DILI - Kresimentu ekonomia Timor-Leste iha prediksaun ba tinan ne’e porsentu hitu (7%) ne’e katak positivu tuir governu nia politika. Maibe perspetiva sosiedade sivil oin seluk. Kresimentu ekonomia ne’ebé deklara husi governu ho nia parseiru hanesan banku mundial fo sai, la tuir realidade moris povu TL nian. Ne’e mak hanoin ka opiniaun husi Mericio Akara, diretor Luta hamutuk ne’ebé sai mos orador ida iha seminariu loron sorin ne’ebé organiza husi estudante Fakuldade Ekonomia no Negosiu Semester V, Institute of Business (IOB), sesta (19/06).
“Vise Ministru Finansas dehan foti osan husi fundus minarai mai tau iha orsamentu jeral do estadu depois haruka pakote referendun fahe projetu sira depois osan distribui no povu hetan ona asesu entaun ida ne’e tenki halo ona analiza,” Akara hatete ba estudante IOB iha seminariu ho tema “Politika Dezenvolvimentu Merkadu hodi Haforsa no Hasa’e Ekonomia Nasional.”
Mericio kestiona kresimentu ekonomia ne’ebé tuir governu sa’e ne’e tanba despeza publiku sa’e no kresimentu tun tanba despeza balu tun. Ne’e loos, maibe se mak garantia osan sira ne’e ba duni povu nia liman? Nia hatete osan ne’e ba duni projetu no mos ema timoroan mak serbisu duni iha ne’eba depois kria kampu traballu. Maibe osan barak liu hola material iha Surabaya no osan mai semo hotu ba liur. “Ne’e hanesan falsu uitoan no kresimentu ladun bazeia ba (realidade) sira ne’e,” nia hatete.
Tuir nia hanoin, politika inkluzivu atu ema hotu hetan “pizza” hanesan (igual) hodi halo despeza uma kain boot ne’e sei susar tanba importasaun material konstrusaun sira sei maka’as tanba Timor-Leste seidauk produs rasik material konstrusaun. “Ho ida ne’e mak kresimentu ekonomia ha’u ladun kolia barak maibe hau hakarak kolia liu ba dezemvolvimentu ekonomia. Indonezia nia liafuan karik “Pertumbuhan ekonomi penting, tapi lebih penting pembangunan ekonomi” tanba ida ne’e mak liga ho setor real,” nia hatete.
Tuir nia hanoin, tuir loloos governu dudu setor privadu nasional no internasional loke fabrika no industria boot atu nune’e bele loke kampu serbisu ba timoroan depois sira produs no ema hetan osan hodi nune’e hasae kapasidade ba kompra (daya beli) nian. Nia konsidera kresimentu ekonomia versaun governu no banku mundial ne’e hanesan fo deit orgullu ba Timor-Leste la haree ba osan ne’ebé sirkula ne’e ba iha povu hotu nia liman ka lae. “Agora dadauk ema ladun hakarak kolia konaba dezenvolvimentu ekonomia no ema bangga deit kresimentu ekonomia.”
“Ne’e diak ba Timor nia performance. Liga povu nia moris loro-loron ladun joga tanba ema balu iha kareta Anguna loron ida han dala ida deit depois balu han deit sasoro, ne’e kresimentu ekonomia sae ne’e ladun refleta,” nia hatete. Mericio kestiona mos krezimentu ekonomia sa’e bazeia ba Timor-Leste nia despeza estadu ne’ebé sa’e. Iha parte seluk orsamentu estadu ne’ebé halo despeza boot ne’e sei dependente maka’as ba reseitas minarai maizumenus 90%. Membru Konsellu Konsultativu Fundu Minarai (KKFP) ne’e hatete buat ne’ebe vise ministru finansas kolia balu nia konkorda no barak mak laiha razaun liu-liu implementasaun balu persiza diskuti.
“Pontu importante ne’ebe hau konkorda mak presiza diversifika Timor-Leste nia investimentu tanba ita hotu hatene katak Timor nasaun ki’ik depende maka’as ba fundus minarai.” Fundu minarai ne’e agora dadauk depende ba mina-matan Bayu Undang ho Kitan. Tuir estimasaun Bayu Undan sei maran duni iha 2023. Katak tinan 10 mai tan minarai hotu ona, no Timor-Leste laiha tan reseitas husi minarai. Iha merkadu minarai ohin loron folin mina tun maka’as iha mundu produtor balu hanoin atu la fa’an tanba kustu produsaun minarai ne’ebé sira hasai boot liu fali rendimentu ne’ebé sira hetan. “Porezemplu iha kontraktu governu barel ida no estimasaun $60.00-$80.00 barel ida nia tenki fahe ba governu maibe agora folin mina tun nia fa’an laiha posibilidade entaun nia hasae kastu boot depois nia fa’an mos la hetan osan, rugi fali,” nia hatete. (BT)
Business Timor – Mj-1