DILI - Ministeriu kompetente no relevante hanesan ministeriu komersiu industria no ambiente – MCIA, ministeriu saude – MS, no ministeriu finansas – MF iha planu prepara regulamentu ba asuntu tabaku ka sigaru. Planu atu regula komersiu tabaku iha Timor-Leste ne’e relasiona ho taxa konsumu tabaku ka sigaru iha Timor-Leste ne’ebé aas liu iha mundu. Tuir dadus organizasaun saude mundial katak 70% mane timoroan mak fuma, no 42% husi labarik entre tinan 13 – 15 fuma sigaru iha Timor-Leste. Numeru timoroan fuma tabaku ne’e sempre aumenta ba bebeik.
Primeiru Ministru Rui Maria de Araujo rasik sempre hato’o apelu ba komunidade sira labele kontribui ba fuma bebeik tanba fuma ne’e parte ida estraga mos ita nia saude. Alende fuma, durante konsumedor fuma sigaru gasta osan sai barak liu ba sigaru.
“Tanba ne’e iha parte Ministeriu Comercio Industria no Ambiente liu husi diresaun Komercio, Ministeriu, Ministeriu Saudi no Ministeriu Finansas, Ekonomia, liliu MCIA liu husi Diresaun Nasional Regulasuan Komersiu, iha ona planu ba 2016 prepara regulamentu ruma para bele regula importasaun sigaru (tabaku) mai Timor Leste ne’e nune’e bele limita ona,” Diretor Diresaun Nasional Regulasaun Komersial Domingos da Costa Guterres kasu lia hirak ne’e ba jornalista Business Timor semana liu ba iha nia knar fatin Fomentu Mandarin, Dili.
Nia esplika MCIA bele hamutuk ho ministreiu relevante hanesan saude, ministeriu finansa liliu diresaun alfandenga bele servisu hamutuk para bele hare asuntu ida ne’e ho didiak.Talves husi komersiu bele prega presu ba tabaku ne’e bele sae maka’as, hodi bele prevene ema hotu iha Timor Leste labele asesu ba fuma ne’ebé maka’as, atu labele fo impaktu ba ema nia saude.
Diretor ne’e reafirma tan katak regulamentu ne’ebé MCIA hanoin prepara iha 2016 ne’e, sei iha regulmentu konjunta husi MS, MCIA no MF sei hamutuk para hare klean liu ba esbosu regulamentu ne’e rasik hodi bele regula importasaun tabaku. Tuir nia katak realidade tabaku ne’ebé tama iha Timor Leste ne’e aas. Iha sigaru marka oioin maka tama tanba konsumedor barak tebtebes, husi labarik ne’ebe idade 13 ba leten. joven, ferik, katuas sira ne’ebe idade ona.
“Iha parte Governu mos seidauk halo kontrola di’ak ba asuntu ida ne’e, ita bele dehan importasuan tabaku mai Timor Leste ne’e, iha diresaun ne’e data seidauk iha maibe alfandega talves data ne’e iha,” Diretor ne’e rekoñese. Tuir diretor ne’e vantajen mak, bele dehan sigaru ne’e bele atende ema nia gostu atu bele fasilita sira nia hakarak. Dezvantajen iha parte ida sigaru ne’e, tuir ema matenek nain husi parte saude katak tabaku ne’e rasik ameasa ba ema nia saude. Dezvantajen ida ba ekonomia rasik tanba sigaru ne’e bele karun to’o iha ne’ebé mos ema nunka hakilar dehan sigaru folin sae, maibe kuandu nesesidade baziku hanesan foos, mina kuandu sae ema hakilar.
“Governu iha ona planu atu kria regulamentu atu hasae impostu ba sigaru no hasae presu ba sigaru, ne’ebé tenki diferesnia ho sasan sira seluk. Tanba sigaru alende estraga ema nia saude dala ruma ema fuma mos iha mikrolet laran, iha bis laran no mos iha area sira hanesan iha eskola ne’ebé dala ruma ema fuma iha fatin publiku bele fo impaktu ba ema seluk nia saudi,” katak diretor ne’e.
