Quantcast
Channel: - TIMOR AGORA
Viewing all 15970 articles
Browse latest View live

ESTADU TENKE INVESTIGA MM NIA MATE

$
0
0

Direitor Ezekutivu Asosiasaun Hak, Manuel Monteiro Fernandes hateten, Orgaun Estado tenki forma komisaun indepedenti ida hodi halo investigasaun klean ba motivu Paulino Gama “ Mauk Moruk “nia mate.

“Ha’u nia pozisaun filme Mauk Moruk mate hanesan violasaun direitu humanus wanhira akontese direitu humanus orgaun Estado ne’e tenki forma komisaun indepedenti ida halo investigasaun klean hodi hatene Mauk Moruk nia mate nia motivu ne’e halo nusa? I nia mate los duni hanesan rumores nebe ita rona katak mauk moruk tiru mak forsa sira tiru mate nia ka lae? keta nia rende tiha mak depois forsa sira tiru mate nia ida ne’e hanesan misteriu hela ”afirma Manuel Monteiro Fernandes ba Jornalista sira iha Edifisiu Centru Jornalista Investigasaun Timor Leste (CJITL) Praia dos Coqueiros Dili Sabado ( 10/10/ 2015).

Atu halo investigasaun ba MM nia mate ne’e orgaun Estado tolu ne’e mak halo investigasaun hanesan Prezidente Repubika, Parlamentu Nasional, no Governu.

“Nain tolu ne’e tenke forma komisaun eventual ida hodi halo investigasaun indepedenti bele ba husi Igreza, sira bele halo nomeasaun ba igreza , sosiedade sivil nomos parte akademiku ninian halo investigasaun klean,”dehan nia.

Tanba ne’e, Monteiro dehan, Mauk Moruk nia mate labele nonok deit hanesan ne’e.

“Ita haree iha 2008 Alfredo mate ema hanoin hotu ona mas depois Mauk Moruk mosu ho kritika hanesan ne’e nafatin injustisa depois mak Mauk Moruk mate laiha investigasaun, Mauk moruk foun bele mosu,”dehan nia.car

Jornal Nacional

Indonézia la respeita direitu hosi ema sira nebe kondena ba mate

$
0
0

Estranjeiru barak nebe kondenadu ba kastigu mate iha Indonézia laiha asesu ba sira nia direitu fundamentál sira no balun ema baku hodi obriga halo konfisaun, hatete hosi relatóriu ida hosi Amnistia Internasionál (AI) nebe fó sai iha loron-kinta ne'e.

Iha estudu, organizasaun defeza ba direitu ema sira nian hatete katak rekuza tiha ona asisténsia jurídiku no asesu ba intérprete sira ba ema kondenadu sira nune'e mós sira tenki asina dokumentu jurídiku sira iha lian nebe kondenadu sira la hatene.

Relatóriu ho títulu “Flawed Justice" refere kazu oioin nebe hatudu violasaun ba direitu sira hosi ema prezu sira, destaka ema estranjeiru sira, barak liu hein hela ezekusaun.

Ema prezu na'in 120 resin hein daudaun kastigu mate nian iha Indonézia, nebe pelumenus ema na'in 35 hanesan estranjeiru, haktuir hosi AI.

Na'in 12 hosi na'in 14 fuziladu sira iha tinan ne'e hanesan ema estranjeiru no inklui sidadaun na'in rua hosi Brazil, Austrália ho Holanda, no sira hotu hetan kondenasaun ba mate tanba krimi sira relasionadu ho droga.

"Ami deskobre problema todan no endémiku sira iha sistema judisiáriu indonéziu", hatete hosi diretór-adjuntu hosi kampaña sira Amnistia nian, Josef Benedict, ba imprensa.

Ministériu Justisa indonéziu nian lakohi halo komentáriu ruma, bainhira porta-vós hosi Negósiu Estranjeiru sira, Arrmanatha Nasir, hatete ba ajénsia France Presse katak "respeita direitu hosi prizioneiru sira tuir lei sira nebe hala'o daudaun".

Tuir AI, Indonézia ezekuta ona ema na'in 19 hahú tinan 2013, tinan nebe hahú fali ezekusaun sira hafoin interupsaun durante tinan hitu nia laran.

SAPO TL ho Lusa

BNU iha Timor-Leste hakarak lansa banka online iha fulan ne’e – diretór

$
0
0

BNU, sukursál hosi Kaixa Jerál Depózitu (CGD) iha Timor-Leste, fulan outubru ne’e ninia laran hakarak lansa serbisu banka online foun, atu nune’e iha semester dahuluk tinan 2016 halo ona lansamentu ba kartaun kréditu dahuluk Timór nian. 

Anúnsiu ne’e fó sai hosi diretór entidade refere iha Dili, Fernando Torrão Alves, durante hala’o ekontru entre responsável CGD nian hothotu, inklui administradora Maria João Carioca nomós grupu emprezáriu portugés hela iha Timor-Leste.

Torrão Alves esplika katak kona-ba banka online portál BNU nian ne’e diretu, hanesan ho uza ba Kaixa Direta, tanba halo ona teste internu no sei atu lansa ba kliente partikulár “to’o fin’al fulan ne’e”.

“Kona-ba serbisu kartaun kréditu, ami hein katak bele iha ona durante semester dahuluk tinan 2016”, esplika tan.

Responsável hosi BNU ne’e esplika tan katak hala’o hela kontaktu ho Banku Sentrál Timor-Leste nian hodi kria rede interbankaria atu hodi fasilita prosesu entre entidade oioin ne’ebé opera iha merkadu timor-oan nian.

Nia esplika mos katak hala’o ona reuniaun téknika oioin no “iha tinan ne’e bele iha mos desizaun di’ak kona-ba modelu ida ne’ebé maka Timor-Leste hakarak”.

Reuniaun ne’ebé hala’o ohin konta ho partisipasaun hosi emprezáriu 50 hosi setór retallu, telekomunikasaun, obras públikas no konstrusaun, advokasia no serbisu seluk, setór livreiru, kadastru no konsultória emprezariál, audivizuál nomós komérsiu.

Enkontru ne’ebé organiza hosi delegasaun BNU iha Timor-Leste, hala’o hodi rona kona-ba emprezáriu sira-ninia esperiénsia negósiu no investimentu iha rai laran, inklui dezafiu ho problema ne’ebé sira hasoru, liu-liu ba iha setór bankária.

Durante reuniaun refere emprezáriu ko’alia liu kona-ba difikuldade balun atu opera iha merkadu timor-oan nian, liu-liu difikuldade atu hetan kréditu noms problema kona-ba garantia bankária, iha nasaun ne’ebé ladauk iha lei propriedade ho element importante seluk hosi kuadru lejislativa.

Maria João Carioca, administradora CGD nian dehan ba emprezáriu hothotu katak relasiona ho kréditu, kritériu nomós kondisaun ne’ebé entidade ne’e aplika ba ninia sukursál iha Timor-Leste, hanesan mos ho ida ne’ebé aplika ba prezensa internasionál hosi banku nian hothotu.

Karik iha limite lokál ba aprovasaun – lahalo konsulta ba Lisboa – operasaun kréditu nian, maka sei laimpede prosesu desizaun, operasaun hothotu sei avalia ho polítika governu nian ne’ebé di’ak nomós prátika hosi konsesaun kréditu normál.

