"Queremos criar outro tipo de democracia, que não se decida por um ou dois líderes, mas que seja um esforço coletivo. Queremos fazer algo diferente em Díli. O maior desafio do processo em Timor-Leste tem sido que tudo é decidido por uma ou duas figuras", disse à Lusa Adérito Soares.

O PLP é apontado há vários meses como o partido que poderia, no futuro, apoiar uma candidatura a primeiro-ministro do atual chefe de Estado, Taur Matan Ruak.

Em entrevista à Lusa em novembro, Taur Matan Ruak confirmou que não se vai recandidatar a um segundo mandato em 2017 mas não exclui uma possível candidatura como primeiro-ministro, afirmando que quer continuar a servir o país.

Sobre a possibilidade de Taur Matan Ruak ser o futuro líder do PLP, o atual presidente interino do partido prefere não tecer comentários, explicando apenas que em 2016 estão previstos vários congressos distritais e que, possivelmente no final do ano, decorrerá o congresso nacional que elegerá a nova liderança.

Até lá, há equipas no terreno a desenvolver as ideias que formarão parte do programa do partido e, ao mesmo tempo, a contactar militantes, disse.

"Quando chegarmos ao congresso no próximo ano, estaremos bem documentados com documentos preparados para analisar todos os aspetos e com uma ligação forte à base", acrescentou.

Adérito Soares, que espera concluir o doutoramento sobre a relação entre direitos humanos e desenvolvimento em março ou abril de 2016, explica que o seu mandato é, para já, preparar o congresso e continuar a trabalhar com a equipa fundadora do partido.

"Temos um grande grupo de jovens, intelectuais, educados com estudos em Portugal, América, Austrália, Cuba e que estão no terreno num processo muito interessante de analisar tudo, deste os planos estratégicos de desenvolvimento ao orçamento, passando por análises setoriais detalhadas", explicou.

O líder do PLP considera importante "desafiar o mito da geração mais velha", dizendo que não é correto pensar que se líderes como Xanana Gusmão ou Mari Alkatiri morrerem "o país colapsa".

"Temos uma grande fatia da população jovem, muitos nascidos no final da ocupação ou já depois de 1999, que não estão muito ligados ao passado. Temos de falar com eles, ouvi-los, oferecer um programa sobre o seu futuro", afirmou.

"Isto é algo massivo em Timor-Leste. Estes jovens agora são votantes e temos de ter uma linguagem diferente", disse.

Insistindo que a geração mais velha é "respeitada e apreciada", Soares considera que, porém, Timor-Leste não pode viver "sobre mitos inventados" em que os jovens ficam de fora do processo político.

Questionado sobre alguns políticos das gerações mais jovens que nos últimos anos estiverem no poder e defraudaram a esperança de alternância, com suspeitas de envolvimento em casos de corrupção, por exemplo, Adérito Soares admite que houve alguns erros.

"Aprendemos do passado. Aprendemos nos últimos 14 anos. Todos nós. Quando começámos em 1999 ou 2002 ninguém tinha experiência em ser ministro, ou até primeiro-ministro ou presidente", disse.

"Mas porque aprendemos, não queremos que seja tudo decidido por uma ou duas figuras. Queremos ser um partido de ideias, com planos, onde todos possam colaborar", afirmou.

Por isso, questiona o atual modelo de governação, com um executivo de unidade nacional e unanimidade no parlamento, por exemplo, no que toca à aprovação do orçamento.

"Deixemos a democracia florescer. E depois podemos encontrar um caminho. Na política temos de falar de negociação, mas isso não deve fechar a porta à diferença. A diferença de ideias não é uma ameaça à democracia ou à unidade", considerou.

ASP // MP

Mekanismu Ladun Fasilita, PN La Konsege Produs Lei Barak

$
0
0

DILI - Makanismu hodi fasilita kriasaun Lei foun no Bankada Parlamentar neebe lahetan konsesus wainhira halo diskusaun susar atu kria lei, tan nee Parlamentu Nasional la konsege produs lei barak iha tinan 2015.

Tuir deputadu Bankada Fretilin Francisco Branco katak Iha 2015 lei nee ladun produs barak kompara ho tempu sira uluk, ratifikasaun kona ba konvensaun mak barak, iha rejulusaun balun mos aprova no balun kontraversial.

Iha 2015 nee ladun iha lei neebe mak aprova ou ladun barak, tamba mekanismu ladun fasilita no husi bankada sira dala ruma lahetan konsesus defisil oituan atu hetan konsensus aprovasaun ba lei,” dehan Branco ba Jornalista, Segunda (14/12/2015) iha Parlamentu Nasional.

Nia hatete entendimentu husi parte hotu-hotu akompaina ninia dinamika Parlamentu Nasional hanesan legislador nee tinan nee menus, lei partidu politku Prezidente Republika haruka ona ba triobunal hodi hare ninia konstitusionalidade.

