Quantcast
Channel: - TIMOR AGORA
Viewing all 16014 articles
Browse latest View live

Polísia na'in 50 resin mate ona iha Rio de Janeiru iha tinan ne'e

$
0
0

Polísia militar ida nia mate iha loron-sesta madrugada ne'e iha Rio de Janeiro aumenta ona númeru ba na'in 51 hosi ajente seguransa sira ne'ebé mate iha estradu brazileiru ne'e, iha tinan ne'e, divulga hosi imprensa brazileiru iha loron-sesta ne'e.

Tuir portal notísia G1, polísia militar Eduardo da Silva Dias, tinan 48, mate iha loron-sesta madrugada ne'e.

Ajente tama iha Hospital Jeral Nova Iguaçu, iha rejiaun metropolitanu hosi sidade Rio de Janeiro, iha loron-kinta kalan, ho estadu ne'ebé todan tebes.

Polísia hetan tiru iha ulun iha Viaduto da Posse, iha mós Nova Iguaçu. Ajente tama iha situasaun koma no dada iis ho ajuda hosi aparellu maibé la konsege rezisti ba kanek sira.

Rio de Janeiro hetan hela intervensaun militar iha fulan tolu liubá tanba violénsia maka'as ne'ebé maka akontese iha estadu no, iha períudu ne'e, oho mós vereadora Marielle Franco no nia motorista, Anderson Gomes, iha emboskada ida, iha loron 04 Marsu.

SAPO TL ho Lusa

Lu Olo: “Hau Prezidente Ba Povu”

$
0
0

DILI – Prezidente da Republika Francisco Guterres Lu Olo hateten, asumi knaar hanesan Prezidente da Republika nee ba povu tomak, ida nee kontinua nafatin no laos Prezidente ba ema ida rua nian.

“Hanesan Prezidente da Republika, hau sei nafatin Prezidente ba povu tomak, laos Prezidente ba ema ida, rua nian,” haktuir Prezidente da Republika Francisco Guterres Lu Olo ba Jornalista bainhira partesipa iha selebrasaun Misa ba loron 20 de Maiu, iha Igreza Santo Antonio Motael, Dili, Sesta, (18/05/2018).

Lu Olo hatutan, Prezidente da Republika sei nafatin ba povu tomak, tanba nee kuandu Prezidente da Republika dehan nia Prezidente ba povu tomak maka nia kompetensia tuir deit konstituisaun no lei.

Antes nee Prezidente Alaiansa Mudansa ba Progresu AMP, Xanana Gusmao husu ba aktual Prezidente Republika Francisco Guterres Lu Olo atu sai Prezidenete ba Povu tomak tanba  antes nee nia atu sai Prezidente Republika hateten  nudar Prezidente ba Povu tomak maibe labele Prezidente ba nian partidu politiku. 

Notisia kompletu lee iha jornal STL edisaun Sabado, (19/05/2018)

Madalena Horta | Suara Timor Lorosae

20 de Maiu Valor Boot Ba Luta Nain Sira

$
0
0

DILI – Loron 20 de Maiu hanesan loron neebe Timor Leste komemora ninia resturasaun independensia  ba dala 16, no loron nee atu fo hanoin fila fali maluk sira neebe fo sira nia isin hodi luta ba rai ida nee.

"Hau hakarak hatoo ba povu tomak katak, loron 20 de Maiu nee ita nia heroi sira hotu neebe maka fo sira nia isin, ho ran ba rai ida nee, tanba nee ita komemora loron ida nee, lori  ita atu hanoin fila fali valor boot neebe maka sira fo hodi luta ba rai ida nee too hetan ukun rasik aan. Neemak ita hahi loron importante nee,” deklarasaun nee fo sai husi Prezidente da Republika Francisco Guterres Lu Olo ba Jornalista bainhira partesipa iha selebrasaun Misa ba loron 20 de Maiu, iha Igreza Santo Antonio Motael, Dili, Sesta, (18/05/2018).

Nia afirma liu tan, 20 de Maiu hanesan loron selebasaun ba restaurasaun da Independensia no halo mos reflesaun fila fali ba kotuk, hodi hanoin hetan maluk sira neebe maka fo sira nia isin, no ran ba rai ida nee. 

Notisia kompletu lee iha jornal STL edisaun Sabado, (19/05/2018)

Madalena Horta | Suara Timor Lorosae

Independensia Ba Dala 16, Dom Virgilio: Festeza Loron Importante Ho Eukarista

$
0
0

DILI – Komemorasaun loron independensia RDTL ba dala sanulu resin neen, loke ho selebrasaun eukaristia santa misa, neebe halao iha igreza Motael.

Iha homilia Amu Bispu Deoseze Dili, Dom Virgilio do Carmo da Silva hateten, dala ida tan iha tinan 2018 halibur hamutuk hodi komemora loron independensia RDTL ba dala sanulu resin (16) nee, povu festa loron importante nee loke eukaristia santa misa, hafoin aktividades sira seluk sei turi mai.

Ida nee hatudu nafatin mai ita nia identidade ida, povu ida neebe fiar iha nai maromak santisma trindade maka nain ba povu no ba rai ida nee, neebe hanaran rai lulik tera de santa kruz,” dehan Dom Virgilio iha nia homilis, bainhira prezide misa selebrasaun independensia ba dala 16, iha Igreja Motael, Dili, Sesta, (18/05/108).

Dom Virgilio hatutan, nee deit maka bensaun nai maromak nian sulin nafatin mai sarani sira, hanesan ohin rona iha primeira litura, tanba nee iha loron ida nee saida los maka sai ema hotu nia preokupasaun.

Iha fatin hanesan Ministru Estatal, Valentim Ximenes hateten, hodi komisaun organizadora nia naran, hakarak agradese ba Amu Bispu Dom Virgilio neebe maka aseita konvite, hodi mai selebra misa, hodi komemora loron independensia RDTL ba dala 16. 

Notisia kompletu lee iha jornal STL edisaun Sabado, (19/05/2018)

Ekipa STL

Turizmu Esensiál Maibé Problema Mak Infraestrutura Bázika

$
0
0

DILI, (TATOLI) – Dekanu Fakuldade Ekonomia no Jestaun (FEJ) Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL), Fernando Baptista Anuno, hatete setór turizmu esensiál tebes, maibé poblema boot ne’ebé Timor-Leste enfrenta mak infraestrutura bázika mezmu balun responde ona.

“Mina tempu ida sei maran mas ita ko’alia kona-ba turizmu presiza identifika nia potensionalidade. Depois de ita restaura ita-nia independénsia kada ministériu iha ona programa tuir planu estratéjiku dezenvolvimentu nasionál, ho programa ne’ebé iha Governu foun mai kontinua. Ita haree ba interese nasionál mezmu asuntu balun liga ho polítika mas haree ba objetivu prinsipál mak mai responde povu nia preokupasaun”, Fernando hatete iha Kampus Rezende, UNTL, ohin.

Nune’e importante atubele haree ba setór agrikultura, turizmu, rekursu minerál, edukasaun, saúde, infraestrutura hodi responde nesesidade povu. Bainhira hatán ona mak povu ida-idak sei buka nia dalan nune’e neineik ba beibeik hanesan kompromisu ne’ebé hato’o husi forsa polítika sira katak atu hasai povu husi ki’ak.

“Ho esperansa boot liuhusi períodu ne’ebé mak ita-nia Governu tenta rezolve fronteira marítima nune’e bele dada gazodutu mai Timór no kontinua diversifika atividade ekonómika naun petrolíferu atubele substitui, nune’e ita-nia rendimentu la’ós mai husi mina de’it mas husi turizmu, agrikultura, indústria hodi responde dezenvolvimentu ekonómiku”.

Timor-Leste, nasaun ida lokalizada iha Ázia ne’ebé mak iha nia kultura, ambiente, eransa kona-ba istória rezisténsia ne’ebé úniku no tenke esplora, entantu ekonomia país ne’e depende de’it ba minarai no gás.

Dekanu ne’e husu atu líder sira tuur hamutuk hodi rezolve kestaun refere atu nune’e dezenvolvimentu iha setór hotu bele la’o bá oin.

Estudante FEJ, Amelito da Costa, bainhira observa ekonomia país nian hatete munisípiu balun iha produtu lokál ne’ebé potensiál tebes, maibé tanba kondisaun estrada nune’e difikulta atu bele asesu ba merkadu.

“Partidu A ka B mak sa’e mós importante mak dezenvolvimentu tenke la’o”.

