Quantcast
Channel: - TIMOR AGORA
Viewing all 16014 articles
Browse latest View live

Embaixada Portugal nian iha Díli hakarak fasilita prosesu votasaun iha lejislativu portugés nian

$
0
0

Embaixada Portugal nian iha Díli halo daudaun diálogu ho Ministériu Negósiu Estranjeiru sira portugés nian no ho diresaun hosi Koreiu sira Timor-Leste hodi fasilita prosesu votasaun iha lejislativu, nebe hetan susar tanba atrazu iha koreiu sira.

Paulo Maia Silva, enkaregadu konsulár esplika ona iha loron-sesta ne'e ba ajénsia Lusa katak atu hadi'a "atrazu naruk" nebe akontese bainhira haruka postál sira hosi Timor-Leste no ba Timor-Leste, nebe bele halo emigrante portugés sira nebe resensiadu iha nasaun ne'e bele haruka, ho tempu, nia boletin votu ba eleisaun lejislativu portugés sira nian iha loron 04 fulan-Outubru oinmai.

Portugés sira nebe resensiadu iha Timor-Leste bele vota diretu iha Embaixada iha eleisaun prezidensiál ka europeiu sira, no tenki vota liuhosi koreiu ba eleisaun lejislativu sira.

Iha kazu ne'e, boletin sira ba emigrante resensiadu sira iha Timor-Leste haruka ona iha semana ida liubá no seidauk to'o iha Díli, nune'e susar tebes hodi garanti katak, hafoin prenxe tiha, bele to'o iha Portugal ho tempu.

Tanba ne'e, esplika hosi Maia Silva, embaixadór Portugal nian iha Díli, Manuel Gonçalves de Jesus, hato'o ba Ministériu Negósiu Estranjeiru (MNE) katak boletin sira hosi emigrante sira bele haruka liuhosi mala diplomátiku ba Lisboa.

Desizaun ne'e depende ba Komisaun Nasionál Eleisaun sira nian (CNE), tanba, esplika hosi Paulo Maia Silva, proposta hanesan nebe halo hosi nia postu konsulár dahuluk, iha Kinshasa, iha tinan sanulu liubá, la simu hosi autoridade eleitorál portugés nian.

Nia fó hanoin katak iha kazu ne'e emigrante tenki sira hodi bele foti boletin votu nian, laiha garantia katak haruka boletin prenxidu ba Portugal sei kumpri prazu nebe previstu.

Iha situasaun diferente maka ema portugés sira nebe iha Timor-Leste, maibé mantén sira nia resensiamentu eleitorál iha Portugal, tenki kumpri rekizitu sira nebe hatete iha lejislasaun eleitorál portugés nian.

Sidadaun portugés sira iha situasaun ne'e bele vota iha Seksaun Konsulár Embaixada nian entre loron sira 22 no 24 fulan-Setembru (iha horáriu entre tuku 08:30-12:00 no entre 14:00-17:30).

Tuir lei, tenki vota militár sira, ajente militarizadu sira no ema sivil sira nebe halo parte iha operasaun sira dame nian, koperasaun tékniko-militár ka ekiparadu, médiku, enfermeiru sira no sidadaun sira seluk nebe halo parte iha misaun humanitáriu sira no investigadór sira no bolseiru sira iha instituisaun universitáriu sira ka ekiparadu sira.

Bele vota mós estudante sira nebe inskritu iha instituisaun sira ensinu nian ka frekuenta programa sira interkámbiu no "kaben-na'in ka ekiparadu, parente sira, nebe hela ho eleitór sira nebe mensionadu iha artigu anteriór".

Lei determina katak bele vota mós "sidadaun eleitór seluk nebe, tanba razaun profisionál sira, hela iha Timor-Leste entre loron 22 no 24 fulan-Setembru to'o loron eleisaun nian (04 fulan-Outubru)", no nune'e labele "ezerse nia direitu normál votu nian".

