M. Azancot de Menezes*, Dili
Iha loron 20 Dezembru 2004, hanesan reprezentante husi Partido Socialista de Timor (PST), hau nu’udar Deputadu Parlamentu Nasionál temporáriu, no hau aprezenta Deklarasaun Polítika ida ho títulu “Nonook ba oportunista sira no protesaun ba ema oprimidu sira”.
Daudaun mak Dezembru 2015, no, bainhira liu tiha ona tinan 11, ohin, dala ida tan, hau husu, agora sei tempu atu ita hotu hanoin kona-ba problema sira hotu ne’ebé atinje ema sira kiak no frájil liu iha ita-nia sosiedade, tanba falta husi dezenvolvimentu ekonómiku no sosiál, no haree ho hanoin loos, lahó prekonseitu, ba dezigualdade boot ne’ebé akumula iha Rain, atu bele hadiak saida mak presiza duni, hodi defende ema kiak no ne’ebé hetan eskluzaun iha Timor-Leste.
Durante luta eroika husi Rezisténsia ba valór supremu kona-ba libertasaun Pátria nian, FRETILIN, revolusionária, sosialista, promete liberta povu husi mukit, opresaun no analfabetizmu.
Manuál polítiku husi 1975 defende FRETILIN nu’udar movimentu luan, nasionalista no frentista no defende programa mínimu no luan katak sai nu’udar fundasaun hodi haforsa movimentu no atu kapta ema sira atu tuir kauza libertasaun nian.
Sakrifísiu sira ne’ebé ema sira kiak liu simu hela de’it, setór sira frájil husi sosiedade, liliu, agrikultór sira, durante trajetu tomak iha luta, kole no susar, mós iha tempu molok lakon baze sira apoiu nian, tuir serteza duni, ne’ebé la tama dúvida, no labele muda katak depois hetan vitória sei bele iha oportunidade sira ba emansipasaun no libertasaun husi Povu, ho produsaun kona-ba sasán konsumu nian, no atu harii iha identidade kulturál tebes duni nu’udar Povu no hanesan Nasaun.
Manuál ida-ne’e, katak ohin loron ema sira sei lee iha área sira ne’ebé izoladu liu, iha aldeia sira ne’ebé hamlaha no mukit, iha ne’ebé sei iha izolamentu barak, iha ne’ebé nakukun mak belun diak liu ba uma-ka’in kiak, mak uluk inspira determinasaun, hametin korajen no haforsa vontade atu luta husi ema hotu ne’ebé sente marjinalizadu tanba impozisaun husi kolinializmu.
Parlamentu Nasionál, ida-ne’ebé katak fulan kotuk, ho asaun anti-demokrátika no inkonstitusionál, aprova lei ho objetivu ida de’it mak taka mandatu atuál husi Komisaun Nasionál ba Eleisaun sira (2013/2019) no hodi hasai Komisáriu sira daudaun nian molok eleisaun sira, ne’ebé afirma defende prinsípiu, direitu no devér no liberdade fundamentál sira ba konstrusaun husi sosiedade justa, digna, ho onra, demokrátika no solidária liu.
Se karik ita fiar ba Parlamentu Nasionál ne’e, loloos povu sei kontente, ho saúde, ho edukasaun, ho servisu, no mós, povu sei hetan benefísiu husi independénsia no liberdade ne’ebé hetan ho raan no matan-been.
Bainira liu tiha ona tinan barak, balansu sei terrivel no dramátiku. Direitu no liberdade sira ne’ebé defende iha Konstituisaun RDTL no husi Parlamentu Nasionál la liu ida-ne’e de’it, liafuan furak, katak laiha signifikadu ba ema kiak no oprimidu sira iha Timor-Leste.
Hodi liberta Timor-Leste tenki komesa husi prosesu rekonstrusaun integradu ne’ebé loke oportunidade ba partisipasaun husi Povu tomak, ho polítika sira ba rekonstrusaun ne’ebé la marjinaliza Povu.