Jornalista: Maria Auxiliadora | Editora: Rita Almeida

Imajen: Google.

Diferiénsia Partidu Maibé Tenke Unidade

$
0
0

DÍLI, (TATOLI) - Dosente  Institutu superiór filozofia no teolojia, Semináriu Maiór, Fatumeta Díli, Padre Martinho Gusmão hateten perante estudante sira iha salaun Madre Canossiana, Becora-Díli, kinta ne’e katak iha situasaun ida agora, ita bele diferénsia partidu maibé importante tenke iha unidade ba malu nafatin, nu’udar timoroan.

“Ha’u husu ba imi, mezmu imi iha diferensa partidu, maibé tenke iha espiritu unidade. Buat ida ne’e, xave iha ita-nia moris,” dehan amu Martinho Gusmão bainhira aprezenta kona-ba Papel Ideologia de Nicolau Lobato antes de proclamação e depois da restauração da independência de Timor-Leste.

Amu akresenta katak Timor-Leste ne’e imajinasaun ida bainhira ita sei iha fatin determinadu ruma iha nasaun ne’e, ezetu timoroan sira hasoru malu iha estranjeiru no rekuñese malu aan.

“Kuandu ita-nia lider sira la hatene hanorin ita imajina Timor nia futuru. Ha’u benar-benardiskorda. Anti, kuandu ema dehan joven sira ne’e futuru Timor nian. Tidak ada! Joven sira é passado lider sira nian i lider sira futuru joven nian. Tanbasá? Ohin loron ne’e, labele hanorin barak maibé fó ezemplu,” hateten eis amu-paroku Manatuto ne’e.

“Se ha’u haree lider  koruptór, manipula, joven sira dehan ha’u-nia futuru nasaun mak ne’ebá. Mas kuandu inan-aman sira hateke ba ninia oan sira, agora ó di’ak, ami uluk ne’e kuitadu! Ami saida mak iha? Ne’e duni ha’u proteje ó atu labele moris, ó ha’u-nia pasadu. Ó, ha’u-nia futuru,” amu Martinho reforsa.

Nune’e amu Martinho sita tan Saudozu Nicolau Lobato nia afirmasaun dehan nune’e: De Oecusse a Tutuala, de Lospalos às fronteiras, de Ataúro à Jaco, de mar a mar, somos só um povo, uma só nação com uma só patria Timor-Leste. Nós confiamos na certeza da nossa vitória. É por isso estamos determinados a lutar até vencer mas nós notamos com a vitória ganha porque temos a certeza da nossa vitória. Por isso, dizemos a vitória é certa.

Nia lembra mós saudozu prezidente Nicolau nia liafuan katak Os nossos amigos são mais poderosos. Nós somos um país pequeno e fraco. Entretanto, sabemos, podemos e devemos vencer.

“Ne’e duni, unidade nasionál é sentimento do ‘Ita’,” subliña padre Martinho Gusmão, iha nia palestra ba estudante sekundáriu no universitáriu sira, iha semináriu nasionál Valoriza no Habelar Espirito 20 maio 2002.

Razaun, tuir amu, bazea ba afirmasaun saudozu Nicolau Lobato nian ne’ebé hateten; O dia da liberdade, o desejo de independência nasce com povo, vive com povo, pulsa todos os dias no coração do povo. “Sentru husi estadu ida é o povo,” nia reforsa tan.

Padre Martinho haktuir tan Nicolau Lobato; Um povo que surge de deshumano sistema colonial, um povo que renasce das cinzas do esquecimento, um povo que retoma consciência de si mesmo, um povo que luta sem trégua contra o espansionismo colonial indonésia e imperalismo.

Um povo que surge, um povo que renasce, um povo que retoma, um povo que luta. “Nós somos. Ita mak halo, purtantu unidade é unidade do espirito,” padre Martinho friza tuir afirmasaun saudozu prezidente Nicolau Lobato nian.

Nune’e mós tuir amu, iha 20 de maio 1978 Nicolau Lobato dehan; Primeiro apelo unidade de todo povo, Segundo apelo à unidade de todo povo e terceiro apelo unidade ao todo povo. Ne’e duni unidade.

Amu Martinho akresenta tan tuir Nicolau Lobato, no konsidera importante, dehan; A FRETILIN considera-se purtanto a continuadora de todas tentativas emancipalista e a materializaçcão das mais profundas aspirações do nosso povo. FRETILIN é a continuadora. FRETILIN la’ós fundadór; la iha ideia.

Hodi reforsa, Nicolau Lobato dehan tan; Nós estamos na liña certa, nós somos únicos ilegitimos depositário do legado dos nossos antepassados. Ita haree Nicolau Lobato sempre uza “Nós somos”, verbu ne’ebé mós. Signifika katak Nicolau Lobato nunka dehan; “Eu sou fundador. Nada mais!”

A nossa unidade é basea-se nos princípios. A nossa unidade é base dos princípios. A nossa unidade é forjada na luta, guiado por princípios justos e utilizando métodos corretos.

“Princípios justos, métodos corretos ne’e Mao Tse Tung, Nicolau (Lobato) foti. Princípio justo buat ida importante,” Dosente  Institutu superiór filozofia no teolojia realsa.

“Nicolao Lobato dehan; ita-nia lakon ne’ebé boot liu mak enkuantu povu lakon husi ita-nia moris. Kuandu ema nia sofrimentu la tama ona iha ita-nia simpatia. Sabemos, podemos e devemos vencer,” amu Martinho haktuir.

Diskursu saudozu prezidente Nicolau Lobato, bele klik; https://www.youtube.com/watch?v=lGCoHwnDz3s&feature=share

Jornalista: Rafy Belo | Editór : Manuel Pinto

Imajen: Eis Pároku Parókia Manatuto, Pe. Martinho Gusmão.

Fretilin recolheu provas de "crimes eleitorais" - Alkatiri

$
0
0

Díli, 19 mai (Lusa) - O secretário-geral da Fretilin, segundo partido mais votado nas eleições de sábado em Timor-Leste, disse hoje que o partido encontrou provas de "crimes eleitorais" que fazem parte da documentação que apresentou ao Tribunal de Recurso.

Em declarações à Lusa, Mari Alkatiri escusou-se a avançar detalhes concretos sobre o recurso que a Frente Revolucionária do Timor-Leste Independente (Fretilin) apresentou hoje contra o apuramento dos resultados das legislativas.

Referindo-se aos prazos curtos do processo eleitoral, explicou que, além do recurso hoje apresentado, a Fretilin continua a realizar investigações.

"Vamos deixar o Tribunal deliberar e considerar. Este é um processo eleitoral e os prazos são muito curtos. O que apresentamos já é substancial, mas a investigação continua em termos de crimes eleitorais. Temos seis meses para o fazer", disse à Lusa na sede do Comité Central da Fretilin em Díli.

Questionado sobre se as queixas levadas ao Tribunal de Recurso incidem particularmente na região de Oecusse, em que a Fretilin perdeu significativamente face a 2017, Alkatiri disse que foram recolhidas "provas", sem as detalhar.

"Temos muitas provas em Oecusse. As pessoas continuam traumatizadas. Há carros estranhos com pessoas estranhas que continuam a intimidar. Teremos que gerir isto com certo cuidado. A última coisa que gostaria de provocar seria um conflito entre comunidades, em Oecusse ou no resto de Timor", afirmou.

Independentemente das investigações, Alkatiri disse que o partido respeitará qualquer decisão do Tribunal de Recurso ao qual cabe a validação final dos resultados eleitorais.

"O Tribunal é tribunal, e num Estado de direito democrático a decisão final é do tribunal e qualquer pessoa que tenha sentido de Estado vai ter que aceitar", disse.

Considerando que o facto da Fretilin ter crescido significativamente no seu apoio eleitoral implica que "não houve derrota mas sim uma vitória adiada", Alkatiri admitiu que pode afastar-se da liderança do partido.

"A idade conta e pesa. Estar e continuar na Fretilin sim, estarei. Liderar vamos ver", disse numa conversa à margem de um concerto na CCF que assinala hoje o 44º aniversário da Associação Social Democrática de Timor-Leste (ASDT), segundo partido criado em Timor-Leste e que em setembro de 1974 se transformou na Fretilin.

Os comentários de Alkatiri foram feitos horas depois do partido ter apresentado no Tribunal de Recurso, em Díli, um recurso contra a ata de apuramento nacional dos resultados.