Limite ne’e, insisti, atu laevolui atividade kréditu no CGD oras ne’e daudaun, iha “pozisaun likuides ne’ebé estraordinária di’ak” hodi fó kréditu no “lahalo impedimentu ba osan” maski haree ba kontestu ekonómika.

Ida ne’e laimplika CGD atu aplika kritériu avaliasaun ba pedidu kréditu, bazeia ba sustentabilidade empreza nian, ekilibriu entre kapitál rasik ho divida nomós aspetu seluk.

"Iha kontra klara atu fasilita, iha estrutura kapitál minimamente bele fasilita prosesu ne’e nomós hamenus tempu apresiasaun nian", dehan.

Administradora CGD nian esplika katak objetivu hosi entidade ne’e maka atu kontinua iha Timor-Leste, “ho kompromisu atu kolabora nafatin ba dezenvolvimentu” ekonomia iha Timór nomós buka “halo ekilibriu” hodi envolve hamutuk ho empreza timor-oan nian nomós portugés-oan sira nian.

SAPO TL ho Lusa 

Osan hosi emigrante sira maka sai hanesan fonte datolu bot ba balansa pagamentu hosi Timor-Leste

$
0
0

Osan hosi emigrante timor-oan sira maka sai hanesan fonte bot ba balansa hosi pagamentu nasaun nian, hafoin petróleu, gás naturál no kafé, tuir dadus ne’ebé fó sai hosi Organizasaun Internasionál Migrasaun (OIM). 

Desde inisiu tinan ne’e, traballadór timor-oan 2.000 maka haruka ona bá Koreia Sul, Austrália, liu hosi programa bilaterál migrasaun laborál nian, no haruka ona osan besik milloens tolu mai Timor-Leste.

Organizasaun ne’e esplika iha komunikadu katak, valór ne’ebé aumenta, karik konta ho remesas timor-oan nian ne’ebé espalla iha mundu.

Fó importánsia ba remesas maka OIM iha semana ne’e hamutuk ho Sekretaria Estadu ba Polítika Formasaun Profesionál Empregu (SEPFOPE), hala’o ona kursu formasaun dahuluk hodi forma ema ba iha área jestaun migrasaun laborál nian iha Timor-Leste.

Inisiativa ne’e atu hodi aumenta koñesimentu kona-ba jestaun migrasaun laborál funsionáriu SEPFOPE nian nian sira no bele iha kualidade, hodi prepara ba dezenvolvimentu polítika nomós foti desizaun ne’ebé lolos.

Kona-ba akordu bilaterál, direitu hosi traballadór emigrante sira nian nomós aspetu seluk hosi debate nian, inklui mos projetu hosi Planu Asaun Nasionál ba Migrasaun Laborál, ne’ebé sai mos nu’udar konteúdu kursu nian.

Formasaun ne’e importante hodi apoia traballadór imigrante sira ne’ebé hela iha Timor-Leste.

SAPO TL ho Lusa 

Timor-Leste prevee atu rekruta efetivu 600 resin ba Forsa Armada

$
0
0

Forsa Armada prevee atu rekruta efetivu 600 resin, hodi ba hamutuk ho operasionál atuál besik 3.000 ne’ebé fahe ba komponente tolu, iha fatin ramu aéreu tradisionál, terrestre no navál. 

Informasaun ne’e tranzmite ba Lusa hosi Xefe Estadu-Maiór Forsa Armada timoroan, koronél Falur Rate Laek, iha rohan hosi 17.º enkontru saúde militár Komunidade Nasaun Lia-Portugés (CPLP) nian, ne’ebé hala’o to’o ohin iha Luanda.

"Agora ami iha efetivu 3.000 no autoriza atu ami iha to’o 3.600", hatete ofisiál ne’e, no esklarese katak la prevee atu kria ramu tradisonál Forsa Armada iha Timor-Leste.

"Ami sei la iha ramu sira, la iha nesesidade. Ami hanesan nasaun kiik, povu kiik, ami sei iha uniformizasaun forsa sira-nian", nia hatete.

Forsa armada timoroan sira, sira ne’ebé joven liu hosi nasaun sira ne’ebé halo parte iha CPLP - esplika ofisiál ne’e -, sei mantein komponente navál, forsa aérea, terrestre, apoiu no servisu, no formasaun no treinu.

"Ami-nia nesesidade maiór mak meiu. Ami iha faze konstrusaun [Forsa Armada], ami-nia problema mak rekursu no pesoál", subliña koronél Falur Rate Laek, no destaka koperasaun ho Portugál, Estadus Unidus Amérika no Austrália iha prosesu ne’e.

"Nasaun CPLP sira seluk mós sei ajuda", nia hakotu.

Iha enkontru iha Luanda, ne’ebé hahú horisehik, partisipa hosi delegasaun militár Angola, Portugál, Brazil, Timor-Leste, Giné-Bisau, Giné Ekuatoriál, Kabuverde, Saun Tomé no Prínsipe no Mosambike.

Aprezenta atu kria forsa konjunta saúde militár, entre forsa armada nasaun sira CPLP nian, hodi intervein, liu-liu iha senáriu katástrofe nian.

SAPO TL ho Lusa

Presu iha Timor-Leste tun iha fulan agostu

$
0
0

Presu iha Timor-Leste tun 0,2% entre fulan jullu no agostu, kauza liu-liu hosi keda 0,4% iha presu transporte, maibé aumenta 0,8% kompara ho agostu tinan kotuk.

Dadus hosi Diresaun Nasionál Estatístika Ministériu Finansas hatudu katak presu sei afeta hosi redusaun iha alimentasaun no bebida alkólika, ho destake iha ai-fuan, ne’ebé tun 0,7%.

Presu tun maka’as liu fali fulan jullu, bainhira tun 0,1% kompara ho fulan kotuk.


Iha termu omólogu, presu entre agostu 2015 no agostu tinan kotuk aumenta 0,8%, iha setór edukativu (ne’ebé sa’e 18,6%), iha roupa no kalsadu (5,2% ) no alkol ho tabaku (4,4%) mak hanesan maiór kresimentu.

Sira ne’ebé rejista maiór keda iha tinan ikus ne’e mak presu transporte (keda 6,6%) no abitasaun (menus 0,6%).

SAPO TL ho Lusa - Foto: Epifânio Sarmento @SAPO TL

Inspira Joven Sai Lider, UNPAZ Hari’i Monumentu La Sama

$
0
0

DILI - Atu Inspira joventude Timor oan neebe sai futuru Nasaun, hodi sai lider diak ukun no lori nasuan Timor Leste ba oin, Universidade da Paz harii Momumentu La Sama Building, tamba saudozu La Sama lider  neebe inspirador.

Monumentu La Sama Bulding nee inagura husi Ministeriu Komersiu Industria no Ambiente hodi reprejenta governu no eis Jornalista Robert Domm, akompaina husi reitor UNPAZ hamutuk ho Dosente no Estudante UNPAZ, IOB, UNITAL.

Remata Seremonia Inagurasaun, Reitor UNPAZ Lucas da Costa hatete Monumentu nee UNPAZ didika ba La Sama, ho rajaun La Sama uluk sei moris hamutuk ho ninia kolega sira ajuda UNPAZ hodi halo edifisiu neebe agora dadauk fakuldade Saude publiku no Fakuldade Direitu uza.

