Ajuda hela ha’u ba! Hato’o netik ha’u nia lia tatoli ba governu mai halo hela ha’u nia uma no fo netik hahan ruma mai ha’u. Dalabarak ha’u hameno tuir estudantes sira hosi ne’e ba eskola iha Dili katak fóhatene hela ba governu maibé hein ba hein buat ida la mosu no laiha ema ida mak atu ajuda ha’u.
Iha uma-du’ut be taka ho du’utmanulain nia okos bá, feto faluk ho otas nakaras ne’e luta hodi hatutan ninia moris. Ai-riin be hitin netik uma ne’e hamriik firme, fuhuk ba dadaun halo uma ne’e haliis ba rai hanesan manu liras tohar atu monu no rei rai sala-sala ba rai. Didin be halo hosi au, dodok no koak ba mai. Odamatan-tahan be halo hosi bidon-tahan ne’ebé helik netik odamatan hamriik haliis tuir uma nia kondisaun, hanesan aviaun-regador haliis nia liras atu soe bomba ba ninia meta (tarjetu) iha rai.
Iha uma ho medida mais ou menus 6×4 ne’e nia okos, loron no kalan hamutuk ho nia beioan na’in tolu iha uma laran, hateke ba Foho Cablaki no Ramelau liu-hosi didin nia koak ho neon tanis hodi halerik. “Iha ukun rasik-an ne’e, ema barak mak hamriik ona iha Foho Ramelau nia tutun hodi basa-liman ho ksolok. Maibé, ha’u ho beioan na’in tolu lolo liman atu hakoak netik Foho Ramelau nia lolon mós, lolo liman la too. Ami nia moris hanesan Foho Ramelau be nia tutun abu-abu sempre taka metin,” dehan feto-faluk Herminia da Costa ba Matadalan iha Betulala Municipiu Ainaro, Sábado (10 Outubru 2015).
Moris ne’e ba feto-faluk Herminia da Costa kruel tebes. Movimentu kareta no motor be ba-mai Municipiu Dili-Same halo rai rahun suar hodi falun metin Herminia nia uma ne’ebé harii besik iha estrada ninin. Dalaruma, Nai-Ulun sira be hala’o vizita do trabalho hosi Dili ba Same, haree-hetan kondisaun uma ne’e maibé finji la haree. Lahatene katak, iha uma sabraut ne’e nia okos bá, iha feto-faluk ida ne’ebé uluk fó nia kontribuisaun ba ukun rasik-an ida ne’e, oras ne’e moris terus no halerik hela ba uma no hahan ne’ebé di’ak.
Atu hatutan ninia moris, feto-faluk Herminia esforsu-an hodi ba faan Kafe no Koto. Kafe no Koto la folin karik, nia fila ba uma tu’ur hodi horon anin no sura nia matan-wen monu ba rai. Dalaruma moras, nia toba de’it iha rai-rahun nia leten. Iha fatin nia toba bá no iha toba-fatin nahe de’it ho karon-metan át ida sai kulisaun hodi toba. Lipa tahan ida be foer kulafur lulun mahar nakfilak sai sumasu hodi latan netik ulun ba leten. Laiha mala luxu no ka’ut tradisional ida hodi haloot nia roupa ho di’ak maibé roupa hirak ne’e husik lekar-namkari iha hadak leten hanesan lixu sira bou iha fatin-lixu Tibar nian.
Moris ne’e la’os lixu. Moris ne’e mai ho ninia dignidade rasik. Iha Timor-Leste ukun án durante tinan 13 ona nia laran, feto-faluk Herminia da Costa luta hela ba ninia dignidade nu’udar feto no povu Timor-Leste. Nia haloot ninia dignidade atu sai inan ida diak ba nia oan sira maibé nia oan na’in ha’at (4)—rua mate no rua seluk ne’ebé moris hela—no lakon nia laen-kaben Mariano Lopes durante tinan tolu (3) ne’e, nia oan na’in rua laiha ida mak foti ninia dignidade hodi tau matan ba nia nu’udar inan.
“Ha’u nia uma át hela hanesan ne’e. Dehan halo-halo mais sé mak atu halo ba ha’u hodi tu’ur. Ha’u laran moras, triste tanba ha’u nia laen husik hela ha’u mesak no ha’u nia oan sira mós la iha ida mak mai hare’e ha’u. Oan feto uluk mai soe hela tiha de’it nia oan nai’n tolu (3) terus hamutuk ho ha’u iha ne’e,” dehan Herminia ho mata-wen suli hodi hanoin tuir ninia terus ne’e.
“Ha’u dehan ho tanis ba ha’u nia oan mane katak halo netik ha’u nia uma para ha’u ho labarik nai’n tolu (3) hela ba. Se la’e ha’u mate labarik nai’n tolu ha’u fó ba ema seluk mak hare’e no ha’u imi hakoi dei’t. Ne’ebé, too agora ha’u nia uma hanesan ne’e hela dei’t,” nia hatete hodi lamas hirus matan no hateke ba lalehan ho matan-fuan bokon.
Moris ne’e, ba feto-falun Herminia nu’udar misteriu dolorozu ida ne’ebé nakonu ho terus no mata-wen. Terus halo nia bele refleta moris ida nia moris ne’ebé kruel. Hein katak oan sira atu hamatan ba nia maibé laloran moris tahek oan sira moris hanoin-an de’it hodi husik nia lufu-lafu ho ninia moris restu ne’ebé nakaras ba daudaun. Liman fuan tuan be namkurut ka’er halimar ninia fuuk mutin be nabilan hanesan osan-mutin hodi hatete katak nia lahetene nia tinan hira no lahatene moris iha sa loron no sa tinan. Nia só hatene de’it katak nia bele dada iis no loron ba loron halao atividade kuu-kafe hodi hatutan ninia moris.
“Tinan ida ne’e kafe la fuan ida ne’ebé ha’u araska los. Dalaruma ha’u ke’e rai hetan koto mak ha’u lori ba fa’an. Bai-bain ha’u ba fa’an kafe ho koto iha merkadu Betulala no Aitutu. Osan ne’ebé ha’u hetan ne’e hamutuk $30,00 maibé ha’u fila tenki hola ho fo’os, masin, mina, masako, sabaun, hodi mai ha’u ho labarik nai’n tolu (3) han. Han hotu ona ba sosa fali maibé dalaruma la to’o tanba bazar mós loron Sesta iha Aitutu no Sábado mak iha Betulala ne’e,” nia dehan ho laran susar.
Tanba ne’e, ho neon nakraik feto-faluk Hermina da Costa hakruuk ho fuan ho laran ba jornalista Matadalan atu tatoli netik ninia terus ne’e ba na’in-ulun ukun-na’in sira be kaer rota ukun nian oras ne’e daudaun. “Ajuda hela ha’u ba. Hato’o netik ha’u nia lia tatoli ba governu mai halo hela ha’u nia uma ba no fó netik hahan ruma mai ha’u. Dalabarak ha’u hameno tuir estudantes sira hosi ne’e (Ainaro) ba eskola iha Dili katak fó hatene hela ba governu, maibé hein ba hein buat ida la mosu. Too agora laiha ema ida mak atu ajuda ha’u,” nia hatete. (Julia)
Matadalan