"O recurso foi entregue aqui hoje. Ainda está a ser considerado. O Tribunal tem 48 horas para se pronunciar, segundo a lei", confirmou à Lusa uma fonte do Tribunal de Recurso.

O assunto foi uma das questões abordadas hoje numa reunião do Comité Central da Fretilin (CCF) na sede do partido em Díli.

Recorde-se que na quinta-feira o líder da Frente Revolucionária do Timor-Leste Independente (Fretilin) e ainda primeiro-ministro, Mari Alkatiri confirmou que o partido estava a realizar investigações a supostas irregularidades durante a votação, particularmente centradas no enclave de Oecusse.

Um dos resultados mais surpreendentes da votação de sábado ocorreu na Região Administrativa Especial de Oecusse-Ambeno (RAEOA), em que a Aliança de Mudança para o Progresso (AMP) bateu a Fretilin de Mari Alkatiri - que geriu a região durante vários anos - por uma diferença de mais de 11.600 votos.

Apesar de líderes da Fretilin continuarem a gerir a região, o partido obteve apenas 10.800 votos contra os mais de 22.400 da AMP. Em 2017 a diferença foi de apenas 45 votos.

A derrota levou Arsénio Bano - que ficou a assumir o cargo de presidente interino da RAEOA em substituição de Mari Alkatiri, quando este assumiu o cargo de primeiro-ministro em 2017 - a fazer um pedido de desculpa público no Facebook.

O escrutínio municipal e apuramento nacional confirmaram que a Aliança de Mudança para o Progresso (AMP) venceu as eleições legislativas com mais de 305 mil votos, ou 49,6% do total, o que lhe dá 34 dos 65 mandatos do Parlamento Nacional e a possibilidade de formar o VIII Governo constitucional sem necessitar de qualquer apoio adicional.

Em segundo lugar ficou a Fretilin, que liderou a coligação minoritária do anterior Governo, e que obteve mais de 213 mil votos, ou 34,2% do total, mantendo o mesmo número de deputados, 23.

No Parlamento estará também o PD, parceiro da Fretilin no VII Governo, e que perdeu dois deputados para cinco, tendo obtido mais de 50 mil votos ou 8,1% do total, e a Frente de Desenvolvimento Democrático (FDD) que obteve 34 mil votos (5,5%) do total e 3 deputados.

ASP// ATR

Maioria absoluta "não é um cheque em branco" para Governo - PR

$
0
0

Díli, 20 mai (Lusa) - O Presidente da República timorense considerou hoje que a maioria absoluta saída das eleições legislativas de 12 de maio "não é um cheque em branco" para o Governo que deve honrar as promessas e compromissos feitos na campanha.

"Os cidadãos deram ao país uma maioria clara para governar. Mas maioria clara não é um cheque em branco para um governo, qualquer que seja o governo, fazer o que quer. Não. Governar é escolher políticas adequadas, é implementar medidas equilibradas para responder às necessidades do povo. Governar é promover os superiores interesses do povo e do país" disse hoje Francisco Guterres Lu-Olo.

"A maioria clara que resultou da eleição antecipada torna mais fácil o trabalho de governar, mas para reforçar a confiança na democracia, os políticos têm de honrar as promessas que fazem durante as campanhas eleitorais", sublinhou.

Lu-Olo falava perante as principais figuras do Estado numa cerimónia em frente ao Palácio do Governo em Díli que assinalou o 16.º aniversário da restauração da independência de Timor-Leste.

Foi o primeiro discurso do chefe de Estado depois das eleições de 12 de maio, que ocorreram depois de um período de tensão política em que, como destacou hoje o Presidente, os cidadãos deram um "alto exemplo de maturidade, reforçando a paz, a estabilidade e a democracia" do país.

Referindo-se ao seu próprio papel, Lu-olo disse que tudo fará no âmbito das suas competências para "ajudar a unir o país, promover a participação dos cidadãos no desenvolvimento nacional e cooperar com todos os órgãos de soberania para facilitar a definição e a aplicação das políticas de desenvolvimento nacional, a todos os níveis.

Ainda que seja salutar para o país uma "oposição forte e competente", Lu-Olo considera que "há interesses nacionais" que devem unir todos os timorenses e que "requerem o concurso da oposição e a capacidade do governo ouvir e dialogar, para ter êxito".

"Podem continuar a contar comigo para ser o Presidente de todos e para todos os timorenses e ser fator de unidade, diálogo e inclusão da sociedade. Juntos, alcançaremos mais rapidamente, as metas de desenvolvimento do país e de melhoria do bem-estar dos timorenses todos, sem excluir ninguém", disse.

Para Lu-Olo a prioridade do Estado continua a ser o "desenvolvimento das melhores condições possíveis para o reforço da soberania nacional" o que obriga a "desenvolver rapidamente esta terra e melhorar as condições de vida e bem-estar dos cidadãos todos".

"Governar com sucesso é alcançar resultados positivos: Desenvolver o país e melhorar as condições de vida de todos é que será governar com êxito. Aqui reside o fulcro da reflexão que proponho a todos nós", sublinhou.

Para o chefe de Estado, o dia que hoje se comemora, "evoca e prova a capacidade da nação timorense para se unir, resistir e vencer", transformando "os valores, as tradições e a cultura em instrumentos de realização do nosso sonho, e do dos antepassados, de construir um futuro melhor, num país melhor".

Francisco Guterres Lu-Olo recordou que o primeiro ano do seu mandato, cumprido hoje, "foi um ano recheado de desafios" para todos, com o país a cair num "impasse político, que criava obstáculos à aprovação de leis e de outros instrumentos constitucionais fundamentais para a governação".

Defendendo a sua decisão de convocar eleições antecipadas para resolver o impasse, apesar do potencial risco, Lu-Olo disse que "os cidadãos responderam ao desafio, com extraordinária maturidade, espírito de tolerância e vontade de dar as mãos, em nome da paz".

"Na preparação e realização das eleições antecipadas o comportamento sereno, maduro e tranquilo dos cidadãos, em todo o país, elevou o nome de Timor-Leste, na região e no mundo", disse.

"Os cidadãos timorenses tornaram-se um exemplo digno de ser seguido por todos, incluindo pelos líderes - agora e no futuro", sublinhou.

Para o chefe de Estado a crise recente mostrou que o sistema constitucional do país funciona e o "processo político exemplar" em curso "é o melhor presente de aniversário que a nação pode desejar".

Lu-Olo deixou ainda apelos para que se consiga fomentar a crescente participação dos eleições na vida pública, além das eleições e na "definição e implementação das prioridades de desenvolvimento, a nível nacional e no desenvolvimento local".

"Com as condições de paz, estabilidade e clareza política que o país revela, neste momento, os cinco anos da 5.ª Legislatura que, dentro de pouco tempo, se vai iniciar com a abertura do novo parlamento Nacional, têm de ser anos em que Timor-Leste dê novos passos decisivos: na qualidade da nossa economia; e na qualidade do nosso desenvolvimento, para realizarmos os Objetivos de Desenvolvimento Sustentável, a que nos comprometemos, nas Nações Unidas, juntamente com a comunidade internacional", defendeu.

"Os objetivos estratégicos de desenvolvimento nacional não mudam só porque um governo muda. A defesa e promoção do interesse nacional exige diálogo, concertação, e participação ativa dos cidadãos", frisou.

Entre as prioridades destacou a educação, a saúde e fortalecimento da economia nacional, aspetos que continuará a acompanhar com particular atenção.

"Como afirmei no momento em que tomei posse, no exercício do meu mandato usarei os instrumentos que a Constituição confere ao Presidente da República", disse.

Entre outros aspetos, para "defender a inclusão social e económica de todos os timorenses, homens e mulheres sem exceção, através da defesa e promoção de políticas públicas de Educação, formação profissional, saúde, habitação, acesso a água limpa, saneamento básico e criação de empregos" e "ser um fator de estabilidade política, paz e desenvolvimento".

ASP // ALU

“Ohin Loron Ida Nu’udar Oportunidade Primeiru no Ikus ba Ha’u”

$
0
0

COVALIMA, (TATOLI) - Ministru Prezidénsia Konsellu Ministru, Adriano Nascimento hato’o apresiasaun ás no agradesimentu wa’in ba povu Covalima ne’ebé fó ona biban ba nia nu’udar Covalima oan ne’ebé sai ministru ba dahuluk iha istória polítika Covalima nian.