Idea atu hamosu La Sama Building nee atu inspira joven sira katak hadia Aan, nune iha futuru bele sai lider diak hanesan La Sama,” dehan Lucas ba Jornalista, Kinta (15/10/2015) iha Kampuz UNPAZ, Aimutin.

Nia hatete Lasama lider joven ida neebe hatene lidera povu ho funsaun oin-oin hanesan Prezidente Republika Interinu, Prezidente Parlamentu Nasional, vice Primeiru Ministru no ikus mai hanesan Ministru Estadu Kordenador Asuntu Sosial no Ministru Edukasaun.

Iha fatin hanesan Ministru Komersiu Industria no Ambiente Constancio Pinto hatete, lansamentu Lasama Buiding nee hanesan rekoinesementu ba Saudozu nia papel hanesan lider ida iha nasaun Timor Leste. Informasaun kompletu iha STL Jornal no STL Web, edisaun Sesta (16/10/2015). Timotio Gusmao

Suara Timor Lorosae

Pensaun Vitalisia Laos Pekadu Boot iha TL

$
0
0

DILI - Pensaun Vitalisia neebe oras nee ema hotu preokupa laos Pekadu boot iha nasaun Timor leste, tamba pensaun mosu lei mak fo dalan ba Eis membru orgaun Soberanu no Eis titulares hetan, maibe sai moras boot.

Tuir Reitor UNPAZ Lucas da Costa katak Pensaun vitalisia laos pekadu boot ida tamba lei mak hamosu pensaun vitalisia, maibe bele sai moras boot ida tamba hasai osan husi kofre estadu hodi selu ba ema neebe ho idade produtivu.

Pensaun vitalisia laos pekadu boot ida tamba lei mak hamosu pensaun vitalisia maibe bele sai moras boot ida tamba ita hasai osan husi kofre estadu hodi selu ba ema neebe ho idade produtivu,” dehan Lucas ba Jornalista Kinta (15/10/2015) iha kampuz UNPAZ.

Hatan kona ba esutadante UNPAZ neebe partisipa iha Asaun Protesta hodi redus pensaun Vitalisia, Lucas hatete Universidade da Paz iha nia kodigu kuandu estudante sira sai ba loron halo manifestasaun raitor nian.

Iha fatin ketak deputadu Bankada Partidu Demokratiku Paulino Monteiro konsidera deklarsaun nee hanesan respostas ida hodi hasoru osan ba Eis titulares, boot ou Kiik ladun kestiona mais kestiona mak lalaok rejultadu ekonomia mak determina ba pensaun. Informasaun kompletu iha STL Jornal no STL Web, edisaun Sesta (16/10/2015). Timotio Gusmao

Suara Timor Lorosae

Kazu Osan Falsu-Fan Feto Tama Ona Tribunal

$
0
0

DILI – Kazu osan falsu neebe PNTL hetan iha Jogu Kasino ilegal no fan feto tama ona iha tribunal, hodi halo prosesu primeiru interogatoriu.

Sidadaun estranjeriu Xina ho naran inisial YGH neebe kaptura husi Polisia-SIK nian tanba deskonfia lidera Kacino Online illegal. I SIK mos foti evidensia balun hanesan osan besik rihun 10 neebe deskonfia iha osan balun neebe fals. Tuir orario tribunal ohin (Red-Kinta) tama ona ba iha prosesu primeiru interogatorio iha Tribunal Distrital Dili.

Tuir advogadu privadu Arlindo Sanches neebe fo asistensia ba arguidu YGH ka Koah hanesan nain ba jogu nee hatete, kazu nee tuir orario ohin tribunal halo primeiru interogatoriu ba kazu nee. Osan neebe polisia hetan laos rihun 10 maibe rihun 16  dolar amerikanu.

Iha parte dader laiha audensia primeiru interogatoriu maibe so iha parte loraik deit. Arguidu nee Polisia kaptura iha loron 13 fulan nee tuku 7 kalan. Nunee mos kazu fan feto neebe involve suspeitu ho naran inisial OM(tinan 19) ho vitima  ED (tinan 20) neebe polisia kaptura iha loron hanesan iha tuku 11:00 meudia. Neebe tribunal mos sei halo audensia primeiru interogatoriu ba kazu nee iha parte loraik.

Antes nee Komadante Investigasaun Kriminal SIK Superentudente Ludgerio Lay hatete, ohin Tersa oras 11:00 meudia, SIK kaptura tan feto Timor oan ida, neebe faan labarik feto ran ida ho naran inisial ED (tinan 20) ba  funsionariu Publiku balun ho montante osan 3000 dolar, tamba nee SIK kaptura hodi lori mai halo prosesu. Informasaun kompletu iha STL Jornal no STL Web, edisaun Sesta (16/10/2015). Domingas Gomes

Suara Timor Lorosae

PJR Sosializa Krime Brankamentus Kapitais no Finansiamentu Terorismu ba F-FDTL

$
0
0

DILI – Prokurador Jeral Republika (PJR) halo sosializasaun konaba brankamentu capital nomos finansiamentu terosismu, ba membru F-FDTL atu nunee bele aumenta kuinesementu forsa nian.

Tuir Prokurador Jeral Republika, Jose Ximenes, iha deskursu neebe mak halo iha salaun inkontru Falintil Forsa Defeza Timor Leste (F-FDTL) Fatuhada, Kinta (15/10) hatete iha rai liur inklui TL dala barak ema aproveita forsa hodi komete krime oin-oin.

Krime brankamentu capital nee laos krime ida neebe mak hamrik mesak maibe nia iha koneksu ho krime sira seluk hanesan, droga, trafiku humanu, money laundry, korupsaun, pekulatu no seluk tan no dala barak ema aproveita forsa hodi involve an iha krime sira nee atu nunee bele salva sira nia an tanba nee persija taka ou kombate atu nunee sira labele organija an ba bebeik,” hatete Jose.

Nia hatutan atu kombate krime sira nee laos deit servisu PJR maibe persija apoiu hosi institusaun hotu neebe mak ejiste iha Timor Laran tomak, tanba oras nee dadaun iha krime barak mak mosu iha rai laran.

Iha fatin hanesan Maijor Jeneral Falintil Forsa Defeza Timor Leste (F-FDTL), Lere Anan Timur, hatete katak liu hosi sosializasaun konaba krime brankamentu capital nomos finansamentu terorismu ba membru F-FDTL nee importante tebes. Informasaun kompletu iha STL Jornal no STL Web, edisaun Sesta (16/10/2015). Thomas Sanches

Suara Timor Lorosae

Orsamentu 2016 Sae ba 1.5 Biloens, Akara: “Estraga Osan Deit”

$
0
0

DILI – Maske antes nee governu Timor Leste deside ona orsamentu jeral estadu tinan 2016, 1.3 biloens maibe ikus mai governu hasae tan ba 1.5 Biloens rajaun osan Adisional amenta barak.

Tuir Diretor Ezekutivu Luta Hamutuk, Mericio Akara, ba STL iha ninia servisu fatin Farol, Kinta (15/10) hatete katak tuir lolos nee governu la persija hasae osan 2016 ba 1.5 biloens tanba laidun iha tempo atu halo ejekusaun neebe diak.