Iha fatin hanesan Deputadu Paul Moniz hatete Lei Advokasia privada, Lei partidu politku Parlamentu aprova tiha ona, lei partidu politku nian Prezidente Republika haruka tiha ona ba iha tribunal rekursu hodi hare ninia inkostitusionalidade no hare irregularidade.

Nune mos Deputadu Bankada CNRT Francisco da Costa hatete Tuir iha lei lubuk ida mak parlamentu nasional abaixa iha komisaun A, hanesan lei Partidu Politiku, Lei lideransa komonitaria, lei devizaun territorial, Lei Advogadu no seluk tan hamutuk iha lei 12 neebe parlamentu baixa iha komisaun A. Informasaun kompletu iha STL jornal no STL Web, edisaun Tersa, (15/12/2015). Timotio Gusmao

Suara Timor Lorosae

Restu Mortais 126 Sei Lori ba Viqueque, Pe. Adriano: “Sira Mate ho Prinsipiu”

$
0
0

DILI – Restu mortais hamutuk 126 oras nee rai hela iha Kintal Boot, no sei lori ba Watulari-Vique-que iha loron Kuarta semana nee.

Tuir Padre Parokia Balide, Adriano Ximenes, iha ninia homilia liu husi misa ba matebian nain 126 neebe mak halao iha Kintal Boot, Segunda (14/12) hatete saudozu nain 126 nee mate tanba deit hakarak ukun rasik an.

Sira balu mate tanba ema tiru no balu mate tanba ema kastigu iha rai Atauro no sira neebe mak mate no terus tanba deit iha prisipu ida maka ukun rasik an maibe iha luta nia laran maske ita amigo maibe iha mos hanoin neebe mak la hanesan no ikus mai sai oho malu fali,” hatete Pe. Adriano.

Nia hatutan saudozu sira neebe mak luta no mate ba rai ida nee laiha hanoin no intrese atu hetan osan iha sira nia luta, maibe sira nia mate tanba deit atu liberta rai no povu ida nee.

Iha fatin hanesan Reprejentante Komisaun Organijadora ba rekolha restu mortais, Bernadino de Carvalho, hatete inisiativia rekolha restu mortais hamutuk 126 nee mai hosi veteranus watulari inklui familia matebian sira.

Nunee mos ho reprejentante Familia matebian hotu, Evaristo de Carvalho, momentu iha funu nia laran iha barak mak mate balu mate tanba hamlaha no balu mate tanba ema oho no kastigu iha fatin-fatin tanba nee hanesan familia laiha ejijensia id aba estadu konaba maun alin neebe mak mate ona. Informasaun kompletu iha STL jornal no STL Web, edisaun Tersa, (15/12/2015). Thomas Sanches

Suara Timor Lorosae

Horta Sei Sai Sasin ba kazu Emília

$
0
0

DILI - Eis Presidenti Republika Jose Ramos Horta sei fo deklarasaun ba Tribunal Distrital Dili (TDD), kona ba kazu Emilia Pires no Madalena Hanjam.

Tribunal sei rona deklarasaun husi sasin neebe mak arola husi parte defesa Jose Ramos Horta iha loron 8 de Janeiru 2016 tuku 9:00 dader,  ba kazu Emilia Pires ho Madalena Hanjam kona ba sosa kama foun ba Hospital Nasional Guido Valedares (HNGV), iha tinan 2012 liu ba.

Hafoin julgamentu iha loron Sesta (11/12), iha Tribunal Distrital Dili, defesa husi arguida Emilia Pires, Advogadu Jose Pedro Camões hatoo pedidu ba tribunal katak, orariu atu rona sasin ba eis PR, Jose Ramos Horta nee mak iha loron 08 fulan Janeiru nee, ses husi loron nee labele tanba sasin nee sei halo viagem ba estrangeiru hodi kontinua ho nia serbisu iha neeba.

Ho pedidu neebe hatoo husi parte defesa, Tribunal nomos Ministeriu Publiku mos konkorda ho dala neebe mak temi ona. Nunee tribunal desidi kedas katak iha loron refere, iha parte dadersan tuku 09 ho balun sei rona deklarasaun husi sasin Ramos Horta no mos sasin Jose Abilio neebe uluk serbisu hamutuk ho arguida Emilia Pires.

Nunee tribunal mos hatete katak atu marka data sira tuir mai hodi rona tan sasin sira seluk neebe arola husi parte defesa maibe tribunal seidauk rona, depois loron (8/01/2016) rona tiha deklarasaun husi sasin nain rua nee mak foin bele hare fali data sira tuir mai. Informasaun kompletu iha STL jornal no STL Web, edisaun Tersa, (15/12/2015). Domingas Gomes

Suara Timor Lorosae

Koperasaun TL-Indonesia Metin, TL Lakoi Sai Fatin Tranzitu ba Narkotika

$
0
0

DILI – Koperasaun Timor Leste (TL) liu husi Komandu Jeral Polisia Nasional Timor Leste (PNTL) ho Badan Nasional Narkotika Indonesia, kombate droga neebe mak sempre tama iha rai laran.

