Eis deputadu husi bankada Partido Sosial Demokrata (PSD), Mario Viegas Carrascalão konsidera, koremetan nasional ne’ebé Governu realiza Sesta (4/9) ohin ne’e halo povu konfuzaun, tanba Governu rasik seidauk esplika detalla ba povu tomak kona-ba signifikadu husi koremetan nasional ne’e rasik.
“To’o ohin loron, laiha sosializasaun kona-ba deslutu nasionál ne’e, ha’u haree ita la’os iha situasaun lutu, situasaun lutu ne’e, balun lakon nia família, lutu tiha tinan ida hasai tiha metan sira ne’e, ida-idak halo ninian. Agora bolu fali deslutu nasionál, sé mak toma inisiativa ida ne’e, ita bee halo deklarasaun polítika ida hanesan ne’e, povu bele la tuir tanba povu la kompriende, povu nafatin reklama nafatin, odiu nafatin,” relata Mario Carrascalão ba jornalista sira iha Hotel Timor Dili, Kinta (03/9).
“Deslutu nasionál labele naran slogan de’it, ema hotu hatene grupu balun mak halo grupu rezistensia armada hodi sai veteranu ne’e, hanesan ne’e, sé mak deside sai independente. Loloos ne’e povu tomak iha dia 30 de Agostu nian, agora data 30 de Agostu ne’e mós atu haluha tiha. Uluk atu haluha tiha dia 12 de Novembru ne’e, depois mak komisaun ida mak hamoris fali,” esklarese Carrascalão.
Carrascalão haktuir, família vítima sira kontinua reklama nafatin, entaun Governu tenke esplika didi’ak deslutu nasionál ba povu kona-ba vantajen husi koremetan nasionál ne’e.
“Koremetan Nasional ne’e atu haluha tiha masakre sira akontese uluk ne’e ka nusa? atu haluha tiha rezultadu tiha konsekuensia funu nian ka nusa, konserteza ita moris bebeik ho odiu ho ita nia maluk balun ka ho ita família labele kontinua,”lamenta Carrascalão.
Nia kontinua lamenta katak, Governu tenke esplika ba povu tomak katak, metan ne’ebé atu kore ne’e, metan saida nian, no tanbasa mak presiza atu kore ona.
“Ita hatete dehan deslutu nasionál ne’e, tanba ita tenke ho situasaun nasionál, ita nia lutu ne’e saida nian, sé mak kria situasaun ida hatete katak, ita iha situasaun nasionál, tenke esplika ba povu, tanba okupasaun ka halo nusa, entaun rekonsiliasaun halo ho Indonesia halo tiha ona ka la halo. Atu lori ba sira ba tribunal internasionál ita lakohi,”tenik Carrascalão.
Eis Vise Primeiru Ministru ne’e afirma, dadauk ne’e família vítima 1999 kontinua reklama nafatin, tanba seidauk iha direitu loloos, liu-liu kona-ba lei reparasaun ba vítima sira.
Carrascalão afirma, deslutu nasionál ne’e akontese ona ba China ho Japaun, Portugal, España, ema barak mate, maibé la konsege rezolve.
“Ema mate barak la’os kestaun halo fali deslutu nasionál ne’e, laiha razaun ida ke sériu, enkuantu povu ne’e la persebe didi’ak, saida maka primeiru tanba saida mak hatete ita iha situasaun deslutu nasionál nia laran, individualmente ita bele halo deslutu, tanba tinan 12 bandeira ne’e setengahh tiang (Meia Haste), ha’u la haree, sombolika mós atu halo nusa ne’e,”tenik Carrascalão.
La Razuavel
Iha parte seluk, Veteranu Reis Kadalak konsidera koremetan nasionál ne’e la razuavel, tanba oras ne’e funu na’in barak seidauk buka hetan, no balun seidauk hakoi to’o ohin loron.
