LIKISA - Governu Timor-Leste iha loron 21/09 halo inagurasaun dahuluk ba industria masin iha Timor-Leste ne’ebé harii husi kompañia NPM Industries Unipessoal. Lda iha suku Ulmera Postu Administrativu Bazartete, Munisipiu Likisa. Ministru Komersiu Industria no Ambiente (MCIA), Constancio Pinto hatete tinan barak ona to’os nain Ulmera lao ho prosesu ida tein masin uza prosesu tradisional ne’ebé ezizi esforsu barak maibe rezultadu uituan. Tanba kapasidade inter teknolojia no kapasidade prosesa masin limitadu hodi halo Timor-Leste mos depende ba iha masin ne’ebé mai husi rai seluk.
Maibe ohin loron MCIA hamutuk ho UNDP no mos Federação Cooperativa Liquiça hamutuk ho kompañia NPM halao prosesu ida kona-ba prosesa masin iha Kasait, Ulmera ho objetivu ida atu oinsa nasaun ida ne’e bele hamenus importasaun masin husi rai liur. “Ohin ita rona relatoriu husi diretor kompañia ita bele dehan katak tinan hirak mai tan ita han deit ona ita nia masin ona no ita sei la importa tan masin mai husi rai seluk maibe bainhira ita dehan hanesan ne’e tenke sosa ita nia masin, ita tenke orgullu ho ita nia produtu rasik, ita sosa masin ita hadomi ita nia rain ita hadomi ita nia produtu,” dehan Constancio ho orgullu iha inagurasaun fabrika masin refere.
Nia dehan masin la’os deit produtu ida ne’ebé TL hakarak hamenus husi importasaun maibe iha mos produtu sira seluk tan hanesan bee, mie instant, no mos produtu sira seluk ne’ebé Timor-Leste bele halo bazeia ba material prima ne’ebé iha. Tuir nia MCIA oras ne’e dadaun investe iha setor masin, tanba foin dadauk halo lansamentu ba prosesamentu masin iha Atabae. Ministeriu mos fo apoiu ba produsaun masin iha Manatutu no sei kontinua fo tan apoiu ba komunidade ne’ebé dezenvolve masin, sei servisu hamutuk nafatin ho kompañia atu nune’e bele fo garantia ba agrikultor sira.
Hatan mos kona ba preokupasaun kompañia ninian, Ministru Contancio hateten MCIA sei servisu hamutuk ho kompañia no sei kordena ho ministeriu relevante sira ne’ebé fo sertifikadu ba kompañia sira atu nune’e bele halo prosesamentu sertifikadu sira ho lalais. “Governu tenke fo apoiu tanba ne’e ita nia setor privadu bele sai forsa no bainhira setor privadu forte bele kontribui ba dezenvolvimentu ekonomiku pais ida ne’e, tan ne’e mak hau nudar Ministru Comersio Industria no Ambiente promete atu servisu hamutuk ho ita boot hodi haree ba iha problema sira ne’ebé kompañia infrenta,” dehan nia.
Nia dehan kona ba presu transporte ninian laos servisu MCIA nian maibe sei haree hamutuk ho ministeriu kompetente atu oinsa bele haree ba iha problema refere. Constancio lori naran MCIA nia fo agradesimentu ba kompañia tanba se laos kompañia agrikultor sira laiha esperansa tanba kompañia mak fo esperansa ne’e ba sira. Entretantu Managing Director NPM Industries Unipessoal.Lda, Surbash Mishra iha inagurasaun Industria Masin Ulmera hateten katak Ulmera nudar fatin sentru ba iha masin nian iha Timor-Leste tanba masin hotu-hotu iha Timor-Leste sei halo prosesamentu iha fatin refere.
“Masin iha Timor-Leste lokaliza iha Ulmera, kompañia industria masin forma iha tinan 2011 no rejistu iha tinan 2011 ho objetivu mak harii fabrika, primeiru halo peskiza sobre material masin ho nia merkadu. Husi peskiza ne’e nia rezultadu ami hetan positivu no ami komesa avansa ba oin,” dehan Marging Director NPM Industries Unipessoal.Lda Surbash Mishra iha nia diskursu.