Tuir Komandante Jeral PNTL, Komisariu Julio da Costa Hornay katak, agradese ba BNN tanba sira mos mai fahe informasaun, tanba Timor ho Indonesia hamutuk hodi kombate narkoba, TL agora sai  hanesan fatin tranzitu ema liu husi nee (TL) ba Indonesia.

Ita agradese ba sira, tanba sira mos mai fahe informasaun, tanba Timor ho Indonesia hamutuk hodi kombate narkoba, tanba Timor agora sai hanesan fatin tranzitu ida ke ema liu husi nee ba Indonesia, nomos loron hira mai bele sai mos fatin merkadu livre, entaun sira mos lakoi ida nee ita mos lakoi ida nee, ita servisu hamutuk hodi fahe  informasaun, sira mai fo informasaun  iha PNTL, atu nunee PNTL alerta hodi nunee bele  halo prevensaun, atu nunee ita nia rai labele sai hanesan fatin merkadu ba iha aimoruk aat ida nee,” dehan Komjer Julio ba  jornalista hafoin hasoru malu ho BNN iha edifisiu Kuartel Jeral PNTL Caicoli, Dili, Segunda (14/12/2015).

Komjer Julio sublina katak, Parlamentu sira mos rona direitamente tanba Jeneral mai nee atu bele fo hatene lalalok Timor ninia no ema estranjeirus tama iha nee halo nusa, Parlamentu hatene, fiar katak parlamentu mos bele fo apoiu, inklui governantes sira  mos bele fo apoiu, atu nunee TL bele hases aan husi problema aimoruk aat sira nee.

Iha fatin hanesan Diretor Pendidikan Pengajaran BNN Indonesia, Brig. Jeneral, Jan de  Fretes, hateten prezensa sira mai iha Timor, atu bele servisu hamutuk fahe informasaun ba Nasaun rua hanesan TL ho Indonesia, hodi bele kombate narkotika. Informasaun kompletu iha STL jornal no STL Web, edisaun Tersa, (15/12/2015). Jacinta Sequeira

Suara Timor Lorosae

Menus Kampu Servisu, Fasil Timor Oan Monu Krime Droga

$
0
0

DILI - Kondisaun Timor Leste neebe oras nee menus Kampu Servisu no ekonomia uma laran menus, fasil tebes ba Timor oan sira monu iha Aktividade droga neebe halao husi sidadaun neebe iha ekonomia boot.

Tuir Deputadu Bankada Fetilin manuel Castro katak Timor oan nudar sidadaun neebe mak diak no onestu futuru ba rai ida nian, labele involve iha buat neebe mak aat hanesan droga tamba estraga futuru.

Governu laiha inisiativa diak no laiha hanoin diak atu kombate hodi husik deit nune ita bele koalia too iha neebe mos droga tama nafatin.no kampu sertvisu neebe menus bele halo joven sira monu lalais iha krime droga,” dehan Manuel ba Jornalista Segunda (14/12/2015) iha Parlamentu Nasional.

Nia husu ba joventude sira atu hadook Aan husi droga maibe droga sempre lori ema neebe mak boot riku nain sira ho sira nia interese atu bele estraga timor oan sira. Manuel hatete ema neebe komete droga konsege kaer maioria laos ema kiik, maibe ema boot no iha ekonomia sufisiente neebe husu ba governu husik servisu intelejensia lao atu bele hamos droga maibe sei iha intervensaun politika barak sei labele kombate.

Iha fatin hanesan Deputadu Francisco Branco hatete Timor Leste laiha hukuman mati tamba konstitusaun laprimiti tamba nee susar atu implementa lei neebe Timor sai referensia husi Indonesia tamba nee presiza fo  prioridade. Informasaun kompletu iha STL jornal no STL Web, edisaun Tersa, (15/12/2015). Timotio Gusmao

Suara Timor Lorosae

KOMBATE MALNUTRISAUN, KOICA APOIA WFP HO USD 3.6 MILLAUN

$
0
0

Korea International Cooperation Agency (KOICA) ho World Food Programe (WFP), Sesta (11/12/2015), asina akordu ho fundus USD 3.6 Millaun.

Objetivu husi asina akordu ne’ atu Koica fo apoia fundus ba WFP hodi hala’o programa iha Munisipiu 6 kodi kombate malnutrrisaun. Asina akordu fundus entre KOICA ho WFP ne’e hala’o iha Hotel Ramelau Aimutin Dili.