“Ohin loron ida ne’e nu’udar oportunidade primeiru no ikus liu ona ba ha’u hodi reprezenta Governu sentrál iha eventu istóriku ida ne’e hanesan Ministru Prezidénsia Konsellu Ministru, basá eleisaun antesipada hotu ona tuir nia tempu no nia dalan. Nune’e, mandatu Sétimu Governu Konstitusionál to’o ona iha nia rohan no ninin hodi kahe no hatuur hikas iha sira seluk nia kabaas,” Adriano hato’o apresiasaun iha Komemorasaun Loron Restaurasaun Independénsia ba dala XVI ne’ebé hala’o iha Kampu Futeból Ladi, Suai, Munisípiu Covalima, domingu ne’e, hafoin lee testu hosi Prezidente Repúblika kona-ba Restaurasaun Independénsia.

Nia mós lori Primeiru Ministru, Marí Alkatiri no membru Sétimu Governu nia naran hato’o apresiasaun ás no agradesimentu wa’in ba povu Covalima no povu Timor-Leste tomak ne’ebé fó ona apoiu signifikativu hodi materializa sétimu Governu nia ukun durante fulan ualu.

“Karik durante ukun, ami nia liafuan no ami nia hahalok ruma maka la monu iha povu Covalima no povu Timor laran tomak nia futar oin, ami husu perdaun no husu mós perdaun tanba ho dezafiu polítiku ne’ebé iha ami la konsege implementa programa ukun nian,” Adriano tenik.

Nia konxiente katak ukun ida ne’e todan atu foti no susar atu kahe iha sira nia misaun polítika tanba sira enfrenta dezafiu polítiku no orsamentál.

Maski nune’e, Adriano informa, sira nia espíritu atu serbí, patriotizmu atu liberta povu no nasionalizmu atu dignifika nasaun sei la mihis ka la mout hosi dezafiu polítiku ne’ebé eziste.

Serimónia isár bandeira hala’o iha tuku 09:30-10:45 Otl. Partisipa iha komemorasaun ne’e maka membru autoridade munisipál, autoridade lokál, estudante sira hahú hosi sekundáriu to’o universitáriu, membru Polísia Nasionál Timor-Leste no komunidade Covalima.

Jornalista: Xisto Freitas | Editór: Manuel Pinto

Imajen: Ministru iha Prezidensia Konsellu Ministru (MPKM), Adriano do Nascimento. Foto Antonio Goncalves

Esénsia Komemorasaun Restaurasaun Independénsia maka Hametin Pás

$
0
0

COVALIMA, (TATOLI) - Administradór Munisípiu Covalima, Afonso Nogueira Nahak hateten esénsia hosi Komemorasaun Loron Restaurasaun Independénsia Timor-Leste ba dala XVI ba komunidade Covalima maka hametin estabilidade, pás no unidade.

“Esénsia hosi loron importante ida ne’e ba ami Covalima maka hametin estabilidade, pás no unidade hodi kontribui ba dezenvolvimentu Covalima,” Afonso hato’o asuntu ne’e bainhira partisipa iha Komemorasaun Loron Restaurasaun Independénsia ba dala XVI ne’ebé hala’o iha Kampu Futeból Ladi, Suai, Munisípiu Covalima, Domingu dadeer ohin.

Nia haktuir pás no estabilidade ne’ebé la’o iha komunidade nia leet buras tebes, ezemplu, iha eleisaun antesipada liu-ba la akontese problema iha Covalima, katak, povu Covalima hakmatek no hamutuk atu dezenvolve Covalima.

“Ha’u hanesan administradór apela ba komunidade Covalima katak ita ne’e ema ida de’it, hanoin ida de’it, kaer liman malu nafatin atu dezenvolve lisuk rai Covalima,” nia apela.

Lider munisipál ne’e fó agradese wa’in ba komunidade Covalima ne’ebé festeja eventu ida ne’e, la’ós de’it iha kapitál Suai maibé iha postu administrativu neen iha Covalima laran.

Afonso informa atividade hodi komemora loron refere lahanesan baibain tanba orsamentu hosi Governu oi tuan de’it no hetan apoiu finanseira balun hosi negosiante no kompañia sira ne’ebé hala’o serbisu iha Covalima.

Atividade ne’ebé Governu lokál hala’o iha Covalima maka hanesan halai taru ne’ebé involve hosi labarik sira, demonstrasaun silat, dansa tradisionál no selu-seluk tan.

Jornalista: Xisto Freitas | Editór: Manuel Pinto

Imajen: Seremónia isár bandeira hodi komemora Loron Restaurasaun Independénsia ba dala XVI ne'ebé hala'o iha Munisípiu Covalima, ohin. Imajen Ajénsia Tatoli/Xisto Freitas

PR: Ha’u Tuir De’it Konstituisaun

$
0
0

DILI, (TATOLI) – Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo, iha komemorasaun ba restaurasaun indepedénsia dala 16 akresenta hafoin loron ne’ebé hanesan simu pose nu’udar xefe estadu, Nasaun hasoru situasaun polítika foun ida ne’ebé hamosu obstakúlu atu aprovasaun lei no meiu konstitusionál selseluk ne’ebé importante tebes, hodi bele ukun, hatutan ukun.

“Ha’u enfrenta dezafiu foun ne’e hodi foka ba preokupasaun fundamentál rua no prioridade rua mak hanesan, primeiru ha’u tuir de’it konstituisaun Repúblika Timor-Leste nian no segundu halo tuir kompromísiu sira ne’ebé ha’u halo ba Nasaun, hodi bainhira simu kna’ar nu’udar xefe estadu nian”, dehan Prezidente Repúblika iha Palásiu Governu, ohin.

Xefe estadu akresenta nia halo konsultasaun ne’ebé kle’an ho sosiedade sivíl no tau konsiderasaun ba interese nasionál.

“Ha’u halo avaliasaun ba kondisaun estabilidade sosiál no estabilidade polítika iha parlamentu, ne’ebé nesesáriu hodi asegura kondisaun sira ne’ebé presiza hodi lori ba oin ita-nia prosesu nasionál atu dezenvolve nasaun no diversifika ita-nia ekonomia nasionál”, katak tan.

Lú Olo hatutan konstitusaun sai matadalan ba ninia reflesaun, kona-ba kompromísiu sira ne’ebé mak nia foti hodi bainhira toma pose, garante unidade Estadu nian no karater unitáriu Repúblika Demokrátika Timor-Leste nian no hala’o kna’ar atu halibur povu tomak; sei la haree ba ema nia partidu no estatutu sosiál no ekonómiku, relijiaun ka etnia.

“Ne’e katak ha’u-nia kompromísiu atu sai prezidente hanesan sai prezidente hothotu nian no ba ema hothotu, ba timoroan hothotu”, garante.

Prezidente Repúblika realsa foti konkluzaun ba avalisaun ne’ebé nia halo katak presiza halo konsultasaun foun ho sidadaun hodi rezolve situasaun polítika no klarifika didi’ak sidadaun sira-nia vontade.

Klaru, desizaun Eleisaun Antesipada lori risku balun, tanba iha momentu ne’ebá, la posível atu hatene loloos eleitór sira simu oinsá loos. Maibé, buka kondisaun hodi hametin estabilidade no dame hanesan dever ita hotu nian, sidadaun sira nian, ulun-boot sira nian no orgaun soberania sira hothotu nian tuir kompeténsia ne’ebé mak sira iha, katak tan.

“Sidadaun sira hatan ba dezafiu ne’e ho maturidade, espiritu toleránsia no vontade atu fó liman ba malu, iha dame nia laran”, louva.

Eis-Prezidente Parlamentu Nasionál haktuir durante prosesu ba realizasaun Eleisaun Antesipada, hahalok sidadaun nian iha teritóriu hatudu hakmatek no maturidade, hahí Timor-Leste nia naran iha rejiaun no iha mundu.

Sidadaun timoroan sira sai ona ezemplu di’ak ida ba ema hothotu, inklui ulun-boot sira atu banati tuir ohin loron no ba aban bainrua nian, katak tan.

“Husi ha’u-nia parte nu’udar xefe estadu hodi hala’o ha’u-nia kompeténsia sira, ha’u fó hanoin hikas fila fali katak iha ita-nia sistema konstitusionál, prezidente repúblika la’ós de’it símbolu Nasaun ida nian maibé mós orgaun soberania ida ne’ebé kaer responsabilidade aas liu atu lori ita-nia rain ida ne’e ba dalan estabilidade no garante sistema polítiku atu la’o ba di’ak”, afirma tan.