SAPO TL ho Lusa – foto EPA@ Paulo Novais

CPLP hakarak atu ema na’in 5.000 "halai kontra hamlaha" iha finál fulan novembru iha Lisboa

$
0
0

Komunidade Nasaun Lia-Portugés (CPLP) horisehik aprezenta, iha Lisboa, kontornu 2.ª edisaun korrida "Hamutuk Kontra Hamlaha", ne’ebé halibur malu iha lorokraik /kalan iha loron 28 novembru, partisipante besik na’in 5.000.

Anúnsiu ne’e halo hosi sekretáriu ezekutivu CPLP nian, diplomata mosambikanu Murade Murargy, ne’ebé destaka inisiativa "nobre" relutante parseria nian ho Organizasaun Nasoins Unidas ba Alimentasaun no Agrikultura (FAO) no Câmara de Lisboa, sidade iha ne’ebé sei hala’o korrida.

Ho prezensa embaixadór na’in "sia", Murargy pedi-lhes que hahú halo esforsu hodi repete inisiativa no kampaña iha nasaun hirak ne’e.

Korrida daruak - dahuluk hala’o iha novembru 2014 - iha versaun rua, ida kamiñada ho kilómetru lima no ida seluk halai ho kilómetru 10, hahú no termina iha Praça do Comércio, no ho objetivu atu bele hetan fundu ba projetu iha Nasaun Afrikanu ho Lia-Ofisiál Portugés (PALOP), hein CPLP konseger hetan euro besik rihun 35.

Iha primeira korrida, ne’ebé hala’o iha Cascais, arredór Lisboa, organizasaun ne’e hamutuk besik partisipante 3.000 no konsege halibur osan euro rihun 20, ho apoiu patrosinadór sira nian, permite avansa ho finansiamentu hosi projetu rua, ida iha illa São Vicente, iha Kabuverde, no ida seluk iha rejiaun Cacheu, litoral norte Guiné-Bisau.

Projetu iha Kabuverde, ne’ebé envolve Asosiasaun hosi Amigos Natureza, ne’ebé liga ba promosaun dezenvolvimentu agropekuária familiár sustentávelu Vale da Ribeira da Vinha.

Iha Guiné-Bisau, projetu ne’ebé lidera hosi organizasaun não governamentál Asaun ba Dezenvolvimentu (AD) no envolve feto ki’ik-oan agrikultor sira iha lokalidade São Domingos no Bigene.

Iha parte ida ne’e, ohin dehan diretór Kooperasaun CPLP, Manuel Lapão, dehan katak nia hein katak iha projetu oin mai sei apoia – liu dalan 12 – bele iha São Tomé e Príncipe, fatin ne’ebé  Asosiasaun HELPO elabora ona proposta ida ne’ebé liga ba nutrisaun no saúde eskolár.

Iha aprezentasaun, Rui Marques, responsável hosi Intotum, empreza organizadora, indika katak kamiñada, ho kilometru lima, sei hahú hosi Prasa Komérsiu, tuir fali hosi Rossio, Restaurador no Marquês hosi Pombal no fila hikas, hosi perkursu hanesan, ba lokál ne’ebé sai.

Korrida ne’e ho estensaun kilometru 10, perkorre ho perkursu hanesan hosi kamiñada, maibé sei sejere hosi Avenida 24 Jullu to’o ba Avenida Infante Santo, fatin ne’ebé sei fila hikas ba Prasa Komérsiu nian.

Iha sábadu haat liubá ba data korrida nian, ne’ebé sei hahú iha tuku 17:00, CPLP disponibiliza tékniku barak ba partisipante sira atu bele treina.

Tuir Manuel Lapão, inskrisaun ba korrida hahú horisehik, liuhosi portál ofisiál kampaña nian - http://juntoscontraafome.cplp.org - no inskrisaun 500 dahuluk sei benefisia deskontu inisiál, selu euro lima na kamiñada no ualu ba korrida.

Hafoin ne’e, presu sa’e ba euro hitu no 10, respetivamente, prevee katak, iha semana rua ikus ne’e, inskrisaun sa’e para euro sia no 12.