Diretor ba World Food Programe (WFP) Stephen Kearney afirma, KOICA fo apoiu US$ 3.6 Milloens durante tinan rua hahu husi 2015 to’o 2016 ba programa saude no nutrisaun ba inan no oan ne’ebe implementa hamutuk ho Ministeriu Saude no WFP iha Nunisipiu 6 tuir targetu ba benefesiariu sira mak inan isin rua no inan fo susu bebe ne;ebe hetan diagnosa ho sofre malnutrisaun agudu moderadu (MAM) ou isin krekas.

Fundus ne’e sei aloka ba Munsipiu 6 hanesan Dili, Ainaro, Oecusse,Bobonaro, Covalima ho Ermera ne’ebe sei halo programa ba populasaun sira bele akompania liu tan konaba malnutrisaun.

“Ami kontente loos atu simu apoiu husi KOICA tamba labarik no feto sira iha Timor- Leste hetan taxa aat ba sira nia malnutrisaun, karik malnutrisaun ne’e bele afeita ba futuru ba komunidade hotu iha timor- leste tamba labarik ne’ebe sofre malnutrisaun ne’ebe lahetan tratamentu , hasoru problema hanesan ladun iha kapasidade atu aprende iha eskola ou hetan saude ladun diak durante sira nia vida “ dehan Stephen Kearney ba Jornalista sira iha fatin Hotel Ramelau Aimutin Dili, hafoin asina akordu refere.

Nune’e Stephen Kearney esplika, World Food programe (WFP) hanesan organizasaun internasional ne’ebe servisu maka’as hodi hamenus malnutrisaun.

“ Ida ne’e hanesan permeira ves asinatura fudus entre KOICA ho WFP iha Timor -Leste , fundus asinatura ne’e ho total hamutuk US$ 3.6 Milloens. Fundus ne’e sei uza ba Governasaun nina hodi hamenus malnutrisaun,”subliña nia.

Stephen dehan, labarik barak iha Timor- Leste tinan 5 ba kraik sofre isin krekas 11% , no inan isin rua no inan fo susu ho taxa malnutrisaun ho todan menus, ho taxa pursentu Kuaze 25 % ba Timor –Leste.

Entretantu Diretor KOICA Timor- Leste, Kang hyeong Cheol haktuir, Feto ida husi ema nain 4 iha Timor- Leste hetan malnutrisaun wanhira 11% husi labarik ho tinan 5 mai kraik sofre husi malnutrisaun.

“Timor- Leste hanesan nasaun ida ne’ebe ke iha problema saude barak ne’ebe presiza atu dezenvolve hanesan gestaun tubercolucu nian nomos wanhira hahoris konaba nutrisaun inan no oan no seluk tan,”dehan nia.

Kang hyeong Cheol hatutan, Koica servisu konsistensia tebes konaba saude iha Timor- Leste liu husi hasae kapasidade konaba diagnozia Tubercoluzia nomos gestaun iha timor- leste konaba seguru wanhira partus nomos konaba programa hahoris nian iha Municipiu Ainaro no KOICA no WFP nia programa nutrisaun inan no oan.

“Liu husi akordu fundus entre KOICA no WFP ohin nia hau espera fornese nutrisaun no saude ba inan isin rua nomos ba labarik sira ne’ebe mak foin moris ne’ebe hau kontente halo relasaun kooperasaun ida ne’e hamutuk ho WFP liu husi projeitu importante ida ne’e nomos hau promete atu hala’o nafatin koperasaun ida ne’e ho Ministeriu Ssaude mos konaba problema saude iha tmor-leste no ba oin tan “ katak Kang hyeong.car

Jornal Nacional

KAZU HIV-SIDA 534, MATE 63

$
0
0

Sekretariu Executivu Conselho Nacional HIV SIDA, Daniel Marcal hatete, numeru ema kona moras HIV-SIDA husi fulan Janeiru to’o Setembru sa’e ona ba 534 no nain 63 mak mate ona.

“Agora Ita susar tebes atu hetan pursentu tamba Ministeriu Saude mak tenke hatene buat sira ne’e hotu ami kordena ho sira deit mas dadus sira fo husi Janeiru to’o Junu 2015 iha ema kona moras HIV- DISA iha ema 525 i I depois iha kazu foun husi Janeiru to’o setembru 2015 ami simu dadus husi ministeru saude kazu ne’e sae ona ba 534 no mate ona ema nain 63, sira ne’ebe iha hela rehabilitasun ou iha hela prosesu tratamentu ba sira nia saude ne’e iha ema 194,”dehan Daniel Marçal ba JN- Diário Iha nia servisu fatin Praia dos Coqueiros Dili, Sesta (11/12/2015).

Daniel Marçal haktuir, numeru moras HIV-SIDA aumenta ba bebeik kada tinan tamba ema iha ona konsiensia lori aan ba koko ran.