Nee estraga osan deit lolos nee la persija hasae tan osan tanba tempu atu ejekusaun osan nee badak ona tanba tinan oin ema hahu focus ba kampanha politika. Sigundu tanba agora ita nia rendimentu tun tanba ita ia mina matan rua neebe mak durante nee produs mina hahu tun hanesan kitan la produs ona, bayu undan nia produsan mos menus out un makas tanba nee ita tenke koidadu uza osan,” hatete Akara.

Nia hatutan ho rajaun neebe mak barak tuir LH nia hanoin lolos nee OJE ba tinan 2016 nee labele too ona 1 Biloens, laos nee diet nia mos hatete durante nee Primeiru Ministru hakarak halo pupansa maibe la dun implementa iha pratika maibe lao tuir deit prosesu hirak nee tanba nee hatudu ba povu katak PM ladun konsisten.


Iha fatin ketak tuir Akademiku, Fransisco da Cunha, hatete governu kontinua foti osan barak ho rajaun oan Adisional barak, maibe governu mos persija hare didiak no tenke halo poupansa tanba rendimentu TL nian oras nee dadaun menus ou tun. Informasaun kompletu iha STL Jornal no STL Web, edisaun Sesta (16/10/2015). Thomas Sanches

Lere: “Labele Kaptura L7”

$
0
0

DILI – Maijor Jeneral Falintil Forsa Defeza Timor Leste (F-FDTL) Jeneral, Lere Anan Timur, husu ba Ministeriu Kompatente atu labele kaptura Cornelio Gama alias L7, relasiona ho kazu foti fatuk masin iha Laga, Munisipiu Baucau.

Deklasarun nee fo sai hosi Maijor Jeneral, Lere Anan Timur, ba jornalista sira iha ninia servisu fatin Kuartel Jeral F-FDTL, Fatuhada Kinta (15/10).

Ordem ida neebe hasai hosi MP katak kaer katuas L7 konaba magnesium. Hau hanoin katak L7 laiha intensaun at ida atu kontra fali ita nia estadu maibe ema mak aproveita nian tanba nee kaer mak ema ou kompania nain neebe aproveita nia nee laos kaer fali nia (L7),” hatete Lere.

Nia hatutan asuntu ida tenke tau mos iha konsiderasaun tanba dala barak kriminozu no oportunista sira aproveita veteranus hodi bele atinji sira nia objetivu.

Iha fatin hanesan Prokurador Jeral Republika, Jose Ximenes, hatete ema neebe iha osan dala barak buka aproveita veteranus nomos military, sira hodi bele salva sira nia an hodi kontinua halo krime.

Tuir informasaun neebe mak STL hetan oras nee mandadu kapturasaun ba Cornelio Gama L7 Tribunal Distrital Baucau hasai ona ba Polisia Servisu Investigasaun Kriminal (PSIK), atu kaptura L7 relasiona ho kazu neebe mak komete iha tinan hira liu ba. Informasaun kompletu iha STL Jornal no STL Web, edisaun Sesta (16/10/2015). Thomas Sanhes

Suara Timor Lorosae

ESTRADA KARIMBALA-ATABAE, KILOMETRU IDA, MILLAUN IDA USD

$
0
0

Primieru Ministru (PM), Rui Maria de Araújo, akompanha husi Ministru Obras Publikas, Transportes no Komunikasoens (MOPTK), Gastão de Sousa, Kuarta (14/10/2015), inagura estrada R2 (Karimabala-Atabae) no RMC 02 (Balibo-Nunura).

PM Rui Araújo fo sasin katak, konstrusaun ba estrada hirak ne’e, kilomtero ida gasta miliaun 1 USD to’o bainhira tinan 20 tan sei gasta milaun ida ba kilometru ida hodi halo manutesaun. Signifika, kada familia ida iha Atabae laran ne’e kada fulan tenki rai US$ 200, atu nune’e, tinan 20 mai bele nahe fali alkatraun iha estrada ne’e.

PM Rui husu ba povu tomak atu intende didiak, katak, estrada iha Timor laran tomak hamutuk kilometru 6.000, tanba ne’e, wainhira kilomentru ida gasta millaun 1 USD, osan lubuk ida maka sei gasta ba estrada.

“La’os Estadu lakohi gasta osan ba estrada, maibe ita presiza halo planu ida ne’ebe sustentavel ho planu ida ne’ebe sukat ho ita nia kbi’it, ne’e laos osan ituan ne’e iha implikasaun ba Orsamentu Estado hotu, tanba saida mak hau hakarak temi orsamentu ne’ebe gasta ba estrada ne’e, tanba hau hakarak bolu atensaun ba populasaun iha Atabae inklui iha munisipiu hotu katak, investimentu `iha estrada importante bele fasilita dezenvilviemnetu ekonomia rai laran, maibe mos investimentu ida ne’e iha kustu tan,’’ dehan PM Rui iha nia diskursu.

Alende hetan ajuda osan husi doares sira, afirma PM Rui, Governu Timor Leste mos tenki husu impresta husi Banku Dezenvolvimentu Aziatiku, signifika populasaun, Atabae, Karimbala, Batugade ho Maliana senti orgulhu tanba osan ne’ebe rehabilita esrada ne’e Banku Dezenvolvimentu Aziatiku fo deit, maibe fatin seluk Governu tenki husu impresta ona, kuandu impresta signifika tusan ida, masake nia funan la bot, maibe ne’e tusan Estadu Timor Leste tenki selu fali.

PM Rui mos informa katak, prioridade Governu rehabilita estrada Dili to’o fronteira ne’e fasilita komersiu, tanba Timor Leste nia ekonomia nessidade baziku depende ba mos nasaun vizinhu Indonesia. Nune’e, estrada Dili-Fronteira fasilita comersiu hodi halo diak liu tan hodi loke oportunidade ba populasaun sira nia moris liu husi komersiu.

PM Rui nia haree katak, rezulatdu husi servisu ida ne’e hatudu katak, Timor Leste mos bele halo sasan ho kualidade.

PM Rui lori Estadu Timor Leste nia naran fo agradese ba Banku Dezenvolvimentu Aziatiku tanba laran murak fo apoiu liu husi buat ne’ebe naran gran hodi nune’e Governu Timor Leste bele rehabilita estrada 21 mais 14 kiolometro ho seksaun R-2 ho RMC-02.

Iha fatin hanesan Ministru Gastão de Sousa hatete, seremonia inagurasaun ne’e ba estrada husi Karimbala to ponte Atabae ho naruk 21 kilometro, seluk ba manutensaun estrada husi Balibo to ponte Nunura ne’e ho naruk 14 kilometro no nia luan metro 6 tantu osan rua ne’e hamutuk milhoens 30 USD.

“Governu tenki tau matan hodi halo manutenasaun nune’e nia dura ne’e bele naruk, tan ne’e hau husu ba populasaun sira atu tau matan hotu ba estrada ne’e no orsamentu ba manutensaun estrada ne’e depois tinan 2 mak Governu foin haree fali,’’ haklaken Gastão de Sousa.

Konstrusaun estrada husi Karimbala-Atabae ezekuta husi kompania Indonesia PT Pembangunan Perumahan (PP) no husi Balibo-Nunura ezekuta husi kompania Indonesia Wijaya Karya ho nia a luan metro 6.