Konstrusaun fatin fabrika masin ne’e komesa iha tinan 2012. Iha 2013 sira komesa sosa ekipamentus masin nian, 2014 halo instalasaun, no 2015 makina instalasaun prontu halo operasaun. Tuir nia katak depois remata halo instalasaun ba industria masin, halo rekurtamentu ba staf tekniku sira no mos hodi buka parseiru sira hodi servisu hamutuk fo formasaun ba iha staf sira ne’ebé mak iha hodi bele kaer rasik industria refere. “Husi ida ne’e ami komesa halo rekrutamentu staf tekniku rekursu humanus menus no tempu ne’e ami hetan patner ida naran Market Developmet Fund (MDF) hodi servisu hamutuk ho AusAID hodi apoiu kompañia fornese treinamentu ba iha staf tekniku no mos staf laboratory,”dehan nia.
Nia dehan husi treinamentu ne’e konsege hetan staf nain tolu iha tekniku ne’ebé kualidade tebes no sira mesak bele kaer fabrika no la presiza ona ema husi liur mai atu kaer no mos hetan staf balu bele test masin iha laboratory rasik. Nia afirma katak komesa produsaun masin iha tinan 2015 no rekurtamentu ba funsionariu hamutuk 11 kona-ba haree fabrika nian deit. Marging Director mos hatete investimentu ba fabrika masin besik $600.000. Alende ne’e mos NPM Industry asina akordu hamutuk ho federasaun kooperativa durante tinan lima hodi sosa sira nia masin husi povu iha munisipiu ne’ebé potensia masin hanesan Baucau (Laga) Manatutu, Atabae (Bobonaro).
Fabrika masin iha Ulmera ne’e, tinan ida bele hetan 500 ton husi parte Ulmera. NPM Industry mos halo akordu parte ne’ebé haree masin lagua iha Laga no sosa mos masin husi administrativu Laga Munisipiu Baucau. Masin husi Laga iha tinan 2015 to’o iha fulan Setembru besik tonelada 2000. Iha tinan 2014 kompañia sosa masin husi Laga tonelada 500 maibe planu iha tinan 2015 sira hakarak sosa 2500 ton husi Laga, Manatutu, Ulmera no mos Atabae. Nia mos infroma katak agora dadauk kompañia foka hela ba teknologia foun ne’ebé ba produs ro sold ne’ebé hanaran Jeo Member hodi habai tasi been nune’e bee bele sai masin, masin mos hetan kualidade diak no mos ho kuantidade ne’ebé mak boot.
“Ami implementa tiha ona 23 jeo member iha Ulmera montante besik 14000 , ami implementa mos iha Laga besik 100 Jeo member, montante hamutuk 60.000 no ami fó ba Laga no Ulmera sira bele hetan masin ne’ebé kualidade diak no barak los nune’e mos komapñia hetan sasan ne’ebé mak diak,” dehan nia. Alende ne’e mos implementa hela teknologia ne’e iha Manatutu hamutuk ho grupu feto masin ne’ebé rekomenda husi Sekretaria Estadu apoiu Feto, Veneranda Lemos. Nia dehan husi teknolojia Jio Member ne’ebé implementa iha kolan masin Manatutu besik hectares 50, investimentu hot-hotu besik $400.000 dollar , kolan Manatutu prontu iha 2016 tuir tarjetu katak sei hetan toneladas 3500 husi kolam Manatutu.