“Ita dehan kazu ne’e kazu antigu laos aumenta , aumenta iha kazu foun labarak maibe ema mak iha ona konsensia ba detekta aan rasik ne’ebe ema barak hatene aan ona iha fase HIV laos iha AIDS mas agora ema hotu hanoin iha konsensia lori aan ba tes. Ministeriu Saude mos agora estabele ona sentru iha fatin hotu- hotu fasil ba komunidade mos atu update ba iha neba ne’ebe kasu sira ne’e laos aumenta ba bebeik sebenarya kazu antigu tamba ema foin hakfodak, hau kona tiha ona HIV iha tinan ida ka rua ba kotuk sorti hau sei moris hela nebe banhira hau senti ba koko ran ona los hau foin hatene ohin,”dehan nia.

Nia hateten, Governu liu husi Komisaun Nasional Combate HIV- SIDA TL harii ona uma rekoperasaun saude iha Tibar ba maluk sira ne’ebe hetan diskriminasaun husi familia , komundade lasimu sira presiza bele ba deskansa hakmatek iha neba para rekopera fali sira nia saude.

“Ba maluk sira ne’ebe presiza deskansa hakmatek bele iha neba Governu hare hahan ba sira hela iha neba para rekopera sira nia saude , mendal hanoin , se rekopra ona sira bele fila fali ba sira nia familia para halao vida hanesan ema bai- bain,iha fatin ne’e mos prepara fatin trenamentu suku homan , no iha kursus ba sira ne’ebe hakarak tuir para bele muda sira nia hanoin tamba ita kuando kona ona HIV ne’e ita hanoin barak tebe- tebes tamba ne’e ita koko kria kondisaun uma mahon iha neba para halo sira liberta sira nia pensamentu sira nian , depois sira normal bele komisaun reintrega sira ba sira nia familia“ isplika Daniel.

Nia hatutan uma rekoperasaun saude iha Tibar agora ema tama sai kuaze 80 resin ona ba deskasa iha neba.

“Sira ba deskansa iha neba balun semana rua ka balun to’o fulan agora iha ne’eba komisaun hare ba parte saude nia liga ho prevensaun nia buat balu liga ho saude   Ministeriu Saudehamutuk ita tau matan ba sira tamba ita nia sidadaun ne’e iha problemas oi- oin ne’ebe fatin neba hanesan fo deskansa ba sira”.

Indikadores ne’ebe ba komisaun ba ema ho moras HIV- SIDA ne’e mai husi atividade sexu livre.

“Maioria ita Timor kona moras HIV husi atividade sexu livre, kuandu ema ransu livre demais ninia rezultadu ikus mak sexu livre. Husi sexu livre ne’e mak kontribui ba transmisaun HIV, kaben sedu, soe oan buat sira ne’e hotu. Ne’ebe ita Timor ne’e dalan ida fasil liu ba ema ne’e mak relasaun sexual lvre iha Timor agora ita iha Timor ne’e 134 ne’e ema kona moras HIV ne’e maioria husi relasaun sexual,”dehan Daniel.car

Jornal Nacional

ANTISIPA ISIS TAMA TL, PNTL HALO VIZILANSIA IHA FRONTEIRA

$
0
0

Rumoris ne’ebe mak espalha katak ISIS hahu tama ona iha Nasaun Indonesía (Atambua), tanba ne’e Polisia Nasional Timor Leste (PNTL) halao vizilansia iha fronteira hodi antisipa grupo radikal Islamic State Iraq and Syria (ISIS) tama Timor Leste (TL).

Konaba isu refere PNTL alerta masimu iha area fronteira rai maran no tasi hodi labele fo dalan ba grupu ISIS tama mai area TL ninian.

“Antisipasaun ita halo hela hodi halao vijilansia iha fatin-fatin entrada, terestre nian Batugade, Suai, Oe-cusse no iha fatin ne’ebe maka ema estrajeiru sira tama sai Portu, Aeroportu ita koloka intelejensia sira iha ne’ebá,”Komandante Jeral PNTL, Komisariu Julio da Costa Hornay hato’o asuntu ne’e ba Jornalista sira iha Kuartel Jeral PNTL, Caicoli-Dili, Kuarta (09/12) horseik.

Nia hatutan, Instituisaun PNTL mós husu ba entidades hotu-hotu nomos komunidades Timor-oan tomak fo apoia ba servisu PNTL no intelejensia para bele prevene grupo ISIS tama karik PNTL halo kedan atuasaun ba grupu refere.

“Ita bele buka hatene ema estranjeiru ne’e nia nasionalidade husi ne’ebe nia mai atu halo sai ida, turista ka emprezariu. Ne’e para ita bele halo prevensaun ita organiza ona ida ne’e,”afirma Julio Hornay.

