Hosi Julio Ximenes Xavier* - Matadalan, opiniaun
Introdusaun
Politika programa pro-kiak eziste duni iha Timor-Leste. Ema ne’ebe sei hetan benefisiu husi programa ne’e mak povu kiak sira nudar objetu dahuluk ba dezenvolvementu rai doben Timor-Leste. Programa pro-kiak ba povu maubere hahu kedas promete iha tempu RDTL I no ba tempu ohin loron sai promesa nafatin seidauk realiza ho diak no dignu.
Hau nia refleksaunpesoal ida atu hafanu deit ita bo’ot sira ne’ebe senti nudar povu maubere husi tempu susar ba moris iha kolonial nian, moris dadur iha tempu invasaun Indonesia nian no iha tempu ba povu maubere deiside hodi hateten ba mundu ami nia hakarak lolos atu hetan estadu-nasaun-povu ne’ebe independente, ukun-rasik-an.
Maske povu maubere tomak hetan ona ninia liberdade husi okupasaun ho funuhusik hela rai rahun no husik hela ba mate restu sira atu sai ema heroismu ba jerasaun foun maibe programa sira ne’ebe sira lansa ho promesa hodi liberta povu husi kiak sai ferozu a’at liu tan wanhira nain ulun bo’ot sira aprova tan lei pensaun vitalista. Iha artigu ida ne’e hakarak reflekte uluk programa pro-kiak iha Timor-Leste, programa anti-kiak, no sei ba to’o rohan ho lian mak taka, konkluzaun.
Timor Leste existe ohin loron laos ho ambiozu idelojia maibe ho programa pro-kiak
Partidu politiku sira iha Timor-Leste agora la perkupa ona plataforma (ho naran gentiu) identidade idelojia nudar programapolitika hatudu iha palku publiku. Ema ne’ebe ohin loron hari’i partidu oi-oin iha rai klaran Timor-Leste,ema mesak mate restu deit. Mate restu sira agora iha tempu ukun-an, sai ema ukun nain, no sai ema nain ba rai, laos nain ba povu kiak (pro-poor).
Iha istoria programa pro-kiak ba povu Timor-Leste hahu husi ukun-an to’o ohin loron mak husi inisiu ho programa politika dezmobilizasaun ba forsa armada guirileru sira (durante 24 anos) iha Aileu, krea funu guera sivil no hamosu IDPs, krea petisaun no sobu Timor-Leste ba Loro-Monu no loro-Sae, taka grupu arte marsiais, taka grupu CPDRDTL, no oho ema rebelde sira (Reinaldo no Mauk Moruk). Nune’e mos lansa politika pro-kiakhanesan promove programa subsidiu ba Idozu sira, invalidu, veteranu/a, oan-kiak sira, terseira idade, eskola gratuita no merienda eskolar, saude gratuita no mate mos gratuita, loja do povu sai loja famliar/privadu, kooperativu produsaun ai-han (povu kuda governu sosa), hakbi’it feto rurais; ba implementasaun programa hirak ne’e hotu ladun fo impaktu signifikante ba redus moris kiak tanba povu Timor-Leste tomak husi kapital Dili to’o fatin remota rurais sei kiak nafatin, no sa tan dudu sai povu (gusur) nia hela fatin hanesan hanoin hikas fali ho esperiensia Sr. Mario Carasscalao nian no to’o iha tempu ba povu kiak sira iha area Bebonuk ne’ebe hatudu aksaun la ho dignu, iha fulan Setembru, 2015.
Povu Timor-Leste hakat ho viajen naruk liu husi periodu terus kolonial Portuguesa (ho tinan 450), husi periodu terus invasaun Indonesia (ho tinan 24) no husi periodu Timor-Leste ukun rasik-an (tinan 13), iha ema mesak mate restu lakohi mate tan no dudu (gusur) povu kiak sira nia hela fatin ba moris lina miseria (kiak rabat rai).
Fenomena anti-kiak ba povu maubere
Husi fenomena dudu povu kiak sira nia hela fatin sai trend husi aksaun kompania privadu no governu ho meus lei no osan hodi fo opresaun indignu ba povu ki’ik no kiak sira ne’ebe uluk iha tinan1999 halo vota ba ukun rasik-an no iha tinan 2007 halo vota ba sira atu ukun povu to’o ohin loron.
Povu ki’ik no kiak sira agora kestiona ba ukun nain sira ninia prinsipiu moral ne’ebe dehan “povu mak be’e ukun-nain sira mak ikan”, ho prinsipiu ida ne’e fo kbi’it ba ukun-nai sira dirije funu atu liberta rai no liberta ninia porvu husi invasaun inimigu maibe realidade hatudu husi atetude ukun nain sira balun uza tempu ukun-an promove projetu anti kiak nian ba povu hanesan dudu povu kiak sira nia uman fatin iha Bairo Pite, aldeia Bebonuk Suku Comoro, no sei mosu tan ba aldeia Raikotu no aldeia Beto wanhira projetu alargamentu aeroportu internasional Nicolau Lobatu sei implementa iha 2020, los duni ba programa governu dudu sai residensia populasaun ne’ebe balun iha diretu ba hak pakai no hak milik mos dudu sai laos ba tasi ga foho maibe dudu ba moris kiak iha linamiseria (la ho dignu) iha kapital Dili.