Diretor Jeral Departementu Pasifiku Banku Dezenvolvimentu Aziatiku, Xianbin Yao hatete, estrada diak ona bele fasilita diak liu tan atendementu servisu Estado ho mos fasilita servisu populsaun sira nian hodi fan sira nia produtu lokal.

Xianbin Yao husu ba populsaun hotu tenki tau matan ba estrada ne’e, tanba liu husi estrada diak mak dezenvolvimentu iha munispiu laran bele lao no Banku Dezenvolvimentu Aziatiku ho parseiro dezenvolvimentu sira laran ksolok tanba bele ajuda ona povu Timor Leste liu husi hadia estrada.

Seremonia inagurasaun ba estrada ne’e hetan partisipasaun husi membru Governu balun, eis membru Governu balun, membru parlamentu husi komisaun E, korpu diplomatiku, autoridade lokal iha munisipiu Bobonaro, estudante sira inklui mos komunidade iha Postu Administrativu Atabae. Nia

Jornal Nacional

ORSAMENTU SELU VETERANUS $ 97MILOENS

$
0
0

Director Direcção Nacional ba Asuntus Combatentes Libertação Nacional (DNCLN) Joaquim Carvalho de Araújo informa katak, total orsamentu ne’ebé selu ba benefisiáriu sira husi fulan Janeiru to’o ohin loron ne’e, hamutuk $ 97.253.696,84.

“Atu hateten deit katak, total ne’ebé selu iha tinan ne’e maka, hahú husi fulan Janeiru, mai to’o ohin loron, iha territóriu laran tomak, ita selu ona $ 97.253.696,84,” hateten Joaquim de Araújo ba Jornalista iha Edifísiu DNCLN Caicoli Dili, Kuarta (14/10).

Nia hateten, tinan ida ne’e sai ba pensaun $ 31.852, ba benefisiáriu 32.200.

“Iha fulan Janeiru, ita selu ba pensaun ba ema hamutuk 18.533. I benefisiáriu ne’e sai tiha ba 18.747, iha fali fulan Fevereiru ita selu 18.528, ba benefisiáriu sira hamutuk 18.742,”dehan Joaquim de Araújo.

Tuir Joaquim de Araújo katak, iha ne’e iha grau 1, husi pensaun espesiál reforma eskalaun 1, hamutuk ema 220, iha eskalun 1 ne’e, iha mos grau 1, hanesan superior iha ema 34, iha grau 2 médiu 34 pesoas, iha grau 3 inferior ema hamutuk 152, sira ne’ebé laiha intorupsaun, sira ne’e luta durante tinan 24.

Director Joaquim de Araujo salienta liu tan katak, iha mós pensaun espesiál de reforma eskalaun 2, eskalaun 2 ne’e ba sira nia dedikasaun 15 a 19, sira nia dedikasaun 15 ba 19 ne’e hamutuk, ema 523, iha grau 1 superior ne’e iha ema 26, grau 2 médiu iha ema 162, i grau 3 inferior ne’e iha ema 335.

Nia akresenta liu tan katak, agora entre sira ne’e iha mos, pensaun espesiál de reforma ho valór superior distinsaun, ne’e atu hateten deit katak, sira nia valór ne’e la hanesan ho sira seluk, sira nia valór ne’e aas oituan, i sira ne’e atu mate ka moris mós valór ne’e hanesan deit, ne’e iha ema na’in 4. Ezemplu hanesan dadauk ita nia Prezidenti atual, Maijor Jenerál, Mauhunu, ho Maun Lu-Olo, sira ne’e, nia pensaun kada fulan $ 750.

“Ba sira ne’ebé mate, hanesan ita nia saudozu Nicolau Lobato, Saudozu Francisco Xavier do Amaral, Saudozu Nino Conis Santana, Saudozu David Alex Daitula, sira nia valór ne’e moris ho mate hanesan deit,”katak Joaquim de Araújo.

Joaquim Araújo hateten liu tan katak, pensaun subsisténsia 8 a 14, tempu inteiru hamutuk 12.565, grau 1 superior iha ema 45, grau 2 médiu iha ema 828, grau 3 inferior, iha ema hamutuk 11.692.

Joaquim de Araújo akresenta katak, iha mós pensaun subsisténsia para trabalho iha 333, grau 2 médiu iha 14, grau 3 inferiór 319, pensaun de sobrevivénsia benefisiáriu hamutuk,12.386, pensaun sobrevivénsia com valór superior, de distinasaun, 1. No ikus liu ba sira ne’ebé prestasaun pekuniária únika 4 a 7 anos, partisipasaun iha tempu inteiru benefisiáriu hamutuk 6.158.

Iha fatin hanesan Bernardo Amaral hanesan benefisiáriu hateten katak, nia parte sente kontente tanba Governu rekoñese hodi fó pagamentus ba sira nia direitu, tuir luta ne’ebé maka durante sira iha, tanba ne’e nia agradese ba Governu saida maka Governu oferese ona ba sira.

“Osan ne’e maka ami simu husi Governu, ami sente kontente, tanba ho osan ne’e ami mós bele selu ami nia oan sira ba eskola, nomós bele sustenta ami nia familia uma laran,”dehan nia.

Laiha kobransa ilegál

Iha okaziaun ne’e Joaquim Carvalho de Araújo mós deklara katak, durante iha prosesu pagamentu ba benefisiáriu sira, Governu liu husi Ministériu Solidaridade Sosiál (MSS) seidauk halo kobransa ilegál ba sira.

“Ami laiha kobransa, buat hot-hotu, tratamentu hot-hotu ne’e gratuitu, nein centavus ida hodi selu, sé karik ita bo’ot sira iha informasaun katak, iha ema ruma halo kobransa ba benefisiáriu, ou iha faktu ruma, tenki aprezenta ba Ministériu Públiku atu prosesa ema ne’e,” Joaquim Araújo hateten.

Nia hatutan katak, iha ne’e formuláriu saida deit fó gratuitu, tanba Governu iha osan atu kria kondisaun sira hanesan ne’e, seidauk bele ba halo kobransa ba benefisiáriu sira, agora dadaun buat saida deit Governu maka sei selu.

“Sé iha kobransa maka ita taka hela, signifika katak ita hakarak halo buras ida ne’e, entaun sei iha kobransa ruma ita tenki lori ba prosesa tuir dalan legal. Sé nia maka komete ida ne’e, nia ba hatán iha tribunál, justisa iha ba sé deit, kuandu ba kobransa ba ema ne’e, ida ne’e krime ou korupsaun,”katak nia.

Iha fatin hanesan Julita Martins hanesan benefisiáriu hateten katak, durante nia halo tratamentu ba nia dokumentus seidauk iha ema ruma halo kobransa ba sira, i sira mós nunka fó osan ba ema ne’ebé maka durante ne’e trata hela sira nia dokumentus.

“Ami nia dokumentus durante ne’e, ami nunka fó osan ba komisaun sira ne’ebé maka durante ne’e trata ami nia dokumentus, sira mós seidauk husu osan ba ami, ami mos hein hela Governu atu selu ami iha segundu etapa,”dehan nia.eni

Jornal Nacional

MANUEL TILMAN KONSIDERA ALKATIRI HALO PROMESA FALSU BA POVU OE-CUSSE

$
0
0

Eis titular, Manuel Tilman konsidera, Prezidenti Autoridade Zona Espesial Ekonomia Sosial Merkadu (ZEESM) Oe-cusse, Mari Alkatiri, halo promesa falsu ba povu Oe-cusse. Tanba tuir Manuel Tilman, seidauk iha lei ida hodi hateten katak, kompensasaun ba povu Oe-cusse ne’e, uma sira fó fali uma, rai sira fó fali rai.