Jornalista: Rafy Belo | Editora: Rita Almeida

Imajen: Prezidente Repúblika, Francisco Guterres, Lú-Olo

Investigadores debatem no Porto documentos dispersos da história recente de Timor-Leste

$
0
0

Porto, 21 mai (Lusa) - Investigadores portugueses reúnem-se dia 24 de maio, no Porto, para debater a documentação dispersa sobre a história recente de Timor Leste, explicou à Lusa o promotor do colóquio Luís Pinto.

Subordinado ao tema 'História & Memória - os arquivos de e para Timor' e organizado pelo Departamento de História e Estudos Políticos e Internacionais da Faculdade de Letras da Universidade do Porto (DHEPI), o colóquio pretende fazer o ponto da situação relativamente à antiga colónia portuguesa.

Num documento escrito enviado à Lusa, Luís Pinto explicou que "as características particulares de Timor e as circunstâncias históricas da colonização portuguesa, ocupação japonesa, descolonização, invasão indonésia, resistência e administração pela ONU resultaram numa grande dispersão da documentação relevante para o estudo da sua história".

"Se a identificação das fontes e bibliografia já é uma tarefa morosa para o estudo do período 1769-1945, mais difícil se torna para o período 1945-1975", acrescentou, vincando que a "internacionalização da 'questão de Timor', a partir de 1975, multiplicou as fontes a consultar".

Salientando que "a dispersão da documentação é não apenas geográfica, mas também linguística", argumentou que "qualquer tentativa de inventariar essas fontes exige uma colaboração internacional" e que "Portugal, por razões históricas, dispõe de vasta documentação sobre Timor", logo "pareceu apropriado tentar fazer um ponto da situação sobre aquilo que se sabe (e não se sabe) acerca dos arquivos sobre Timor".

Organizado no âmbito do Programa de Doutoramento em História da FLUP, que "tem uma forte tradição nos estudos arquivísticos" e se "disponibilizou para ajudar a formar arquivistas leste-timorenses, nomeadamente para o Arquivo Nacional de Timor-Leste (ANTL)", o "estudo de temas leste-timorenses tem, por isso, interesse histórico, cultural e científico para Portugal", argumentou o promotor.

"A 'questão de Timor' pode ser igualmente um interessante objeto de estudo sobre o modo como nela se articularam interesses internacionais e atores locais, como um movimento de resistência lutou pela libertação nacional e construiu a paz, como a sociedade civil portuguesa e internacional se organizou para apoiar uma causa que parecia perdida, como foi construído o estado em Timor-Leste e o papel da ONU nesse processo", disse.

Dando conta que "Timor-Leste debate-se naturalmente com a questão da sua identidade", Luís Pinto considerou que o novo país "precisa de demonstrar que a sua consciência de identidade é suficientemente forte para ultrapassar as vicissitudes internas e externas", sustentando "uma cultura própria, na sua diversidade".

"A história coletiva de Timor-Leste é uma das componentes mais importantes dessa consciência identitária", frisou.

O colóquio é, também, disse à Lusa, "uma forma de apoiar o esforço em curso, desde 1999, em Timor-Leste por "várias instituições" para "preservar e disponibilizar a documentação que vão recolhendo, apesar das dificuldades financeiras, materiais e de recursos humanos".

Precisando não ser "intenção do colóquio da FLUP contribuir para as polémicas ou tentar 'resolver' a 'questão da história' em Timor-Leste", entende-a como o "realçar da importância da disseminação da informação, do acesso, do uso, do dar vida ao muito material que existe sobre Timor-Leste. E fazê-lo num espírito de colaboração com todos e, em primeiro lugar, com os leste-timorenses", concluiu.

JYFO // PJA

Fretilin apresenta recurso contra apuramento nacional de resultados

$
0
0

Díli, 19 mai (Lusa) - A Fretilin, segundo partido mais votado nas eleições de sábado em Timor-Leste, apresentou hoje no Tribunal de Recurso, em Díli, um recurso contra a ata de apuramento nacional dos resultados, confirmaram à Lusa fontes judiciais e do partido.

"O recurso foi entregue aqui hoje. Ainda está a ser considerado. O Tribunal tem 48 horas para se pronunciar, segundo a lei", confirmou à Lusa uma fonte do Tribunal de Recurso.

Fonte da Fretilin tinha confirmado também à Lusa a entrega do recurso, escusando-se no entanto a revelar o conteúdo do mesmo.

O assunto foi uma das questões abordadas hoje numa reunião do Comité Central da Fretilin (CCF) na sede do partido em Díli onde hoje se celebra.

Na quinta-feira, o líder da Frente Revolucionária do Timor-Leste Independente (Fretilin) e ainda primeiro-ministro, Mari Alkatiri confirmou que o partido estava a realizar investigações a supostas irregularidades durante a votação, particularmente centradas no enclave de Oecusse.

"Quando está a decorrer a investigação ninguém fale sobre ela. E eu não vou falar sobre isso. Não falo sobre isso porque deixo os investigadores fazer o seu trabalho", afirmou Mari Alkatiri, secretário-geral da Frente Revolucionária do Timor-Leste Independente (Fretilin), em declarações aos jornalistas.

Questionado pela Lusa sobre se as investigações se centravam no enclave, Oecusse confirmou que "não é só nesse" caso, mas que as atenções se concentram "fundamentalmente" aqui.

Recorde-se que um dos resultados mais surpreendentes da votação de sábado ocorreu na Região Administrativa Especial de Oecusse-Ambeno (RAEOA), em que a Aliança de Mudança para o Progresso (AMP) bateu a Fretilin de Mari Alkatiri - que geriu a região durante vários anos - por uma diferença de mais de 11.600 votos.

Apesar de líderes da Fretilin continuarem a gerir a região, o partido obteve apenas 10.800 votos contra os mais de 22.400 da AMP.

A derrota levou Arsénio Bano - que ficou a assumir o cargo de presidente interino da RAEOA em substituição de Mari Alkatiri, quando este assumiu o cargo de primeiro-ministro em 2017 - a fazer um pedido de desculpa público no Facebook.

O escrutínio municipal e apuramento nacional confirmaram que a Aliança de Mudança para o Progresso (AMP) venceu as eleições legislativas com mais de 305 mil votos, ou 49,6% do total, o que lhe dá 34 dos 65 mandatos do Parlamento Nacional e a possibilidade de formar o VIII Governo constitucional sem necessitar de qualquer apoio adicional.

Em segundo lugar ficou a Fretilin, que liderou a coligação minoritária do anterior Governo, e que obteve mais de 213 mil votos, ou 34,2% do total, mantendo o mesmo número de deputados, 23.

No Parlamento estará também o PD, parceiro da Fretilin no VII Governo, e que perdeu dois deputados para cinco, tendo obtido mais de 50 mil votos ou 8,1% do total, e a Frente de Desenvolvimento Democrático (FDD) que obteve 34 mil votos (5,5%) do total e 3 deputados.

ASP // JPS

UEP Preparadu Atua Terrorizmu

$
0
0

DILI: Membru Polisia Nasionál Timor-Leste (PNTL) husi Komandu Unidade Espesiál Polisia (UEP), la hakfodak atu hasoru ameasa husi grupu terrorizmu.

UEP alertadu efetivamente durante oras 24 hodi halo vijilánsia totál ba atuasaun hasoru atu terrorizmu.

Komandante UEP, Superintendente Xefe Afonso dos Santos hateten, UEP la hakfodak atu hasoru infiltrasun terrorizmu iha país ne’e. UEP iha Seksaun Anti Terrorista (SAT) ne'ebé preparadu ona kualkér tempu.

“UEP alertadu ona ho situasaun mak akontese iha país viziñu Indonézia. SAT hatene ona modus ne'ebé sai alvu terrorista nian”, dehan nia, iha Kuartél Jerál UEP, Bairru-Pité, hodisehik.

Afonso esplika, modus terrorista nian ne'ebé atu indika mak igreja, sentru komersiál, otél no kuartél polisia. Ne’e modus ne'ebé indika ka akontese ona iha país viziñu Indonézia.

Tanba ne’e, mak Komandu Unidade koloka ona SAT no servisu informasaun iha fatin indikadu sira ne'ebé kualkér tempu bele akontese asaun sira ne’e.

Aleinde ne’e, UEP mós hetan apoiu husi forsa defeza atu asegura modus sira ne'ebé sai alvu ba grupu terrorizmu nian. Ne'ebé, polisia no forsa defeza mós alertadu ona.

