Relatóriu CAVR “Chega!” nu’udar ensiklopedia ida ita nia istória nian, nakonu ho lisaun no terus sira. Ita tenki utiliza ninia lisaun boot sira hodi hatene lolos krize ohin loron nian hodi prevene krize aban bainrua nian (Prezidenti José Ramos Horta, 2007).
Fatin istóriku Eis Komarka Balide, Dili, Timor-Leste, harii iha tinan 1963. Iha Portugues nia tempu, komarka ne’e funsiona nu’udar “komarka baibain”. Komarka ne’e harii hafoin komarka tuan ne’ebé harii iha Palácio do Governo nia kotuk ne’e rahun (iha tinan ne’ebé hanesan).
Tuir relatoriu Komite Kruz Vermelha Internasional (ICRC) iha Setembru 1975 hatete katak iha konflitu internal ne’ebé akonetse iha Timor-Leste, Fretilin dadur ema 240 hosi Partidu UDT (União Demokcrática Timorense) no Partidu APODETI (Associação Popular Democrática Timorense) iha komarka refere. Too iha fulan Setembru 1975 nia klaran no too fulan Dezembru, dadur hamutuk ema 390 ne’ebé dadur iha komarka laran.
Iha loron 07 Dezembru 1975, wainhira militar Indonezia invade Timor-Leste, Fretilin lakohi loke odamatan komarka nian no dadur hirak ne’e la konsege sai. Dadur hirak ne’e asiste direitamente tiru malu entre Fretilin ho militar Indonezia. Iha momentu ne’e, militár Indonezia maka okupa fatin ne’e hodi dadur prizionerus polítika no membru militár Indoenzia balun ne’ebé indisipliner. Tanba dadur hetok aumenta maka iha tinan 1986 desidi muda dadur sira ne’e ba Komarka Becora.
Iha tinan 1999, Indonezia fila ba sira nia knua, Komarka Balide mós hetan sunu. Fatin istóriku ne’e sai balada sira nia fatin horik ba. Iha tinan 2002, fatin ne’e hetan rehabilitasaun no sai edifisiu ba CAVR (Comissão Acolhmaneto, Verdade e Reconciliação) too komisaun ne’e hakerek relatoriu “Chgea!” no entrega ba Prezidenti da Repúblika Xanana Gusmão iha Salaun Nobre Lahane Dili, iha 31 Outubru 2005. No, iha loron 20 fulan Dezembru tinan 2005, Prezidenti Xanana dissolve CAVR no harii hikas instituisaun Secretariado Tecníco Pós-CAVR (STP-CAVR) hodi halao sosializaun ba relatoriu CAVR “Chega!” ba públiku iha teritoriu laran tomak.
Tanba ne’e, iha tinan 2008, Prezidenti da Repúblika José Ramos Horta lansa “Ezibisaun ‘Chega!’ Pemanente” iha Eis Komarka Balide, Dili, Timor-Leste. Iha tinan 2007, Prezidenti José Ramos Horta hatete; “Relatóriu CAVR nu’udar ensiklopedia ida ita nia istória nian, nakonu ho lisaun no terus sira. Ita tenki utiliza ninia lisaun boot sira hodi hatene lolos krize ohin loron nian hodi prevene krize aban bainrua nian”. Too oras ne’e, hosi Janeiru too Juñu 2015 ne’e, ema internasionál no lokal ne’ebé mak vizita ezibisaun ne’e hamutuk ema 733.
Iha tempu Portugues no Okupasaun Indonezia Eis Komarka Balide sai dadur fatin, iha ambiente uku, rasik-an ne’e nia laran Eis Komarka Balide, Dili, sai fatin dadur ba relatoriu CAVR “Chega!”. Primeiru Ministru Rui Maria Araújo mós refleta ninia tempu labarik lori hahan ba dadur sira iha Komarka Balide, hodi hakatk mai hare ezibisaun refere. Oras ne’e, “Chega!” dadur hela iha fatin istóriku Eis Komarka Balide, hodi hein timoroan sira nia laran luak atu vizita hodi hatene sira nia istória rasik. Ezibisaun Permanente ne’e fahe ba sala ha’at tuir temas;
CAVR: Komisaun Simu Malu, Lia Los no Rekonsiliasaun (CAVR) Timor-Leste ne’e úniku iha maneira balun. Nu’udar ba dahuluk ho ninia maneira iha parte mundu ida ne’e, nu’udar matadalan ba prosesu inovativu ida iha rekonsiliasaun komunidade nian, nia fó sai violasaun sira ne’ebé prinsipalmente komete hosi poder estranjeiru ida no nia halo rekollamentu kona-ba komunidade internasional nian. Espozisaun haree ba ninia orijin sira, jestaun no servisu instituisaun úniku ida ne’e nian.
TIMOR-LESTE NO KOMUNIDADE INTERNASIONAL: Iha 1960 ONU (Organizasaun Nasoens Unidas) deklara katak Timor-Leste nu’udar rai ne’ebé laiha ukun an, maibé iha direitu atu ukun an. Maske nune’e, ema la halo buat barak iha rai liur no iha Timor laran atu perpara Timor nia ukun an too 1970 resin. Espozisaun ida ne’e uza relatoriu Chega! atu esplika saida maka akontese iha rai liur kona-ba Timor-Leste nia luta ba ukun-an.
DIREITUS UMANUS ATU HETAN MORIS NO PAZ: Durante 1975-1999 ema barak halakon direitus hosi Deklarasaun Direitus Umanus iha Timor-Leste. Espozisaun ida ne’e hatudu omisidiu, lakon, hamlaha, violénsia kontra feto no labarik, desterra no violasaun seluk sira mak fó sai iha relatoriu CAVR Chega! nian. Nia hatudu konsekuénsia violasaun todan ba ema bainhira tolera impunidade militár nian.
DIREITUS UMANUS NO LIBERDADE BÁZIKU: Ema barak lakon liberdade atu hanoin, hahalok, halibur no asosiasaun iha tempu okupasaun Insdonezia nian. Dala barak militár kaer arbiru ema naran de’it. Hatudu iha Komarka ho naran “Sela Nakukun” (Dark Cells), parte espozisaun ida ne’e aprezenta saida maka “Chega!” koalia kona-ba detensaun, tortura no julgamentu ne’ebé la justu. Ida ne’e mós selebra ema nia klamar no la para atu buka tuir liberdade.
Ba timoroan sira ne’ebé hakarak vizita “Chega!” ne’ebé dadur hela iha Eis Komarka Balide ka hakarak haree ezibisaun permanente ida ne’e, bele hakat mai iha Edisfisiu STP-CAVR Balide, Dili, Timor-Leste, iha kada loron serbisu nian hahú hosi Segunda too Sesta feira, iha tuku 08.30 dadersan too tuku 17.30 lorokraik. (*)
Matadalan