Nia dehan, ISIS tama ou la tama TL, importante liu maka halo antisipasaun nafatin, tanba ninia impaktu bo’ot teb-tebes ba vida humana. Eus

Jornal Nacional

Espesialista sira hosi CPLP analiza iha Díli propriedade hosi rai hanesan fatór ba dezenvolvimentu

$
0
0
 

Espesialista sira hosi CPLP nian hasoru malu iha loron ohin no iha loron-tersa iha Díli hodi analiza dezafiu no solusaun sira ba problema jestaun hosi propriedade rai no nia importánsia hanesan fatór dezenvolvimentu hosi nasaun luzófonu sira.

Objetivu sentrál iha enkontru ne’e, hanesan reuniaun dahuluk hosi komisaun serbisu luzófonu nian kona-bá tema ne’e, maka harii pontu situasaun ida kona-bá propriedade hosi rai iha Estadu membru sira hosi Komunidade Nasaun sira Lian Portugés nian (CPLP).

Tuir ministru Justisa timoroan nian, Ivo Valente, ne’ebé koalia ohin iha sesaun abertura, enkontru ne’e hanesan oportunidade ida hodi debate "problema hosi domíniu rai nian no oinsá maka nia tratamentu iha ita nia ordenamentu jurídiku ida-idak, presiza halo relasaun ho faze oioin no ba grau dezenvolvimentu sira nian” hosi Estadu membru sira hotu.

Ivo Valente, ne’ebé agora prezide konferénsia ministru justisa sira hosi nasaun sira ho lian ofisiál portugés, destaka importánsia atu "fahe esperiénsia sira" iha espasu luzófonu "kona-bá dalan oioin hodi halakon dezafiu sira” hosi propriedade rai nian, "elementu fundamentál ba iha dezenvolvimentu sosiál, polítiku no ekonómiku".

Hanesan deside ona iha konferénsia hosi ministru justisa sira CPLP nian ba dala XIV, ne’ebé hala’o iha Díli iha loron 22 no 23 fulan-Juñu liubá, maka atu prepara planu asaun ida ne’ebé di’ak hodi lori ba enkontru ministeriál setoriál tuirmai.

Planu asaun ida ne’e sei taka iha reuniaun daruak nian hosi komisaun traballu ne’ebé define tiha ona atu hala’o iha Brazil iha fulan neen dahuluk tinan 2016 nian hamutuk ho konferénsia internasionál ida kona-bá Reforma Agrária no Dezenvolvimentu Rurál (ICARRD).

Fó hanoin fila fali katak iha fulan-Juñu, iha Díli, xefe Governu timoroan, Rui Maria de Araújo, konsidera ona katak rezolve problema propriedade iha Timor-Leste, hanesan nasaun sira seluk, hanesan importante tebes hodi bele kria kondisaun seguransa no hamenus risku ba investidór nasionál no internasionál sira, ho nune’e, sei sai elementu sentrál ba dezenvolvimentu iha nasaun.

Rui Araújo fó hanoin katak, iha Estadu membru CPLP barak sei senti difikuldade iha rejistu ba propriedade, ne’ebé pertense ba bizavón sira, maski "halo tiha transferénsia no adaptasaun seidauk regulariza formalmente”.

Situasaun susar sira ne’e afeta hosi prosesu sira hanesan reforma agraria nian, ladún iha projetu sira ba dezenvolvimentu nasionál, kompensasaun ka devolusaun ba Estadu hosi rai sira ne’ebé seidauk reivindikadu.

Dokumentusaun preparadu ba enkontru loron ohin nian iha Díli rekoñse katak determinasaun hosi na’in ba rai nian, iha ámbitu jerál hosi problema ba direitu auténtiku sira, "ne’ebé maka kleur ona sai hanesan kestaun ida estátiku no tuan, kontinua kaer nafatin problema sosiál ne’ebé boot, polítiku no ekonómiku, ho influénsia maka’as iha dezenvolvimentu Estadu sira nian".

"Propriedade ba rai, dalan sira ne’ebé hodi bele tama no uza, ba asaun privadu sira, ba dezenvolvimentu ho projetu nasionál sira ne’ebé boot, marka nafatin moris hosi ita nia povu sira”, hatete iha nota ida ne’ebé ajénsia Lusa simu hosi Ministériu Justisa timoroan nian.

"Fahe esperiénsia sira kona-bá dalan oioin hodi halakon dezafiu sira ne’ebé ita hasoru hanesan improtante tebes hodi nune’e, ita hamutuk, bele identifika, prinsípiu boot sira no liña orientasaun ba dezenvolvimentu hosi temátiku propriedade sira ba rai, elementu fundamentál ba dezenvolvimentu sosiál, polítiku no ekonómiku, iha nasaun sira lian portugés", nia refere.

Ivo Valente konsidera katak, iha kazu timoroan nian, regularizasaun hosi propriedade ba rai nian "hanesan kestaun ida sensível liu ba Ministériu Justisa nian", ne’ebé maka hahú ho "hakat moderadu sira".