“Dr. Marí Alkatiri rasik dehan katak, indemizasaun iha Oe-cusse ne’e dehan katak, sé mak lakon rai, simu rai no sé mak lakon uma simu uma, ida ne’e lei ida seidauk iha atu fó fali indemizasaun hanesan ne’e,”dehan Manuel Tilman ba Jornalista sira iha nia kna’ar fatin Hotel Garden Beach Dili, Kuarta (14/10).

Maski ka esplika detaelles iha ne’ebé no hori bainhira mak Marí Alkatiri fó sai deklarasaun ne’e, maibé jurista Timoroan ne’e hateten katak, kompensasaun iha Oe-cusse lei seidauk iha. Entaun tenik Manuel Tilman katak, Marí Alkatiri bele hetan kontestasaun husi povu, no povu iha razaun atu kontesta, tanba lei no regulamentu ruma seidauk iha atu regula ida ne’e.

Nia esklarese katak, lei nasionál atu obriga autoridade ZEESM nian ba ida ne’e mós seidauk iha, tanba lei rai nian ne’e mós sei iha hela Parlamentu Nasionál (PN).

Manuel Tilman fó ezemplu, sé ema nia rai iha Pante Makassar, ba fó fali rai oituan iha Oesilo, ema bulak mak bele hakarak atu ba fali Oesilo.

“Buat ida hanaran kompensasaun ka indemizasaun ne’e ba buat ida naran espropriasaun, katak rai ne’e partikulár nian, Estadu presiza rai ne’e atu halo hospital, eskola ka aeroportu, entaun Estadu bele uza ninia kna’ar hodi hasai rai ne’e, maibé tenki fó osan, maibé lei ida atu kalkula osan ne’e seidauk iha”, eis deputadu husi partidu KOTA ne’e haklaken.

Manuel Tilman dehan tan, maske lei atu kalkula indeminizasaun ne’e seidauk iha, maibé direitu ida atu hetan indemizasaun ne’e iha, tanba konstituisaun mak hateten hanesan ne’eduni.

“Hahalok autoridades ZEESM sira ne’e, bele kontra lei, ou bele la kontra buat ida, tanba autoridade ne’e, autoridade duni”, Manuel Tilman afirma.

Nia esplika liu tan katak, autoridade ne’e iha knaar no podér ne’ebé hetan liu husi lei, no Mari Alkatiri emposadu husi Prezidenti Repúblika, entaun ninia knar ne’e bo’ot hanesan Ministru ida, hanesan mós Prokurador Jerál da Repúblika, Komisáriu Komisaun Anti Korupsaun, no mós Prezidenti Tribunal Rekursu ne’ebé hetan hotu pose husi Prezidenti da Repúblika.

“Dr. Mari Alkatiri mós ema lei no ema ne’e mós, ema dirijente nasionál, ha’u lafiar katak, Dr. Mari bele la kumpri fali lei,” Manuel Tilman fundamenta.

Maibé Manuel Tilman rekoñese katak, ZEESM Oe-cusse ne’e, Estadu gasta ona US$ 200 millaun husi osan Estadu nian.

“Osan ne’e signifika, ita hotu nia osan, ne’ebé ke tanba desizaun polítika ida, atu dezenvolve Oe-cusse, atu Oe-cusse sai hanesan pilotu no modellu ida, hodi dezenovolve rai Timor Leste (TL),”esplika Tilman.

Tanba ne’e mak katak Manuel Tilman, Prezidenti da Repúblika rasik, ba tau fatuk primeiru ba projetu ne’e, no fó pose ba Mari Alkatiri hodi hala’o projetu Estadu ne’e.

Manul Tilman haktuir, PN mós iha konflitu intrese ruma, Mari Alkatiri Prezidenti ba autoridade, maibé deputadu sira ba aprova tan fali orsamentu ba nia, tanba nia mak Prezidenti hela ba partidu FRETILIN.

Manuel Tilman dehan, nia lafiar atu Mari Alkatiri lahatene lei, tanba Alkatiri hanesan ema ne’ebé koñesidu iha TL.cos

Jornal Nacional

Bolsa ba jornalistas timor-oan sira iha aniversáriu 40.º hosi "Cinco de Balibó" ninia mate

$
0
0

Asosiasaun sindikál jornalista prinsipál hosi Austrália, ohin fó sai katak kria ona bolsa foun ida ba jornalista timor-oan sira hanesan memória ba repórteres australiana sira ne’ebé mate iha Timor-Leste, tinan 1975. 

Bolsa “Cinco de Balibó - Roger East” fó sai hosi Media Entertainment Arts Alliance (MEAA) iha loron komemorasaun tina hat-nulu 40.º hosi asasinatu ne’ebé tropa indonézia halo hasoru jornalista australiana na’in lima iha vila Balibó, loron 16-outubru-1975.

Jornalista daneen, Roger East, mate durante invazaun indonézia mai Dili, iha 7-dezembru-1975.

Lahalo julgamentu ba ema sira ne’ebé oho jornalista sira ne’e no Governu australianu hetan krítika tanba nunka fó presaun ba Indonézia kona-ba asuntu ne’e.

Gary Cunningham, Malcolm Rennie, Tony Stewart, Brian Peters ho Greg Shackleton mai iha Timor-Leste bainhira mosu konflitu, entre partidu Fretilin ho UDT, nomós durante funu sivil, tanba de’it hakarak Indonézia maka ukun.

Jornalista na’in lima ne’e mate durante indonézia halo operasaun bá vila fronteirisa, hanesan maneira ida hodi antesipa ba invazaun totál mai Timor-Leste iha 7-dezembru.

Jornalista sira ne’e hakfodak ho forsa espesiál indonézia nian ida ne’ebé atravesa fronteira ho Timór Osidentál, hodi tama ba hamutuk ho sira iha uma ida, tiru mate sira no sunu sira-ninia isin-maten.

Hatene fatin refere tanba iha imajen ikus molok akontese asasinatu, Greg Shackelton pinta parede liur bandeira australiana no liafuan “Austrália”, ne’ebé to’o ohin loron sei hanoin hikas iha uma refere.

Iha setembru 2000, presaun kona-ba asuntu ne’e maka halo Kamberra haktuir katak governu australiana hatene katak Indonézia invade Timor-Leste iha tinan 1975.

Bainhira, ministru Negósiu Estranjeiru, Alexander Downer, dehan katak lahatene kona-ba ataje Balibó, iha fulan outubru 1975, hodi hamate jornalista sira ne’e.

Bolsa ne’ebé fó sai ohin, tuir Paul Paul Murphy, responsável MEAA, inklui selu viajen no kursu, inklui ajuda koloka laborál jornalista timor-oan nian ba iha redasaun nasaun refere.

"Programa prátiku hanesan ne’e, nu’udar dalan ida ne’ebé apropria liu hodi fó onra no komemora Cinco de Balibo ho Roger East", dehan Muprhy.