Se karik governu sei implementa polítika rekonstrusaun iha ne’ebé povu la iha produsaun no sosa de’it saida mak importadu, hanesan foos, ida-ne’e hakarak dehan katak ita harii hela hakat sira dahuluk nian hodi halo opresaun ba Povu.
Sasán barakliu mak importadu no ida-ne’e hakarak dehan katak buat ne’e dudu agrikultór sira atu abandona toos sira no atu ba hela iha sentru urbanu sira, hodi sai servisu-na’in katak ninia forsa servisu de’it mak atu fa’an forsa ne’e hodi hetan osan kiik no hamlaha.
Ho liafuan seluk, ita independente ho bandeira sira, orgaun eleitu sira, maibé ita fila ba tempu koloniál iha ne’ebé ita halo produsaun ba nia an rasik de’it no komersiante imigrante sira mak iha podér ba komérsiu.
Koalia kona-ba Rekonstrusaun no Dezenvolvimentu hakarak dehan define prioridade sira. Hatama verba sira hodi hola karreta luxu nian ka hodi harii edifísiu ne’ebé la importante no la iha verba atu halao planu agríkola mak sala ida no traisaun ba Povu ne’ebé dehan atu defende no ida-ne’e bele de’it halo povu la kontente.
Koalia kona-ba libertasaun ba Povu hakarak dehan define prioridade sira. Prioridade sira mak liberta Povu husi Hamlaha, Liberta Povu husi Moras no Liberta Povu husi Analfabetizmu!
No saida mak realidade? Timor-Leste nu’udar Rain agríkola, entaun, agrikultór sira tenki moris liu husi fa’an sira-nia produtu sira. Maski nune’e, tanba interese privadu sira no falta kompeténsia husi membru governu balun, no tanba korupsaun iha Rain, laiha lei sira hodi proteje ho meiu efisiente produtu agríkola nasionál sira no agrikultór timoroan sira iha mákina uituan de’it, no mós subsídiu sira husi governu menus.
Iha rejiaun balun Rain nian iha produsaun barak husi foos ho nia kulit (néle), maski nune’e, tanba laiha mákina hasai kulit nian, foos hetan importasaun ho eskala boot liu husi empresa liur nian no nasionál sira, enkuantu Povu sei hamlaha no moris iha mukit tanba nia osan la to’o atu hola foos importadu.
Tanba razaun sira hotu ne’e hau hamriik besik PST ho orgullu tanba partidu ida-ne’e ne’ebé nunka tama iha podér hanoin katak urjente habook área agríkola sira. Ida-ne’e hakarak dehan katak Povu tenki halo produsaun ba sasán báziku nian, hanesan foos, batar no modo sira, ba sira nia konsumu rasik, no depois halo produsaun ba merkadu.
Ita labele koalia kona-ba libertasaun no independénsia bainhira ita kontinua depende husi sasán no produtu sira ne’ebé mai husi liur. No mós, Povu tenki selu de’it taxa ka impostu sira se karik halo produsaun. Governu labele obriga selu taxa no impostu ba Povu ida ne’ebé laiha produsaun ekonómika!
Governu hotu, independente husi ninia maioria, maski nia demokrátiku, sei nu’udar governu minoria nian se hakarak obriga Povu ne’ebé laiha produsaun atu selu taxa no impostu sira.
FRETILIN husi Vicente Reis defende agrikultura! FRETILIN husi Vicente Reis defende agrikultura! FRETILIN husi Vicente Reis defende edukasaun no saúde ba ema hotu! FRETILIN husi Vicente Reis defende ema kiak no oprimidu iha Timor-Leste!
FRETILIN husi Vicente Reis iha-ne’ebé?
*M. Azancot de Menezes, Sekretáriu-Jerál PST (Timor-Leste)
Lee mos iha Timor Agora