Heroismu Timor oan sira tu’ur iha parlemtu nudar ema mesak mate restu sira horas ne’e atu legaliza pensaun vitalista hodi habokur sira nia cash, sai nain ba rai no projetu hodi promove plataforma politika kombate moris kiak no mukit iha rai mate-mean (terra santa) timor-Leste.
Povu kiak sira iha timor-leste bele deside agora diak liu tau fiar ba rai nain ga fo fiar ba ukun nain tanba mate-restu sira nafatin promete ba povu ki’ik no mukit sira dehan funu atu hasai povu husi moris kiak no malnutrisaun maibe leader sira uza lei nain ba rai no utiliza siguransa estadu nian atu dudu ninia povu ne’ebe nia dehan partidu istoriku ida ne’e uluk nanis hamutuk ho povu no hadomi tebes povu maubere.
Iha tempu kampaina ba elisaun presidensial no parlementaria hahu husi tinan 2002, 2007, 2012 halo promesa ba povu husi losu matan-mean ba povu no hetan duni vota ba sira nia partidu no ba politku nain partidu sira ne’ebe hetan asentu ba kadeira ukun nian no fahe kadeira ukun nian ba malu ho agradese ba povu ne’ebe fo ona ba sira nia vota maibe iha tempu to’o hodi implementa programa ba kombate moris kiak sai meus ba utilizasaun povu kiak sira nia naran hodi fahe projetu ba malu atu halo dezenvolvementu ba rai ida ne’e no ikus mai dudu povu kiak sira nafatin ba moris iha lina miseria.
Orsamentu estadu aprova husi deputadu sira hi’it liman ho kartaun ko’or tolu oi-oin iha sesaun plenaria parlementar atu aloka osan sira ne’e hodi implementa politika servi povu no hadiak povu nia moris kiak maibe konseitu povu ne’e ba ukun-nain sira hakarak povu mak sira nia familia uluk, povu mak sira nia partidu uluk, no povu maubere mak projetu hodi hetan asentu votasaun ba kadeira ukun nian no ikus mai legaliza pensaun vitalista no reklama sai rai nain no nain ba rai hodi konvida komersiante xineza sira halo negosiu iha rai doben Timor-Leste hamutuk ho governu RDTL nia dezenvolvementu dudu povu nia moris-hela fatin iha kapital Dili la ho dignu nudar povu maubere.
Konkluzaun
Banhira nain ulun sira perokupa liu ba imi nia-an, ba imi nia familia, ba imi nia projetu dezenvolvementu iha rai ida ne’e, to’o tempu mai imi sei hamutuk ho negosiante sira ne’ebe iha investementu bo’ot hodi dudu nafatin povu maubere sai (gusur) ne’ebe fo vota ba imi no hili imi iha eleisaun ba ukun rasik-an iha tinan 1999 to’o iha tinan elisaun 2012 sei kiak ba nafatin ba rai atu hela, hodi moris ba liiberdade tuir prinsipiu demokrasia: respeitu ba povu maubere nia diretu moris ho dignu, moris tuir lei no ordem ( rule of law/rule of chance), etc.
Leader balun husi jerasaun dahuluk nian agora hanoin funu atu moris laos atu mate tan. Learder balun hanoin atu hetan moris riku ho material no osan iha fulan ida nia laran (nudar izemplu ba kombate kiak) hodi hado’ok-an husi moris kiak, hodi dudu povu nia hela fatin, harahun sasan sira la ho dignu no halo sira tanis no halerik ba dala hirak tan ba justisia iha periudu ukun-rasik-an nian.
Povu maubere hetan ukun rasik-an horas ne’e lahetanona diretu ba ninia rain no uza rai ida ne’e hodi atu hetan moris properus no proteze moris familia hodi hetan hakmatek maibe iha rai ida ne’e hahu ona kontamina veneno utilitarianismu egois no hedonismu ne’ebe halakon spiritu heroismu liberta rai no povu husi moris kiak no mukit. Husi programa dudu povu maubere sira nia moris hela fatin ne’ebe promove husi politiku nain sira nia projetu nain ba rai no promve lei legalizasaun vitalista ba ukun nain sira (hanesan eis membru ezekutivu, legislativu no eis tetular preidente) sei hamaran jerasaun foun sira nia cash iha tempu besik. Tanba ne’e povu tenki sai matenek hodi deside hodi vota ba nia nain ulun atu ukun iha tinan elisaun 2017 husu ba povu maubere hakas-an eskoilha didiak ho leader ne’ebe hadomi povu ho honestu, justu, fiel, responsavel, iha matenek hodi rona povu nia halerik no tanis no trata povu maubere ho dignu maske ninia povu ki’ik ida halo sala mortal iha rai doben Timor-Leste.
*Dosente Kontratadu UNPAZ Departementu Estuda da Paz