Iha realidade Governu agora daudaun hahú ona serbisu iha lejislasaun hodi "regula propriedade ba rai nian", funsiona ona projetu hosi Sistema Nasionál Kadastru nian (SNC), hodi promove rejistu ba titularidade no nain ba rai.

Dezenvolve hosi kompañia ida luzu-timoroan hosi ARM-Apprize no GMN-H ba Diresaun Nasionál Rai sira no Propriedade sira hosi Ministériu Justisa, SNC rekolla no hatama iha baze informasaun sira úniku ida iha identifikasaun parsela nasaun nian.

To’o agora SNC rekolla ona informasaun kompletu hosi rejistu hamutuk 68.319 hosi parte kadastru sira iha munisípio tomak timoroan nian, ne’ebé iha totál hamutuk rihu 50 resin ne’ebé desloka hosi sistema sira rejistu uluk nian.

SAPO TL ho Lusa – Foto: EPA@ António Dasiparu

Timor-Leste iha top 10 mundiál iha investimentu ba edukasaun

$
0
0

Timor-Leste hanesan nasaun ida ne'ebé investe liu iha edukasaun maibé iha pozisaun daruak ba taxa ne'ebé ki'ik liu iha asesu ba Internet iha mundu, haktuir hosi relatóriu ida hosi Programa ONU nian ba Dezenvolvimentu (UNDP).

Haoliang Xu, diretór hosi Gabinete Rejionál hosi UNDP ba Ázia no Pasífiku, hatutan katak, "hodi garanti katak forsa serbisu nian bele adapta ba mudansa lalais sira, governu sira tenki halo investimentu estratéjiku iha edukasaun no iha kuidadu sira ba saúde".

Timor-Leste, ne'ebé iha pozisaun 133 hosi Índise ba Dezenvolvimentu Ema nian ho pontu 0,595, hela iha dalan klaran: hanesan nasaun ida ne'ebé iha persentajen orsamentu ki'ik ba área saúde nian (iha de'it 1,3%) maibé tama iha top 10 hosi nasaun sira ne'ebé investe maka'as hosi PIB iha edukasaun (9,4%).

Maibé, iha taxa ida hosi utilizadór sira Internet nian 1,1% de'it, tuir hosi Eritreia 1%, nune'e halo todan oituan ba nia favór, tanba asesu ba teknolojia sira hosi informasaun no komunikasaun bele tulun ema sira hodi "dezenvolvie kualifikasaun sira ne'ebé bele iha utilidade ba merkadu serbisu nian no hametin oportunidade sira serbisu nian ho kualidade hodi hamenus dezigualdade", hanesan hakerek iha komunikadu kona-bá situasaun iha Ázia-Pasífiku ne'ebé akompaña divulgasaun hosi relatóriu ne'e.

"Tuir norma, sira ne'ebé laiha ligasaun maka ema sira ne'ebé kiak no desfavoresidu liu. Asesu ida ne'ebé maka'as ba teknolojia, liuhosi koperasaun Súl-Súl no akordu sira seluk hosi transferénsia teknolojia nian, kombina ho kompeténsia relasionadu sira, inkluzaun finanseiru ida ne'ebé di'ak no hamenus obstákulu sira seluk, bele tulun rejiaun hodi tuir dalan sira ba dezenvolvimentu sustentável nian", hatutan hosi nota imprensa nian.

Relatóriu hosi UNDP destaka mós katak Timor-Leste, ne'ebé integra kategoria hosi médiu dezenvolvimentu ema nian, hanesan nasaun daruak ne'ebé maka ema serbisu liu, ho média ida ho 46,3 oras semana nian ba funsionáriu ida-idak, ho valór ida ne'ebé halakon de'it hosi Emiradu Árabe Unidu ho oras 56,8.

SAPO TL ho Lusa – Foto: EPA@ Paulo Novais

Partidu foun PLP hakarak “halakon mitu” no apoia joven sira

$
0
0

Halakon “mitu” kona-ba independénsia Timor-Leste nian ba iha jerasaun antigu hirak ne’ebé sai líder no okupa fatin hosi foin-sa’e sira ne’ebé moris iha finál ka depois okupasaun indonézia, maka sai nu’udar objetivu balun hosi partidu foun timor-oan nian. 

Semana kotuk, rejista ona iha Tribunál Rekursu, Partido de Libertação do Povo (PLP) ne’ebé interinamente lidera hosi Adérito Soares, eis-komisáriu hosi Komisaun Anti-Korupsaun (CAC), ne’ebé oras ne’e daudaun iha hela Austrália hodi kompleta ninia estudu doutoramentu.

“Ami hakarak atu kria demokrasia ho tipu seluk, ne’ebé desizaun la’os foti de’it hosi líder ida ka rua, maibé sai nu’udar esforsu hosi ema lubun bot ida nian. Ami hakarak kria buat foun iha Dili.