MCIA mos atu kria regulamentu espesifiku ida atu hare liuba kontrola tabaku ne’e rasik. Laos atu hapara total, maibe Governu kria regulamentu ida ne’ebé bele hasa’e nia presu ne’e aas. Nia afirma agora dadauk tasa ba tabaku ne’e iha duni regulamentu ne’ebé implementa husi alfandega ho pursentu ida maka’as. Maibe governu mos tenta hela atu kria regulamentu para hare ba nia presu, tenki fo nia presu ne’e aas no hare mos na ninia impostu, nune’e ita bele minimiza konsumedor.
MCIA mos sei halo konsultasuan publika, alende ne’e tenki iha instituisaun interligadu presiza rekomenda mak foin bele tau tabela presu ba sigaru. Diretor ne’e dehan tabaku sira ne’ebé tama ne’e laos impaktu husi merkadu libre, maibe konforme ba kuantidade konsumidor ne’ebe gosta fuma. Kompañia distributor ne’ebe hatama sigaru ne’e nia hare husi ida ne’e, se konsumidor bara konserteza kompañia hakarak hatama barak. “Laos dehan dehan ita merkadu libre. Ita timor sidauk tama iha merkadu libre, maibe sei sai observador ba asuntu ida ne’e,” katak diretor ne’e.
Iha nasaun balu bele tama hanesan merkadu libre, maibe sigaru sei menus ne’e tanba ema bele kontrola laos criteria libre buat hotu-hotu tama mai libre maibe lae, tenki kumpri regra ne’ebé nasuan iha. Nia esplika politikamente iha buat rua mak Governu foti. Ida Governu bele hasae nia tarifa katak tenki hasae nia impostu maka’as. Kuandu impostu maka’as ona automatikamente nia presu ne’e karun.
Politika seluk diretor ne’e dehan, bolu politika kuota. Katak kompañia hotu-hotu labale hatama sigaru tuir nia gostu, maibe kompañia ida ne’ebé Governu maka desidi bele hatama atu nune’e Governu bele kontrola sirkulasaun tabaku ne’e. “Aban bainrua Governu kontrola, kerdizer Governu bele regula ona ema publisidade ne’ebe tau arbiru iha fatin bubliku, liliu publisidade kona-ba tabaku, Alcohol. Agora dadauk regra sira ne’e seidauk iha ne’e maka publisidade sira ne’e, ate iha eskola mos ema tau publisidade bobot ida ne’e aban bainrua governu sei bandu,” katak diretor ne’e.
Lisensa ne’e govenu liu husi instituisaun SERVE liu husi MCIA mak fo lisensamentu ba sira, no sira kompañia sira tenki kumpri rekejitu lubuk ida. Signifika aban bainrua Governu kuandu iha ona regras ema hotu bele hatama maibe Governu sei rekomenda ba kompañia ne’ebé mak bele hatama. “Se nia hatama tina ida nia tenki hatama de’it hita ida ne’e Governu mak sei determina maibe ida ne’e sei iha draf nia laran grasa dedeus iha 2016 mai Govenu bele hamosu ona regulamentu espesifiku balun para regula sigaru,” katak diretor ne’e.
Nia dehan baze legal iha ona maka Governu bele halo intervensaun. Baze legal ne’e ezisti para ema bele kumpri se lae ita ba kulia de’it ema sei la kumpri. Nia dehan kona-ba reseita ba estadu konserteza sigaru ne’e rasik mos hatama reseitas barak ba ita nia estadu, maibe parte seluk aktividades ne’e rasik mos ameasa ba ema nia saude. “Ita bele dehan nia retornu ne’ebé ita hetan liu husi impostu, maibe benefisiu ba komunidade ne’e la iha. Laiha tanba ema ne’ebé hola sigaru ne’e so atu hasai de’it nia gostu,” nia hatene.
Banhira Jornalista Business Timor husu kona-ba rendimentu kada tinan diretor ne’e rasik ladun hatene, tanba ne’e nia hatete ida ne’e so iha diresaun impostu maka bele hatene liu katak reseita ba estadu ne’e hira. Enkuantu sigaru importasaun ne’ebe durante importa mai Timor ne’e kuaze marka sigaru oioin maibe ita bele dehan Timor kunesidu ho LA, kuaze labarik too ema boot fuma. Iha mos Gudang Garam Filter, sigaru sira ne’e kunesidu kedas iha tempu Indonesia inklui mos Marlboro. (BT)
Business Timor