"Tinan ida hafoin Timor-Leste hetan independénsia, liberdade imprensa sei frájil no ladun iha estrutura formál barak hodi dezenvolve kualifikasaun jornalista nian", hatutan.

Tuir planu, sei hala’o serimónia oioin iha Austrália nomós Balibo, ohin, no sei hatudu longa-metrajen “Balibo” iha fatin barak, hodi fó hanoin hikas kona-ba jornalista na’in lima ninia mate.

SAPO TL ho Lusa 

Eis-konselleiru nebe lohi Timor-Leste hetan kondenasaun prizaun tinan neen

$
0
0

Eis-konselleiru ida hosi setór petrolíferu nebe lohi Governu timoroan, Bobby Boye, hetan kondenasaun ba prizaun tinan neen hosi tribunál federál ida norte-amerikanu nian no tenki fó fali dolár millaun 3,51 ba Timor-Leste.

Boye, ho tinan 52, moris iha Mahwah, New Jersey, hetan kondenasaun tanba "uza empreza ida ho kontabilidade fraudulenta hodi lohi nasaun estranjeiru ida ho dolár millaun 3,5 resin", esplika hosi prokuradór Paul J. Fishman, iha komunikadu.

Iha fulan-Abril, Boye asumi ona responsabilidade ba krimi sira nebe akuza nia.

Prezu iha New Jersey iha fulan-Juñu 2014, Boye hela iha prizaun domisiliáriu bainhira hahú negosiasaun sira entre defeza ho akuzasaun.

Iha fulan-Novembru tinan liubá, nia hasai tiha nia advogadu privadu, hodi husu, tanba falta osan, defensór públiku ida, nebe halo ona negósiu ba admisaun kulpa hosi Boye no promete ona hodi selu osan subtraídu ba Timor-Leste.

Ikusmai, iha fulan-Abril Boye aprezenta ona deklarasaun ida kulpa nian hosi krimi fraude nian.

Ho osan nebe naok hosi Timor-Leste, Boye sosa ona uma oioin, karreta ho sasán luxu sira seluk hanesan parte hosi akordu ho akuzasaun nebe nia hatán hodi entrega sasán sira ne'e no selu mós "dolár millaun 4,23, reprezenta folin nebe nia hetan hosi krimi ne'e".

Iha akuzasaun ho pájina 10, eis-konselleiru hatete kona-bá nia serbisu iha Timor-Leste no oinsá halo naok ne'e liuhosi kriasaun empreza multinasionál ida ba direitu no kontabildiade, Opus & Best, nebe nia hanesan sósiu úniku.

Refere katak Boye "konsiente no iha intensaun hodi halo konspira no akordu ho ema seluk, koñesidu no deskoñesidu, hodi elabora eskema ida hodi lohi (Timor-Leste) liuhosi razaun falsu sira".

Nia objetivu maka "hodi sai riku tanba fraude hosi lukru nebe hetan iha kontratu sira konsultoria nian" hosi Timor-Leste, no laiha kúmplise ida iha Timor-Leste nebe maka tama iha akuzasaun.

Nune'e, Boye lori nia feen (agora daudaun sira haketak malu no nia feen la hetan akuzasaun) hodi loke konta email hosi "Opus & Best", inklui alegadu ida sósiu Dominic Lucas - nebe seidauk hatene katak ema ne'e ezisti ka hanesan naran seluk Boye nian.

Kandidatura sira ba kontratu iha Timor-Leste hala'o hosi O&B iha "deklarasaun falsu oioin no reprezentasaun materiál sira nebe hakarak hatudu katak hanesan empreza lejítimu ida" nebe halo operasaun iha nasaun oioin iha tinan barak nia laran ho "advogadu sira, konsultór sira no ekonomista sira nebe importante".

"Iha realidade, Boye harii Opus & Best hodi aprezenta dokumentu sira nebe hodi lohi. Aleinde, Opus & Best la fó serbisu ba ema ida aleinde Boye rasik", dokumentu ne'e hatete.

Hafoin ne'e Boye uza ona nia partisipasaun iha komité revizaun rasik hosi proposta sira iha Timor-Leste hodi hetan konkursu no kontratu sira ba Opus & Best, halo Timor-Leste hatama ba Boye nia konta osan dolár millaun 3,51 entre fulan-Juñu no fulan-Dezembru 2012.

Iha fulan-Abrik 2013, Boye tenta atu Timor-Leste selu tan dolár rihun 250 ba Opus & Best Hong Kong, maibé Díli la hatán proposta no hafoin ne'e Boye sai hosi Timor-Leste.

Iha fulan-Maiu nia rohan, Dominic Lucas haruka ba Timor-Leste fatura ikus ho folin dolár rihun 630.

SAPO TL ho Lusa

Hamlaha ho kiak iha Luzofonia, la inklui Portugal, sei afeta ema millaun 40

$
0
0

Hamlaha ho kiak afeta 16% hosi ema luzófonu millaun 250, la inklui Portugal, ho Guiné-Bissau no Guiné-Ekuatoriál iha rejistu ba taxa kiak hamutuk 75%, haktuir hosi informasaun ofisiál hosi instituisaun internasionál oioin.

Maibé, iha dékada ikus ne'e, Angola, Brazil ho Cabo Verde hadi'a ona índise sira ne'e, liuliu destake ba nasaun súl-amerikanu nebe, iha tinan 12 nia laran, "lakon" hosi mapa mundiál hamlaha nian (hosi 10% iha 2002 ba 1,7% iha 2014), ki'ik liu hosi limiti 2,3%, konsidera hosi FAO limiti hosi "eradikasaun", hodi envolve mós ema millaun 3,4, haktuir hosi informasaun governu nian.

Kazu sira nebe todan liu akontese iha Guiné-Bissau no Guiné Ekuatoriál, nebe iha nasaun rua ne'e iha kazu tolu kiak nian iha populasaun na'in haat, faktu ida nebe aumenta iha nasaun dahuluk mantén 45% hosi populasaun millaun 1,7 ho kiak maka'as no nasaun daruak la konsege hetan rezultadu di'ak sira, maski iha rendimentu "per kapita" aas liu hosi Áfrika subsarianu.

Situasaun hanesan akontese iha Mosambike, nebe índise kiak nian, tuir Fundu Monetáriu Internasionál (FMI9, mantén estável iha dékada ikus ne'e, maski ho aumentu neineik, tuun hosi 54,7% ba 54% hosi totál populasaun (populasaun millaun 26 resin) konsideradu hanesan kiak, nebe reprezenta habitante millaun 13 resin.

Maibé Banku Mundiál (BM) ho FMI hatete katak Mosambike "falla ona" iha objetivu hodi hamenus kiak, nebe tenki to'o 42% iha 2014, maski sira hatudu optimizmu hasoru diminuisaun hamlaha nian (hosi 56% iha dékada 1990 nia rohan ba 24% iha 2014).

Maibé rezultadu prátiku sira hanesan trájiku tanba Mosambike rejista média ida rihun 80 ba ema sira nebe mate tinan-tinan tanba desnutrisaun maka'as, nebe afeta 40% hosi populasaun sira.

Situasaun todan seluk akontese iha São Tomé & Prínsipe. Estudu ida hosi Governu ho apoiu hosi Organizasaun Internasionál Serbisu nian hatudu katak 63% hosi habitante rihun 195 resin hanesan kiak, ho 14% hosi sira iha kiak maka'as no taxa ida dezempregu nian entre populasaun ativu besik 70%.