SAPO TL ho Lusa

Eskola Portugeza Díli bainhira loke ano letivo ho alunu barak

$
0
0

Ano letivo ho númeru alunu barak, besik 850 - 90% maka timoroan sira – ne’ebé hahú ohin iha Eskola Portugeza Ruy Cinatti iha Díli, ho aprezentasaun hosi ekipa diretiva foun no hetan hikas ho dosente 64.

Sentru referénsia iha ensinu eskolár iha Timor-Leste no sai hanesan polo prinsipál hosi dinamizasaun ensinu portugés iha país, eskola ne’e selu hosi Orsamentu Estadu portugés no diresiona, maioritariamente ba alunus timoroan sira.

Aspetu ne’ebé ohin fó sai hosi Manuel Gonçalves de Jesus, embaixadór Portugal iha Díli, katak nia fó boas vindas ba inan-aman sira, alunu no profesór sira, hodi fó hanoin katak eskola portugeza "la’ós eskola internasionál", timoroan sira bele eskola hosi kualkér nível ekonómiku.

Fó hanoin katak ida ne’e, sai hanesan sentru eskolár boot ne’ebé finansia hosi país seluk iha Díli, kobra ba alunus sira propina mensal ho de’it dólar amerikanu 15, ki’ik tebes duke dolar 1.500 ne’ebé maka kobra ba eskola internasionál sira iha Díli.

"Sai hanesan eskola ida ne’ebé halo parte hosi rede ida ne’ebé for a hosi Portugal sai hanesan primeiru objetivu simu oan nasionál portugés nian iha Timor, dezde inísiu akolla fundamentalmente nasionál timoroan nian", dehan diplomata.

"Ida ne’e hanesan kontribuisaun ida ne’ebé  la’ós de’it buka fó ba hanorin iha Timor. Ami hanorin iha lia-portugés, ho kurríkulu ida ne’ebé adapta ba espesifisidade lokál. La’ós eskola internasionál ida, la halo parte hosi rede públika timoroan nian, maibé kontribui ba kualifikasaun labarik sira no joven sira iha Timor-Leste", subliña.

Maski ida ne’e eskola kontinua hasoru difikuldade balun hosi rekoñesimentu hamutuk ho autoridade timoroan sira ho finalist sira hosi 12.º ano tanba labele simu iha Universidade Nacional de Timor Lorosa'e.

Balun ba to’o duni maibé tenke desidi sai hosi eskola portugeza iha final 11.º hodi tama ba iha ensinu públiku timoroan iha 12.º hanfoin ne’e maka bele asesu fasilita ba UNTL.

Acácio de Brito, ne’ebé simu posse iha fulan-agostu hanesan diretór eskola foun, hatete katak los duni  iha tinan ida ne’e ano letivo sai primeiru ne’ebé hala’o hafoin ratifika no promulga tiha akordu bilaterál entre Portugal no Timor-Leste ne’ebé abranje hodi kria eskola, buat ida ne’ebé bele fasilita asesu finalist sira ba 12.º.

"Dezafiu seluk maka" esplika kona-ba nesesidade atu halo tan esforsu ida hodi hadi’a nota iha ezame nasionál sira, no serbisu hodi aumenta kapasidade eskola ne’ebé, tinan ida ne’e, sai hanesan turma foun ida hosi pré-eskolár.

SAPO TL ho Lusa

Diretór hosi Polísia Sientífiku timoroan nian demitidu tanba "iregularidade maka'as"

$
0
0

Diretór Nasionál hosi Polísia Sientífiku Investigasaun Kriminál (PCIC) timoroan nian hasai tiha ona hosi nia kargu tanba "iregularidade maka'as", haktuir hosi despaxu ida nebe asina iha semana ne'e hosi xefe Governu, Rui Maria de Araújo.

Hasai ona Hermenegildo Gonçalves da Cruz hosi nia kargu nebe okupa de'it durante fulan ualu hafoin nia simu tiha pose, nebe akontese iha loron 30 fulan-Janeiru iha serimónia ida iha Díli nebe marka ona tomada pose hosi efetivu dahuluk sira PCIC nian.