Dezafiu bot hosi prosesu iha Timor-Leste maka buat hotu desidi de’it hosi figura ida ka rua”, tenik Adérito Soares ba Lusa.

PLP iha fulan hirak liu ba, sai nu’udar partidu ne’ebé iha futuru bele apoia Taur Matan Ruak, atuál xefe Estadu hodi sai nu’udar primeiru ministru. Iha entrevista ba Lusa, fulan novembru liu ba, Taur Matan Ruak dehan katak nia sei lakandidata-aan hikas iha mandate daruka tinan 2017, maski nune’e sei bele sai nu’udar kandidatu ba primeiru ministru, hodi hatutan tan katak hakarak atu kontinu serbi nasaun ne’e.

Kona-ba posibilidade atu Taur Matan Ruak maka sai nu’udar futuru hosi líder PLP, maka atuál prezidente interinu partidu refere nian lakohi fó komentáriu ruma, maibé dehan de’it katak iha 2016 sei hala’o kongresu distritál oioin no dalaruma iha finál tinan ne’e sei hala’o kongresu nasionál hodi hili líder foun.

Iha ne’ebá, sei iha ekipa ida maka tun ba terenu hodi fahe ideia katak halo parte hosi programa partidu nian, no iha tempu hanesan sei kontakta mos militante sira.

“Bainhira ami hala’o ona kongresu iha tinan oin, maka ami sei ho dokumentasaun ho dokumentu ne’ebé prepara ona hodi analiza aspetu hothotu nomós iha ligasaun forte ba baze”, hatutan.

Adérito Soares, ne’ebé hein de’it atu termina ninia doutoramento kona-ba relasaun entre direitu umanu nomós dezenvolvimentu iha fulan marsu ka abril 2016, esplika katak ninia mandate ba oras ne’e daudaun maka prepara kongresu nomós kontinua serbisu ho ekipa ne’ebé harii partidu ne’e.

“Ami grupu joven barak, mesak matenek, edukadu ho estudu iha Portugal, Amérika, Austrália, Kuba no oras ne’e iha hela prosesu ne’ebé di’ak atu analiza buat hotu, hosi planu estratéjika dezenvolvimentu nian ba orsamentu, liu hosi analiza ne’ebé klean”, esplika. Líder PLP konsidera katak importante maka “dezafia mitu hosi jerasaun antigu”, hodi dehan tan katak lalos bainhira mosu hanoin karik líder hanesan Xanana Gusmão ka Mari Alkatiri mate “nasaun ne’e sei monu”.

“Metade hosi ami-ninia populasaun mesak joven de’it, barak maka moris iha finál okupasaun ka hafoin tinan 199 ne’ebé ladun hatene barak kona-ba pasadu. Ami tenke ko’alia ho sira, rona sira, nomós fó sai programa kona-ba sira-ninia futuru”, tenik.

“Ida ne’e hanesan buat bot ida iha Timor-Leste. Joven hirak ne’e maka agora nu’udar votante no ami tenke iha linguajen oioin”, dehan. Insisti katak jerasaun antigun sira maka “ema respeita no apresia liu”, Soares dehan, maski nune’e Timor-Leste labele moris “iha mitu ne’ebé inventa” katak joven sira lahalo parte iha prosesu polítika.

Husu kona-ba polítiku balun hosi jerasaun foun ne’ebé iha tinan hirak ne’e nia laran ukun no bosok tun-sa’e, hafoin deskunfia envolve iha kazu korupsaun, hanesan ezemplu, Adérito Soares hateten katak ezisti duni erru balun.

“Ami aprende hosi pasadu. Ami aprende iha tinan 14 nia laran. Ami hothotu. Bainhira ami hahú iha 1999 ka 2002, laiha ema ida maka ho esperiénsia nu’udar ministru, ka primeiru ministru nomós prezidente”, dehan.

“Maibé tanbasá ami aprende tiha, maibé ami lakohi figura ida ka rua maka desidi buat hotu. Ami hakarak atu sai partidu ida ho ideia, planu, no hetan kolaborasaun hosi ema hothotu”, dehan.

Tanba ne’e maka kestiona ba iha modelu governasaun atuál ne’ebé ho ezekutivu unidade nasionál nian ida no unamidade iha parlamentu, hanesan ezemplu ba iha aprovasaun orsamentu.

“Ami husik demokrasia buras. Atu nune’e ami bele hetan dalan. Iha polítika ami tenke ko’alia kona-ba negosiasaun, maibé tenke nakloke ba hothotu. Ideia ne’ebé oioin la’os ameasa ida ba demokrasia ka ba mos unidade”, hateten.

SAPO TL ho Lusa 
Viewing all 15967 articles
Browse latest View live


<script src="https://jsc.adskeeper.com/r/s/rssing.com.1596347.js" async> </script>