Nune’e, Komandante UEP ne’e husu ba komunidade tomak iha territóriu Timor-Leste. Kuandu hetan objetu ruma iha kualker fatin labele besik. Hadook-aan husi fatin ne’e hodi halo kontaktu ba polisia.

Nia akresenta, servisu sira ne'ebé UEP responsabiliza hetan ona orientasaun husi Komandu Jerál PNTL atu reforsa liu tan vijiblidade iha modus sira ne’e iha indikasaun ba alvu terrorista nian.

Servisu ne’e la'ós UEP mesak, maibé hetan koordenasaun di'ak ho Polisia Republik Indonézia (POLRI) Densus 88, Dansat Brimob Kupang, inklui BNN Atambua. Tanba ne’e, mak buat ruma ne'ebé atu akontese parte rua ne’e hatene ona no oinsá mak bele halo atuasaun.

Tomé Amado | Independente

Kombate terrorizmu iha TL, Musulmanu prontu koopera ho PNTL no F-FDTL

$
0
0

Komunidade musulmanu Timor-Leste prontu koopera  ho  Polísia Nasional Timor-Leste (PNTL) no FALINTIL Forsa Defeza Timor-Leste (F-FDTL) hodi kombate  ameasa terorizmu karik iha.

Ami  husi   parte  komunidade  musulmanu Timor-Leste  prontu  kolobora   hamutuk  ho parte  seguransa   no defesa  hodi garante  paz no estabilidade   iha rai doben Timor-Leste, esplika Prezidente Conselho Nacional Islamico de Timor-Leste (CONISTIL), Haji Ahmad Ali Alayubi, liu husi konferensia imprensa Sabadu (19/05/18), iha salaun Masjid An-Nur-Díli.

Ahmad Ali Alayubi, lori komunidade musulmanu Timor-Leste nia naran hato´o  sentimentu   kondolensia  no solidariza familia  vitima sira  ne´ebé  hetan atake  husi terrorista   iha Igreja tolu   iha Surabaya- Indonesia, foin lalais ne’e.

Ahmad Ali Alayubi husu autoridade servisu investigasaun kriminal atu investiga fontes balun  ne´ebé lansa  husi akun facebook, Uru Belo, Savio Rusu, Malay  no muslim Islam, larawono Guterres, koronel Castro.

“Sira  ne´ebé  pasa informasaun  falsu  iha sosial media  katak,  ami nia ema musulumanu  Timor oan sira  envolve ka hola parte  hanesan parte terrorista.  Maluk sira musulmanu Timor-oan sira ne’ebé mak mensiona    iha media sosial  ne´e ami klarifika katak, sira ne´e  ba  iha Indonesia no fila mai Timor-Leste iha Sesta  (18/05/18) ba tuir programa aksi dangdut akademi Islam (DAI) 2018”, dehan  Haji Ahmad.

Antes nee Komandante Jeral PNTL Komisariu Julio Hornay no Xefe Estadu Maior Jeneral FFDTL Major Lere Anan Timur preokupa mos ho akontesimentu bomba suisida husi grupu terorista iha Surabaya Indonezia neebe hamate no hakanek ema barak.

Parte seguransa mos apela ona ba publiku atu informa atutoridade seguransa bainhira hetan ema foun neebe deskonfia/hodi halo investigasaun. avi

GMN TV | Grupo Média Nacional

TR sei anunsia rezultadu EA hafoin oras 72

$
0
0

Prezidente Tribunal Rekursu (PTR), Deolindo dos Santos, informa, sei anunsia rezultadu EA hafoin oras 72 hahú husi Comissão Nacional de Eleisção (CNE) entrega

Anunsia rezultadu EA ne’e maksmu 28 fulan ida ne’e nia laran, hanesan hau dehan tiha ona katak sei fo sai hafoin halo oras 72, ne’e signifika katak komesa segunda sira lori ba konta husi ne’e mais tarde 28 de Maio”.

Prezidente Tribunal Rekursu, Deolindo dos Santos, informa ba jornalista sira hafoin partisipa misa agradesimentu loron independensia 20 de Maio, iha Igreja Paroquia Santo Antonio Motael (18/5/2018).

Deolindo haktuir,TR sei fo sai rezultadu EA hafoin liu husi prosesu lubuk ida ne’ebé halao husi CNE hanesan, pedidu no reklamasau husi Partidus Politiku sira ne’ebé involve iha EA.

Prosesu hotu, liu husi CNE, hanesan pedidu no reklamasaun, husi partidu politiku sira ne’ebé involve iha EA,maibe too agora laiha no tuir lei ne’ebé mak iha ita sei fo sai nia rezultadu hafoin oras 72, hahú husi segunda CNE lori ba intrega iha TR, Deolindo haktuir.

Tuir artigu 50 lei eleisaun parlamentar nian, Tribunal Rekursu sei halo verifikasaun no foti desizaun iha prazu loron tolu nia laran durante 72 horas, sei foti desizaun final ba apuramentu nasional husi CNE.

Tuir Prezidente Tribunal Rekursu, Deolindo dos Santos, katak CNE halo apuramentu nasional durante 72 horas no CNE mos finaliza loron ida liu ba no fiksa iha sede CNE nian ho prazu 48 horas no sei intrega ba TR iha semana oin, hodi hetan apresiasaun. Ola

GMN TV | Grupo Média Nacional

Erupsaun foun hosi vulkaun indonéziu Foho Merapi nian

$
0
0

Vulkaun ne'ebé la estável tebes hosi Indonézia, Foho Merapi, situa iha illa prinsipal Java nian, tama iha erupsaun, iha loron-segunda ne'e hodi hasai suar no sinza, haktuir hosi autoridade sira.

Tuir portavós hosi Ajénsia Mitigasaun ba Dezastre sira, Sutopo Purwo Nugroho, Foho Merapi, iha illa prinsipal Java nian, hahú erupsaun dala rua, iha loron-segunda, hodi aumenta katak rejista ona atividade sira iha semana hirak ikus ne'e.

Koluna ida hosi material vulkániku aumenta metru 1.200 no sinza sira monu iha aldeia oioin. Nível alerta nian seidauk aumenta ida.

Iha loron 11 Maiu, erupsaun ida halo populasaun sira ne'ebé hela besik halai ba fatin sira ne'ebé seguru. Foho Merapi iha aas metru 2.968 no hanesan vulkaun ida ativu liu hosi vulkaun indonéziu hamutuk 500.

Erupsaun boot ikus hosi Merapi rejista iha fulan-Outubru 2010, bainhira kalohan sinza ida halo ema na'in 32 mate no tenki hasai ema rihun 50 hosi fatin.

SAPO TL ho Lusa

Investigador sira debate iha Porto dokumentu oioin hosi istória foun Timor-Leste nian

$
0
0

Investigador portugés sira hasoru malu iha loron 24 Maiu, iha Porto, hodi debate dokumentasaun oioin kona-ba istória foun Timor-Leste nian, esplika hosi promotor kolókiu nian, Luís Pinto, ba Lusa.

Ho tema 'História & Memória - os arquivos de e para Timor' no organiza hosi Departamentu hosi Istória no Estudu Polítiku sira no Internasional sira hosi Fakuldade Letras hosi Universidade Porto (DHEPI), kolókiu hakarak halo pontu situasaun kona-ba antiga kolónia portugeza ne'e.

Iha dokumentu ida ne'ebé haruka ba Lusa, Luís Pinto esplika katak "karakterístika partikular sira hosi Timor no sirkunstánsia istóriku sira hosi kolonizasaun portugeza, okupasaun japuneza, deskolonizasaun invazaun indonéziu, rezisténsia ho administrasaun ONU hamosu ona dokumentasaun oioin ne'ebé relevante ba estudu hosi nia istória".

"Bainhira identifikasaun hosi fonte sira no bibliografia hanesan tarefa demoradu ida ba estudu hosi períudu 1769-1945, sei susar liu ba períudu 1945-1975", nia hatutan no hatete katak "internasionalizasaun hosi 'kestaun Timor nian', hahú hosi 1975, aumenta fonte sira hodi konsulta".
Nia hatete katak "dokumentasaun oioin la'ós de'it hanesan jeográfiku, maibé mós linguístiku", hodi argumenta katak "tentativa ruma hodi halo inventáriu ba fonte sira ne'e presiza kolaborasaun internasional ida" no "Portugal, tanba razaun istóriku sira, iha dokumentasaun barak kona-ba Timor", nune'e "hanesan di'ak tebes tenta halo pontu situasaun ida kona-ba saida maka hatene ona (no ida ne'ebé seidauk hatene) kona-ba arkivu sira kona-ba Timor".