Iha despaxu nebe publika iha loron-sesta ne'e Rui Araújo esplika katak desizaun ne'e foti hafoin rona tiha "opiniaun hosi Konsellu Superiór PCIC nebe hasoru malu iha loron 09 Setembru" no hanoin ba "iregularidade maka'as nebe akontese no afeta dezempeñu hosi diretór nasionál nian no funsionamentu normál hosi PCIC nian".

Iha despaxu hanesan, Rui Araújo nomeia majistardu timoroan Vicente Fernandes e Brites hodi sai nu'udar diretór nasionál PCIC foun ho mandatu ba tinan rua.

Majistradu kaer, temporáriu no to'o nomeia fali diretór adjuntu foun ba diresaun Departamentu Sentrál ba Investiagsaun Kriminál nian.

Despaxu ne'e la hatete motivu sira hodi hasai diretór PCIC nebe iha nia loron simu pose nian rona ona Xanana Gusmão, nebe iha tempu ne'ebá hanesan primeiru-ministru, apela ba efetivu foun sira hosi parte polísia ne'e, hodi bele kumpri sira nia knaar ho responsabilidade.

"Tanba ne'e ohin imi tenki jura hodi fó onra ba imi nia instituisaun. Respeita lei sira Repúblika nian no serve imi nia Konstituisaun no iha imi nia hahalok loron-loron labele haluha povu Timor-Leste nian", Xanana afirma iha loron fó pose nian.

Harii formal iha fulan-Maiu tinan liubá ho apoiu hosi koperasaun portugés, PCIC mosu hanesan parte aas ida hosi polísia kriminál ho rejimi kareira espesiál iha dependénsia orgániku hosi Ministériu Justisa nian.

Fó pose ba ajente dahuluk sira hakotu ona prosesu ida nebe hahú iha tinan 2009 iha relasaun ho akordu koperasaun bilaterál entre Ministériu Justisa hosi nasaun rua ne'e.

Programa, nebe finansiadu hosi Uniaun Europeiu iha ámbitu hosi Programa Apoiu ba Governasaun nebe implementa ho apoiu hosi Camões - Instituto da Cooperação e da Língua, no iha parseiru sira hanesan Polísia Judisiáriu Portugal nian no Ministériu Justisa Timor-Leste nian.

Ekipa sira nebe harii iha investigadór-xefe na'in 10 no investigadór kriminál na'in 37 nebe hafoin fulan hitu halo formasaun iha Eskola PJ nian iha Portugal kumpri ona estájiu ida fulan 24 nian iha Timor-Leste.

Forma mós espesialista superiór na'in rua no espesialista na'in 19 iha Laboratóriu Polísia Sientífiku hosi Polísia Judisiáriu, entre sira iha espesialista na'in 16 iha análize ba sena sira krimi nian (rekolla no tratamentu ba vestíjiu biolójiku no la'ós biolójiku, hanesan kazu lofoskopia nian, no hili impresaun dijitál sira) no iha tokxikolojia (fulan tolu ho balun).

Médiku timoroan na'in rua simu mós, durante tinan ida, formasaun espesializadu iha siénsia forense iha Institutu Medisina Legál iha Coimbra.

SAPO TL ho Lusa – foto EPA@ António Amaral

EMA IDA LA HAKARAK KABEN HO KULPA

$
0
0

A culpa nasceu solteira, viveu solteira e morreu solteira, porque ninguém quis casar-se com ela - Laiha ema ida maka hakarak atu kaben ho kulpa, hotu-hotu buka atu fase liman hosi kulpa.

“Sim! Ne’e ho sé no hosi ne’ebé?”

“Ne’e ho Jornalista Matadalan Online hosi Timor.”

“Wow! Ha’u kontenti tebes konversa ho jornalista timoroan.”

Diálogu entre Eis Lider Pro-autonomia Francisco “Chico Lopez” Xavier Lopes da Cruz ho jornalista Matadalan Online iha leten ne’e, akonetese liu-hosi telefone iha Kuarta  (09/09/2015).