Iha fatin seluk, Timor-Leste, maski neineik, hamenus nafatin índise kiak nian iha nasaun, tuir FAO, nebe agora daudaun besik 41,1% populasaun moris iha limiti kiak nia okos, ho subnutrisaun iha nível nebe di'ak oituan, tuun hosi rihun 400 ba rihun 300 hosi númeru subalimentadu sira.

Kazu hanesan susesu nian akontese iha Angola, nebe estatístika hosi FMI no Sentru Estudu no Investigasaun Sientífiku hosi Universidade Katóliku nian destaka faktu katak, iha 2000, kuaze 92% populasaun moris ho menus dolár rua loron-loron, folin ida nebe liutiha tinan sanulu tuun ba 54%, hanoin katak iha 2015 bele tuun liu hodi bele to'o iha 36,7%.

Maibé, iha mós númeru hanesan, balun hanesan kontraditóriu, iha mós ema angolanu sira entre 7,1 no 9,2 iha kiak laran.

Cabo Verde, tuir informasaun hosi Nasaun Unidu, hanesan nasaun luzófonu nebe hamenus liu kiak maka'as iha dékada ida ho balun ikus ne'e, tuun hosi 49% iha dékada 1990 ba besik 26% iha 2014, nune'e hamenus iha períudu hanesan, subnutrisaun króniku iha faixa etáriu entre tinan 0-5 hosi 16% ba 9,7% no subnutrisaun aguda hosi 6% ba 2,6%.

Iha loron-sesta ne'e asinala Loron Mundiál Alimentasaun nian, loron nebe harii hosi Organizasaun Nasaun Unidu ba Alimentasaun no Agrikultura (FAO) iha tinan 1945, no iha Loron 17 fulan-Outubru sei selebra Loron Mundiál Halakon Kiak.

SAPO TL ho Lusa

Mostra de Teatro lusófono em Macau arrancou hoje com Seiva Trupe

$
0
0

Macau, China, 16 out (Lusa) -- A segunda Mostra de Teatro dos Países de Língua Portuguesa em Macau arrancou hoje com "As mãos de Eurídice", dos portugueses Seiva Trupe, e conta com a participação de cinco companhias da lusofonia.

A peça tem uma especial ligação à cidade -- apesar de esta ser a primeira que aqui é mostrada -- já que Eurídice e o escritor Gracindo Tavares viajam pelo mundo, parando em locais com jogos de casino, incluindo Macau.

"O protagonista e a sua querida Eurídice passam por várias partes do Ocidente, da Europa, e também passam por Macau. Mas tal como a própria companhia [de teatro], acabam por regressar", explicou à Lusa o encenador Júlio Cardoso.

Apesar do texto em português, Cardoso garante que "esta é uma peça que foi pensada para ser dirigida às mais amplas camadas de público", e poderá ser facilmente apreciada por outras comunidades.

Com 42 anos, a Seiva Trupe conta com uma vasta experiência internacional, mas não deixa de salientar a experiência de Macau como única.

"É muito curioso e até direi emocionante (...) chegarmos aqui à China para representar em português. Lembramo-nos de todos os grandes que passaram por aqui, nomeadamente esse homem, esse mestre, essa referência que foi Camões", sublinhou Júlio Cardoso.

O encenador chamou a atenção para o "espaço belíssimo" que é o Teatro D. Pedro V, onde vai decorrer a mostra: "Confesso que quando aqui cheguei, dei uma volta, olhei para o teatro e foi com uma certa emoção que concluí que é uma bela joia da arquitetura teatral do século XIX".

"As mãos de Eurídice" faz parte de um conjunto de cinco espetáculos, em cena até dia 21, e que integram a Semana Cultural da China e dos Países de Língua Portuguesa, um evento organizado pelo Fórum Macau, com a colaboração do Instituto Português do Oriente (IPOR).

"Pensamos que a mostra pode reforçar a componente de afirmação cultural como plataforma entre a China e os países de língua portuguesa e, por outro lado, entendemos também que o teatro é uma forma de expressão artística que traduz muito a vida e o pulsar das próprias dinâmicas sociais de cada um dos países", explicou João Neves, diretor do IPOR.

A mostra de teatro destina-se aos falantes de português, mas não apenas aos nativos. A ideia é potenciar o teatro como "forma de interagir com a língua e criar diálogos e competências interculturais".

Com este evento -- "o acontecimento de teatro em língua portuguesa que se realiza mais a Oriente" -- o IPOR deseja também aproveitar a presença de atores, técnicos, encenadores, diretores, produtores de diferentes países para "criar redes de contactos e redes de exploração de novas oportunidades".

Este ano, o IPOR convidou uma companhia de Macau, a Hiu Kok, com mais de 40 anos, que se aliou a um projeto mais jovem, a Macau Art Fusion. A peça "A Cegueira""é uma metáfora para a toda a mostra mas também para Macau", já que "ressalva a importância e a conveniência de todos procurarmos grandes plataformas de entendimento, porque todos melhoramos com isso", explicou João Neves.

De Moçambique chega "A Cavaqueira do Poste", da companhia Lareira Artes, que aborda "a questão das desigualdades sociais, esse mundo que enriquece por um lado mas deixa ficar para trás alguns".

Os timorenses Tomato Leste levam ao palco "Babalú", com "temáticas como os direitos das crianças e a igualdade de género".

Por fim, de São Tomé e Príncipe chegam Os Criativos, com a peça "O Médico", que "traz também uma preocupação social na área da questão da violência contra as mulheres".

ISG // VM

Miguel Oliveira quer manter-se no topo no Grande Prémio da Austrália de Moto3

$
0
0

Phillip Island, Austrália, 16 out (Lusa) -- O português Miguel Oliveira pretende continuar "no topo da tabela dos tempos" no Grande Prémio da Austrália de Moto3, após ter sido hoje o mais rápido nos treinos livres da 16.ª prova do Mundial de motociclismo de velocidade.

"No final do dia estou contente com o trabalho, o nosso objetivo tem sido estar sempre no topo da tabela de tempos e na corrida iremos lutar por um pódio", disse Miguel Oliveira, em comunicado divulgado pela sua assessoria de comunicação.

Aos comandos de uma KTM, o piloto português obteve o melhor tempo absoluto durante a primeira sessão de treinos, ao cumprir a melhor volta ao circuito de Phillip Island em 1.37,209 minutos, tendo obtido a terceira marca nos segundos treinos, com 1.37,803 minutos.

"O primeiro dia de treinos correu bastante bem, consegui ser rápido desde o início, mas na sessão da tarde as condições estavam um pouco diferentes, tinha chovido e decidimos sair apenas nos 10 minutos finais. Ainda assim, consegui o 3.º melhor tempo", explicou.

O piloto de Almada é o único português que já conseguiu subir ao pódio no Campeonato do Mundo de motociclismo de velocidade, tendo inclusive obtido três vitórias na categoria inferior, já este ano, em Itália, Holanda e Espanha (Grande Prémio de Aragão).

RPC // NF
Viewing all 15970 articles
Browse latest View live


<script src="https://jsc.adskeeper.com/r/s/rssing.com.1596347.js" async> </script>