Organiza iha ámbitu hosi Programa Doutoramentu iha Istória hosi FLUP, ne'ebé "iha tradisaun maka'as iha estudu arkivu sira nian" no "disponibiliza ona hodi ajuda formasaun ba arkivista timoroan sira, liuliu ba Arkivu Nasional Timor-Leste (ANTL) nian, nune'e estudu hosi tema timoroan sira nian iha interese istóriku, kultural ho sientífiku ba Portugal", argumenta hosi promotor.

"'Kestaun Timor nian' bele mós hanesan objetu interesante ida hosi estudu kona-ba oinsá iha nia artikula interese internasional sira ator lokal sira, oinsá movimentu ida hosi rezisténsia luta ona ba libertasaun nasional no harii ona dame, oinsá sosiedade sivil portugeza no internasional organiza hodi apoia kauza ida ne'ebé hanoin atu lakon, oinsá harii ona estadu iha Timor-Leste no ONU nia knaar iha prosesu ne'e", nia hatete.

Tanba "Timor-Leste hasoru naturalmente ho kestaun kona-ba nia identidade", Luís Pinto konsidera ona katak nasaun foun "presiza hatudu katak nia konsiénsia hosi identidade hanesan maka'as tebes hodi ultrapasa mudansa interna sira ho externa sira", hodi sustenta "kultura rasik ida iha nia diversidade".

"Istória koletivu hosi Timor-Leste hanesan komponente ida importante liu hosi konsiénsia identiráriu ne'e", nia hatete.

Nia hatete ba Lusa katak kolókiu hanesan mós "dalan ida hodi apoia esforsu ne'ebé halo daudaun, dezde tinan 1999, iha Timor-Leste hosi "instituisaun oioin" hodi "prezerva no disponibiliza dokumentasaun ne'ebé sei rekolla, maski iha difikuldade finanseiru, material sira ho rekursu ema nian".

Destaka katak "la'ós hanesan intensaun hosi kolókiu FLUP nian kontribui ba polémika sira ka tenta 'rezolve''kestaun istóriku' iha Timor-Leste", entende hanesan "realsa importánsia hosi transmisaun informasaun nian, asesu, uzu, no fó moris ba material barak ne'ebé Timor-Leste iha. No halo iha espíritu ida kolaborasaun ho ema tomak no, ba dala uluk, ho ema timoroan sira", nia hakotu.

SAPO TL ho Lusa

Eleisaun: Fretilin rekolla prova sira "krimi eleitoral" sira nian

$
0
0

Sekretáriu-jeral Fretilin nian, partidu daruak ne'ebé hetan liu votu iha eleisaun sira 12 Maiu iha Timor-Leste, hatete ona, iha loron-sábadu liubá, katak partidu hetan ona prova sira hosi "krimi eleitoral" sira ne'ebé halo parte hosi dokumentasaun ne'ebé aprezenta ona ba Tribunal Rekursu. 

Iha deklarasaun sira ba Lusa, Mari Alkatiri lakohi avansa ho pormenor konkretu sira kona-ba rekursu ne'ebé a Frente Revolucionária do Timor-Leste Independente (Fretilin) aprezenta ona iha loron-sábadu kontra apuramentu hosi rezultadu lejislativu nian.

Nia esplika katak, bainhira refere ba prazu badak sira hosi prosesu eleitoral, aleinde rekursu ne'ebé aprezenta iha loron-sábadu liubá, Fretilin halo nafatin investigasaun sira.

"Ami husik Tribunal konsidera no desidi. Ne'e hanesan prosesu eleitoral ida no prazu sira hanesan badak tebes. Asaun ne'ebé ami aprezenta hanesan substansial, maibé investigasaun kontinua iha termu sira hosi krimi eleitoral sira. Ami iha fulan neen hodi halo", nia hatete ba Lusa iha sede hosi Komité Sentral Fretilin nian iha Díli.

Hatán kona-ba bainhira kesar sira ne'ebé lori ba Tribunal Rekursu reflete liuliu iha rejiaun Oecusse, ne'ebé Fretilin lakon maka'as la hanesan ho tinan 2017, Alkatiri hatete katak rekolla ona "prova sira" maibé la hato'o pormenor sira.

"Ami iha prova barak iha Oecusse. Ema sira kontinua traumatizadu. Iha karreta deskoñesidu ho ema deskoñesidu sira ne'ebé maka halo nafatin intimidasau. Ami tenki jere ne'e ho kuidadu maka'as. Asaun ikus ne'ebé maka hakarak hamosu maka konflitu entre komunidade sira, iha Oecusse no iha fatin sira seluk iha Timor", nia afirma.

Independente hosi investigasaun sira, Alkatiri hatete katak partidu sei respeita desizaun ruma hosi Tribunal Rekursu kona-ba validasaun ikus hosi rezultadu eleitoral sira.

"Tribunal hanesan tribunal, no iha Estadu ida direitu demokrátiku, desizaun ikus maka hosi tribunal no ema ruma ne'ebé iha sentidu Estadu tenki aseita", nia hatete.

Konsidera katak tanba Fretilin aumentu maka'as iha nia apoiu eleitoral implika katak "laiha lakon maibé hanesan vitória adiadu ida", Alkatiri admiti katak bele hadook aan hosi lideransa partidu nian.

"Idade konta no todan. Kontinua nafatin iha Fretilin sim, ha'u sei marka prezensa. Lidera, depois ita sei haree", nia hatete iha konversa ida bainhira hakotu konsertu ida iha CCF hodi selebra tinan 44 hosi Associação Social Democrática de Timor-Leste (ASDT), partidu daruak ne'ebé harii iha Timor-Leste no ne'ebé iha fulan-Setembru 1974 transforma ba Fretilin, iha loron-sábadu liubá.

Komentáriu sira hosi Alkatiri halo oras balun hafoin partidu aprezenta tiha iha Tribunal Rekursu, iha Díli, rekursu ida hasoru rejistu hosi rezuladu sira hosi apuramentu nasional.

"Rekursu entrega ona iha loron-sábadu iha ne'e. Sei hetan konsiderasaun. Tribunal iha oras 48 nia laran hodi hato'o buat ruma, tuir lei", konfirma hosi fonte ida hosi Tribunal Rekursu ba Lusa.

Asuntu ne'e hanesan kestaun ida ne'ebé maka ko'alia iha loron-sábadu liubá iha reuniaun ida hosi Komité Sentral Fretilin nian (CCF) iha sede partidu nian iha Díli.

Iha loron-kinta liubá, líder hosi Frente Revolucionária do Timor-Leste Independente (Fretilin) no mós primeiru-ministru, Mari Alkatiri, konfirma ona katak partidu sei hala'o hela investigasaun ba iregularidade sira ne'ebé deskonfia akontese durante votasaun, liuliu sentradu iha enklave Oecusse.

Rezultadu ida ne'ebé halo hakfodak hosi votasaun 12 Maiu maka akontese iha Rejiaun Administrativu Espesial hosi Oecusse-Ambeno (RAEOA) ne'ebé koligasaun hosi opozisaun Aliansa Mudansa ba Progresu (AMP) halakon Fretilin, Mari Alkatiri nian, iha Rejiaun Administrativu Espesial hosi Oecusse-Ambeno (RAEOA) , ho diferensa ida liu votu 11.600.

Maski líder sira hosi Fretilin kontinua jere rejiaun, partidu hetan de'it votu 10.800 kontra AMP ho votu liu 22.400. Iha tinan 2017 diferensa ne'e maka de'it votu 45.

Lakon ne'e halo Arsénio Bano - ne'ebé kaer kargu nu'udar prezidente interinu RAEOA nian hodi substitui Mari Alkatiri, bainhira Alkatiri asumi knaar primeiru-ministru nian iha 2017 - halo pedidu deskulpa públiku ida iha Facebook.

Kontajen munisipal ho apuramentu nasional konfirma ona katak Aliansa Mudansa ba Progresu (AMP) manán ona eleisaun lejislativu ho votu liu rihun 305 ka 49,6% hosi total, nune'e reprezenta maioria absoluta ida hosi fatin 34 hosi parlamentu ida ne'ebé iha fatin hamutuk 65 no posibilidade hodi harii Governu konstitusional daualuk lahó apoiu adisional ruma.

Iha fatin daruak maka okupa hosi Frente Revolucionária do Timor-Leste Independente (Fretilin), ne'ebé lidera koligasaun minoritáriu hosi Governu atual, no hetan votu hamutuk 213.324 (34,2% hosi total), mantén nune'e númeru deputadu hamutuk na'in 23.