“Deslutu nasionál di’ak liu klemenensia nasionál, katak husu perdaun ba malu, ne’e mak loos. Hanesan kontra malu, o lori mai ukun a’an, ha’u nia sala saida, esplika ba malu, mak ne’e ona, lalika ba oho malu bebeik, ne’e laloos ida,”lamenta Reis Kadalak.
Nia hatuan, koremetan nasionál so realiza, bainhira mate isin ne’ebé namkari iha fatuk kuak no ai kuak laran rekolha no hakoi hotu ona, mak foin bele realiza deslutu nasionál ne’e.
“Governu deklara deslutu nasionál ne’e la razuavel, ema hein Bibi ho Karau mós dehan laloos, tanba seidauk to’o tempu, Governu dehan konsentra ba dezenvolvimentu, e depois akontese fali buat seluk, ne’e bosok ona,”afirma Reis Kadalak.
Nia haktuir, iha tinan 2000 mai leten, ema kontinua sunu uma, duni malu, oho ema, nunka mais hakmatek, tanba buat sira ne’e la’o lalos.
Reis Kadalak mós konsidera, Governu hamosu situasaun ida ne’e, tanba Governu rasik laiha programa hodi hala’o, ne’e mak hakfodak mai hamosu deslutu nasionál.
Nia esplika, lolos ne’e Parlamentu ka Governu hasai rezolusaun ida, husu ba Prezidente Repúblika hodi halo de’it klemenensia nasionál ida.
“Klemenensia nasionál katak, Timor-oan hotu tu’ur hamutuk husu deskulpa ba malu, tanba iha funu ne’e tenke oho malu, halo funu ne’e temi uma ka knua lulik ,rai lulik, fatuk lulik, bee lulik no tasi lulik maka funu ne’e manan, tanba rekonsiliasaun iha rai laran mós tenke iha,”afirma Reis Kadalak.
Reis Kadakal hatete katak, nasaun ne’e hanesan fali ema ida ka rua nia kusta, tanba halo tuir de’it ema sira ne’e nia hakarak rasik.
“Funu ne’e maun-alin oho malu, tanba kontra malu ne’e, halo misa bo’ot ida, husu perdua ba malu hafoin ba fali halo’ot meik ho kro’at, foin ba deslutu nasionál,”dehan nia.
Koremetan Nasional Seidauk Relevante
Husi sorin seluk reprezentante povu iha uma fukun Parlamentu Nasional (PN) konsidera koremetan nasional ne’e seidauk relevante ho kondisaun povu Timor nian.
“Ita koalia deslutu nasional, kuitadu familia seidauk kee no buka hetan mate ruin. Estadu seidauk hetan, deslutu nasional ne’e seidauk relevante ida. Maibé sé ita koalia ba oin, raan labele fakar ona, oan kiak labele iha tan, ida ne’e maka Governu nia hanoin. Ha’u hanoin povu tomak, mundu tomak, nia esperansa katak paz ho estabilidade tenki akontese, iha nasaun ne’ebé deit, liu-liu ita Timoroan ne’ebé maka hela iha país ida ne’e”, hateten deputadu bankada FRETILIN Osório Florindo da Costa ba Jornalista sira iha PN, Dili Kinta (3/9).
Osório Florindo afirma katak, konseitu deslutu nasional ne’e, deslutu ba fundu heroi sira ne’ebé mate ona ne’e nia lutu durante tinan besik 30 resin ou ema ne’ebé luta maka Governu sira desluta ka oinsa.
“Ba ha’u konseitu deslutu nasional ne’e lahatene. Ita deslutu ba ita nia fundus heroi sira ne’ebé mate ona ne’e ninia lutu maka ita durante tinan besik 30 resin ona ne’e, ita luta ida ne’e maka ita deslutu ka, ne’e maka hanoin Governu ga, ou koalia deslutu nasional ne’e dehan katak ba oin ita labele hatais tan lutu ona. Signifika katak ema oho malu laiha, ema mate laiha tan ona, ran labele fakar tan ona, halonusa maka paz dame estabilidsade iha ita nia nasaun ne’e maka ita hakarak ka ou konseitu saida maka Governu hakarak tau iha deslutu nasionál ne’e, tenke esplika klaru”, dehan deputadu Osório Florindo.
