Bazea resultadu peskiza nasional ne’ebe hala’o husi Ministeriu Saude (MS) ho Universidade Nasional Timor-Lorosa’e (UNTL) iha 2014 kona ba risku moras la hada’et iha Timor –Leste hatudu, katak 1.5% populasaun Timor-Leste sofre moras diabetes (ran midar).
Ministra Saude, Maria do Ceu Sarmento Pina da Costa, hateten sira halo peskiza kona ba moras ida ne’e, tanba numeru mate kauza husi moras la hada’et aas iha fasilidade saude.
Numeru moras la hada’et, maknia dehan, hanesan fuan, kankru, diabetes no rins registu aas iha Timor –Leste, tanba kauza husi estilu moris populasaun ne’ebe la saudavel.
“Iha ita nia rain iha restorante oi-oin, ema barak hili konsumu hahan sira ne’ebe lais (fast food) duke tein rasik, e ema hili liu sae kareta duke la’o ain,” Ministra Ceu hateten iha selebrasaun loron mundial saude ho tema “Advokasia ba prevensaun no kontrolu moras diabetes” iha Hotel Timor, Dili.
Nia hatutan, persentazen ida ne’e ki’ik kompara ho moras seluk, maibe iha posibilidade numeru ne’e aumenta kada tinan no hamosu komplikasaun oi-oin ne’ebe fo impaktu ba sosiu ekonomia nasaun nian.
“Tanba ne’e ita tenke prevene kedas iha inisio, ita labele hein to’o numeru bo’ot,” nia dehan.
Nia rekonese, katak komunidade barak seidauk iha konesementu klean kona ba moras lahada’et ho nia implikasaun sira.
Entretantu reprezentante Organizasaun Saude Mundial (OMS), Rajesh Pandav, hateten moras diabetes mak karakteristiku ran midar ne’ebe la normal sa’e maka’as.
Atu prevene moras ida ne’e, nia dehan, ema hotu tenke hado’ok aan husi hahan midar sira, fuma no hemu tua, tanba hahan sira ne’e lori risku bo’ot hetan moras diabetes.
“Ami apoiu iha politika liu –liu dezenvolve tiha ona planu nasional estrategiku moras lahada’et nian no agora ami apoiu dezenvolve tan planu asaun integradu ida entre ministerios, tanba moras lahada’et la’os ministerio saude nia responsabilidade mesak,” nia hateten.
Nia mos husu komunidades atu kontrolu sira nia hahan, tenke konsumu aifuan no modo tahan barak no halo mos ezersisio lor-loron.
Alende ne’e, nia dehan, OMS mos produs ona pamfleitu ho lingua local, informa ba komunidade sira kona ba moras diabetes no nia komplikasaun sira.
Tuir dadus OMS nian, hatudu katak ema miliaun iha mundu mak sofre ona moras diabetes. Husi numeru ne’e ema miliaun 96 mai husi regiaun Asia Sudestiku.
Iha parte seluk dotora internista, Celia Alexandra Gusmão, hateten moras diabetes fo komplikasaun ba moras kroniku sira hanesan moras rins, atakasaun fuan, kankru, matan, struk no seluk tan.
“Diabetes labele kura, tanba ne’e tratamentu no kontrolu rutina ne’ebe halo atu prevene ba komplikasaun,” dotora Gusmão esplika.
Nia informa, kada semana ema nain 10 mak baixa iha Ospital Nasional Guido Valadares tanba sofre moras komplikasaun sira ne’ebe kauza husi diabetes.
Nia apela mos ba komunidades tomak atu halo teste ba sira nia ran hodi hatene no halo kontrolu sedu.
The Dili Weekly