Iha Parlamentu sei iha mós Partidu Demokrátiku (PD) - parseiru hosi Fretilin nian iha Governu dahitu - ne'ebé lakon deputadu na'in rua, hetan de'it ba na'in lima no hetan votu hamutuk 50.370 ka 8,1% hosi total no mós Frente Dezenvolvimentu Demokrátiku (FDD) ne'ebé hetan votu hamutk rihun 34 ka 5,5% hosi total no deputadu na'in tolu.

SAPO TL ho Lusa

PR: Maioria absoluta "la'ós hanesan garantia ida" ba Governu

$
0
0

Prezidente Repúblika timoroan konsidera ona, iha loron-domingu ne'e, katak maioria absoluta ne'ebé hetan iha eleisaun lejislativu loron 12 Maiu liubá "la'ós hanesan garantia ida" ba Governu ne'ebé tenki honra promesa ho kompromisu sira ne'ebé halo iha kampaña.

"Sidadaun sira fó ona ba nasaun maioria loloos ida hodi governa. Maibé maioria loloos la'ós hanesan garantia ida ba governu, kualker governu ida, hodi halo saida maka sira hakarak. La'e. Governa hanesan hili polítika adekuadu ida, hanesan implementa medida ekilibradu sira hodi hatán ba povu nia nesesidade sira. Governu hanesan promove interese superior hosi povu ho nasaun nian", Francisco Guterres Lu-Olo hatete iha loron-domingu ne'e.

"Maioria klaru ne'ebé hetan iha eleisaun antesipadu halo serbisu sai fásil hodi governa maibé hodi hametin konfiansa iha demokrasia polítiku sira tenki fó honra ba promesa sira ne'ebé sira halo durante kampaña eleitoral sira", nia subliña.

Lu-Olo ko'alia iha prezensa hosi figura prinsipal hosi Estadu nian iha serimónia ida iha Palásiu Governu nia oin, iha Díli, hodi asinala aniversáriu ba dala 16 ba restaurasaun independénsia Timor-Leste nian.

Hanesan diskursu dahuluk hosi xefe Estadu hafoin eleisaun loron 12 Maiu, ne'ebé hala'o hafoin períudu ida tensaun polítika nian, ne'ebé hanesan Prezidente destaka ona iha loron-domingu katak sidadaun sira fó ona "ezemplu importante hosi maturidade, hodi reforsa dame, estabilidade ho demokrasia" iha nasaun.

Refere ba nia knaar rasik, Lu-Olo hatete katak sei halo buat hotu iha ámbitu hosi nia kompeténsia sira hodi "ajuda halibur nasaun, promove partisipasaun hosi sidadaun sira iha dezenvolvimentu nasional ho kopera ho órgaun soberania tomak hodi fasilita definisaun no aplikasaun hosi polítika sira ba dezenvolvimentu nasional, iha nível tomak".

Maski hanesan konstrutivu ba nasaun "opozisaun forte ho kompetente" ida, Lu-Olo konsidera katak "iha interese nasional sira" ne'ebé tenki halibur ema timoroan tomak no ne'ebé "presiza konkursu hosi opozisaun ho kapasidade hosi governu hodi rona no dialoga, hodi iha susesu".

"Bele konta nafatin ho ha'u hodi sai nu'udar Prezidente hosi ema tomak nian no ba ema timoroan sira nian no hanesan fatór hosi unidade, diálogu ho inkluzaun hosi sosiedade. Hamutuk, ita sei hetan lalais objetivu sira ba dezenvolvimentu nasaun nian no hadi'a ema timoroan tomak nia moris, la hili ema ida", nia hatete.

Ba Lu-Olo, prioridade Estadu nian kontinua nafatin "dezenvolvimentu hosi kondisaun posível di'ak sira hodi reforsa soberania nasional" ne'ebé halo "dezenvolvimentu lalais ba rai laran no hadi'a sidadaun tomak nia kondisaun moris".

"Governa ho susesu hanesan hetan rezultadu pozitivu sira: Dezenvolve nasaun ho hadi'a ema tomak nia kondisaun moris, ne'e maka hanesan governa ho susesu. Iha ne'e maka iha reflesaun ne'ebé maka ha'u hakarak hato'o ba ita hotu", nia subliña.

Ba xefe Estadu, loron ne'ebé komemora iha loron-domingu ne'e, "evoka no hatudu kapasidade hosi nasaun timoroan hodi halibur, rezisti ho manán", transforma "valor sira, tradisaun sira ho kultura ba instrumentu sira hodi realiza ita nia mehi, no hosi antepasadu sira, hodi harii futuru di'ak ida, nasaun di'ak ida".

Francisco Guterres Lu-Olo rekorda katak iha tinan dahuluk hosi nia mandatu, ne'ebé kumpri iha loron-domingu ne'e, "hanesan ona tinan ne'ebé nakonu ho dezafiu" ba ema tomak, ho nasaun tama iha "problema polítika, ne'ebé hamosu obstákulu sira ba aprovasaun lei sira ho ba instrumentu konstitusional importante sira seluk ba governasaun".

Hodi defende nia desizaun hodi konvoka eleisaun antesipadu hodi rezolve problema, maski iha risku aas, Lu-Olo hatete katak "sidadaun sira hatán ona ba dezafiu, ho maturidade ne'ebé maka'as tebes, espíritu toleránsia ho vontade hodi fó liman ba malu, hodi dame nia naran".

"Iha preparasaun ho realizasaun ba eleisaun antesipadu, komportamentu serenu, maduru ho hakmatek hosi sidadaun sira, iha nasaun tomak, halo Timor-Leste nia naran boot iha rejiaun no iha mundu", nia hatete.

"Sidadaun timoroan sira sai ona hanesan ezemplu dignu ida ne'ebé ema tomak sei halo tuir, inklui hosi líder sira - agora no iha futuru", nia subliña.

Ba xefe Estadu, krizi foin lalais ne'e hatudu ona katak sistema konstitusional nasaun nian funsiona no "prosesu polítiku ezemplar" ne'ebé halo hela "hanesan prezente aniversáriu di'ak liu ne'ebé maka nasaun bele dezeja".

Lu-Olo husik mós apelu sira hodi bele hametin partisipasaun maka'as ba eleisaun sira iha moris públika, aleinde eleisaun sira no iha "definisaun no implementasaun hosi prioridade sira dezenvolvimentu nian, iha nível nasional ho dezenvolvimentu lokal".

"Ho kondisaun dame, estabilidade no klareza polítika ne'ebé nasaun hatudu, agora dadaun, tinan lima hosi Lejislatura dalima ne'ebé, iha tempu badak, sei hahú ho abertura hosi Parlamentu Nasional foun ida, tenki hanesan tinan sira ne'ebé Timor-Leste fó hakat importante foun sira: iha kualidade hosi ita nia ekonomia; no iha kualidade hosi ita nia dezenvolvimentu, hodi ita hala'o Objetivu sira hosi Dezenvolvimentu Sustentável, ne'ebé maka ita kompromete ona, iha ONU, hamutuk ho komunidade internasional", nia defende.

"Objetivu estratéjiku sira hosi dezenvolvimentu nasional la muda la'ós de'it tanba governu ida muda. Defeza ho promosaun ba interese nasional eziji diálogu, konsertasaun ho partisipasaun ativu hosi sidadaun sira", nia hatete.

Entre prioridade sira, nia destaka ona edukasaun, saúde ho fortalesimentu ba ekonomia nasional, aspetu sira ne'ebé nia sei akompaña ho atensaun partikular.

"Hanesan ha'u afirma ona iha momentu ne'ebé ha'u simu pose, durante ha'u nia mandatu ha'u sei uza dalan sira ne'ebé maka Konstituisaun fó ba Prezidente Repúblika", nia hatete.

Entre aspetu sira seluk, hodi "defende inkluzaun sosial no ekonomia hosi ema timoroan tomak, mane sira ho feto sira, liuhosi defeza no promosaun ba polítika públiku sira hosi Edukasaun, formasaun profisional, saúde, habitasaun, asesu ba bee-moos, saneamentu báziku ho kriasaun empregu sira" no "hanesan fatór ida hosi estabilidade polítika, dame ho dezenvolvimentu".

SAPO TL ho Lusa
Viewing all 16014 articles
Browse latest View live


<script src="https://jsc.adskeeper.com/r/s/rssing.com.1596347.js" async> </script>