Iha tinan 2016 total masin iha Timor-Leste bele hetan toneladas 6000 no kompañia prontu atu sosa masin husi Laga, Manatutu,Ulmera , Atabae. Nia mos infroma tan kona ba presu merkadu tanba TL nia populasaun tomak iha Timor-Leste kada tinan ida presiza komsumu masin besik toneladas 2500 tan ne’e sira prontu atu kompete ho masin sira ne’ebé halo importasaun husi rai liur mai iha rai laran. “Ami iha kompetisaun masin ne’ebé importa husi liur no ami porntu atu kompete ho sira tan ne’e hau husu ita nia povu no emprezariu promove no tenke fa’an ita nia masin tanba nia iha kualidade diak, foin dadauk ami haruka masin ba iha nasaun Singapura ho teste iha laboratory konsege hetan kualidade diak no sira mos hakarak importa ba iha sira nia rai laran,” hateten nia.
Tan ne’e nia dehan wainhira povu Timor-Leste mak sei hadomi produtu rai laran mak sei minimize prodtu masin importasaun husi rai liur mai iha rai laran. Nia mos rekomenda ba governu atu bele haree no tau konsiderasaun hodi bele promove setor industria sira iha rai laran mak hanesan kompañia manufaktura presiza karta husi ministeriu relevante hanesan sertifikadu karantina, sertifikadu esportasaun, sertifikadu saude no sertifikadu orijinal kona-ba produtu mosu husi ne’ebé tanba bainhira halo esportasaun presiza serfikadu hirak ne’e.
“Agora ita atu ba trata dokumentus sira tenke han tempu barak no tempu ne’e rai tasi tolu mos halai hotu tan ne’e diak liu tenke trata karta lalais hodi bele halo esportasaun mos lalais,” dehan nia. Nia mos rekomenda tan katak iha Ulmera Kolam nian laiha armajen ba masin, tan ne’e presiza armajen ida iha fatin ne’e. Iha Laga presiza armajen ida no mos iha problema ba rai. Tan ne’e husu governu atu bele haree kona ba problema armajen no mos problema rai ne’ebé mak iha kustu transporte ne’ebé iha Timor-Leste sae maka’as tebes.
“Cost transporte maka’as loos tan ne’e hau husu governu atu bele kontrola ba presu transporte ninian hodi bele hamenus hodi nune’e proutu mai iha fatin produs nian bele baratu nomos produtu sai husi fabrika mos bele baratu hodi bele komnpete ho sasan mai husi liur,” dehan nia. Iha biban ne’e mos Administrador Munisipiu Likisa, Domingos da Conceição nudar uma nain sente orgullu tanba industriaa sira komesa mosu ona iha Likisa hatudu katak iha ona pasu aranka ba desentralizasaun.
“Laos ami sadik, laos ami eziji maibe hanesan autoridade lori povu Likisa nia hakarak hotu, agradese wain ba iha MCIA liu husi esforsu tomak hodi loke netik kapital ruma mai ita nia komunidade. Ao mesmu tempu fo biban ba industria ne’e atu bele harii hodi elimina lalais mesmu uituan ba kampu dezempregu ne’ebé durante ne’e munisipiu Likisa infrenta hela,” dehan Administrador ne’e.
Nia mos garante katak laos lalais maibe neineik sei lori povu nia mehi ne’ebé mak durante ne’e povu hamrok hela hodi nune’e bele dezenvolve povu nia moris ho diak ba iha futuru. “Ami hein katak laiha buat barak ami hato’o agradesimentu maibe ho uituan –uituan, lao nei-neik loron ruma sei to’o povu nia mehi no ho progresu ne’ebé uituan-uituan Liqkisa sei la maran tan,” dehan nia.
Tuir observasaun katak iha inagurasaun industria masin Ulmera lao ho sermonia tradisional tuir lisan Ulmera nomos MCIA intrega sertifikadau apresiasaun ba kompañia tanba bele transforma masin husi prosesu tradisional ba iha industria hodi minimize importasaun mai iha rai laran. Iha sermonia inagurasaun ne’e mos partisipa husi Ministru Coordenador Asuntu Sosial no Ministeriu Edukasaun Antonio da Conceição, Sekretariu Estadu ba Apoiu no Promosaun Sosiu Ekonomia Feto Veneranda Lemos, Vise Ministru MCIA Nino Pereira, konvidadu no mos komunidade sira husi Ulmera. (BT)
Business Timor