Reprezentante povu husi Bankada Partidu históriku ne’e akresenta katak, ba oin koalia kona ba deslutu nasional, nia parte hakarak reforsa tan katak, wainhira atu kore lutu agora ba oin ema labele mate.
“Agora ita reprezenta Estadu ita bele dehan, ita lutu sira durante tinan naruk ida ne’e, ba oin ita koalia konaba deslutu nasional ne’e. Dala ida tan hakarak reforsa katak, ha’u nia hanoin ita kore lutu agora ona, ba oin ita labele lutu tan ona, la signifika katak ema labele mate, ema mate mos ema moras maka mate, ema mate tanba asidente ne’e tanba asidente, maibé ema labele mate hamlaha, ema labele mate tanba kroat, ema labele mate tanba diskriminadu, la hetan asesu ba saida maka Governu forñese ne’e maka sira sente mate, entaun ita koalia kona ba deslutu nasional ne’e relevante, sé lae ita koalia mamuk deit”, katak deputadu Oasorio Florindo.
Nia dehan katak koalia kona ba deslutu nasional katak, ra’an labele fakar, povu labele halerik tan, mata be’en labele sai tan oan kiak labele iha tan no labele oho malu tan iha nasaun ida ne’e.
“Se lae sivil ho sivil bele oho malu, militar ho militar bele oho malu, forsa bele oho povu, ne’e ita labele ona aseita, ba futuru depois ita halo tiha seremonia nasional ida deslutu nasional ne’e labele akontese tan,” Osorio Florindo hateten.
Nia hateten liu tan katak, sé ba oin povu hakmatek, nia fiar katak, povu hotu-hotu, husi ki’ik to’o bo’ot, ukun na’in ka la’os ukun na’in, fiar katak ema hotu hotu hakarak moris hakmatek, dame estabilidade para Governu bele halo dezenvolvimentu ne’ebé maka foti povu sai husi ki’ak ho mukit.
“Tan ne’e mak, konseitu deslutu nasional tenki klaru, ne’e maka ita defini deslutu nasional ne’e, ba kotuk tanba ruin balun seidauk hetan, halo hanusa maka ita koalia kona ba deslutu, ema balun ne’ebe ita hakoi tiha, ne’e maka pelo menus hasai lutu deslutu, ruin barak ita kee hela rai hela iha uma, ita liu ba haree Suai Ainaro, Aileu, uma hotu bandeira rua tolu maka hamriik bandeira nasional, Falintil, ou bandeira FRETILIN, tanba iha uma laran ruin sira sei iha, seidauk hakoi”, hateten nia.
Nia tenik katak, mate ruin sira ne’ebé L-7 organiza tau iha Laga ne’ebá ne’e hakoi tiha ona ka, tau iha ne’ebá ka, monumentu heroi nasionál ne’e tau iha Laga ka, tau iha Metinaro ka hanusa. Ne’e seidauk halót didi’ak maka bele koalia deslutu nasionál.
“Tenke defini konseitu sira ne’e para labele sai fali bumeran, ba ita nia desizaun sira ne’e, ba ha’u ne’e di’ak, maibé tempu ne’e tenki tetu, para ema labele iha tan matan-been,” nia esplika.
Iha fatin hanesan depuatdu bankada CNRT Cesar Valente hateten katak, nia parte hanesan reprezentante povu iha Parlamentu maibé nia parte mós lakompriende konseitu deslutu nasionál ne’ebé Governu fó sai.
“Ha’u hanoin tenke esplika koremetan ne’e klean liu, tanba ha’u mós ladun komprende no lahatene lala’ok koremetan ne’ebé Governu koalia ne’e”, deputadu Cesar Valente hateten.cos/eni
Jornal Nacional