Lia na’in no kompozitór múzika “Ita Timoroan” ne’e, hori kle’ur ba kle’ur la rona nia lian hananu. Nia mantein iha ninia prinsípiu, mate ka moris hamutuk luta atu Timor-Leste integra ho Indonézia. Wainhira, iha konsulta populár (30 Agustu 1999) povu Timor-Leste hili ninia distinu rasik ba ukun arsik-án, nia basa hirus matan hodi dehan: Lakon povu maka lakon no manán povu maka manán.

 Ba nia, pro-independénsia eh pro-autonomia  laiha ona razaun atu hamrik mesa-mesak ida-idak nian, iha nia fatin. Maibé, hotu-hotu sei la’o ba hasoru malu-haksolok ho malu, atu nune’e bele hamutuk hodi harii Timor-Leste foun ida, independente, tuir povu nia hakarak.

Nia mós independente hodi hamriik iha nia ain nia leten hodi moris kahor ho ema Indonézia. Oras ne’e, nia  hela iha Tanah Kusir Jakarta (Indonézia). Iha rai badin ne’eba, nia hatan jornalista Matadalan (MTD) nia pedidu hodi halo entrevista eskluzivu kona-ba istória passadu—istória moruk kona-ba polítika hadau Timor Lorosa’e nia estatutu. Ba jornalista Matadalan, Chico Lopez hananu: Naran fatin ida ha’u hela ba,  iha mundu-rai klaran, ha’u sei hananu nafatin knananuk ida ne’e: “Ha’u nia abut iha Timor-Lorosae! Ha’u nia fuan iha Timor-Díli”.

MTD: Hanesan timoroan, oinsá Ita Boot nia haree ba polítika Rekonsiliasaun entre Timor-Leste ho Indonézia? Rekonsiliasaun ida ne’e fó impkatu pozitivu ou fó benefisiu ba timoroan sira iha Indonézia inklui ita boot ka lae?

Chico Lopez: Tuir ha’u haree, maske la  ko’alia kona-ba Rekonsiliasaun, Timor-Leste ho Indonézia sira nia relasaun ba malu, di’ak loos ona. Nune’e, hanesan konsekuénsia lójika,  iha mós ambiente konduzivu ida ba timoroan sira iha Timor-Leste, eh iha Indonézia laran, atu bele hasee fali malu hanesan maun ho alin -bin ho feton, hodi bele la’o ba mai hanesan iha umalaran ida de’it, maibé nasaun keta-ketak.

Ha’u sai hosi Timor-Leste iha 1982. Tinan tolu-nulu resin tolu (33) liu ona. Ha’u haksolok bainhira haree Timor-Leste ho Indonézia di’ak ba malu. Maibé, ha’u haksolok liu-liu  bainhira haree timoroan sira hotu, iha ita nia rai-laran eh iha Indonézia,  hamutuk fali ho malu. Estudantes timoroan barak maka mai eskola iha Universidades barak  Indonézia nian. Di’ak tebes!

MTD: Rekonsiliasaun entre povu baibain la’o tiha ona. Oinsá ho rekonsiliasaun entre líder pro-independénsia no pro-autonimia? Defaktu la’o di’ak ka lae?

Chico Lopez: Bainhira ha’u hetan malu ho Amu Papa, João Paulo II, oras ne’e Santu tiha ona, iha Vatikanu, tinan 1997, ha’u husu ba nia oinsá timoroan sira atu halo Rekonsiliasaun ho malu. Amu Papa hatan: Atu iha rekonsiliasaun loloos, tuir sarani nian, imi sei haka’as-an – ho fuan ho laran – atu respeita malu, simu malu, perdua malu, hadomi malu. Nune’e, rekonsiliasaun moris kedas hosi imi nia fuan laran.

Tuir ha’u nia hanoin, entre líder sira laiha obstákulu boot ida atu halo Rekonsiliasaun ho malu. Molok Referendum,  halo tiha ona inkontru Rekonsiliasaun London; halo tiha ona AIETD (All Inclusive East Timorese Dialog), ho mós inkontru DARE I ho DARE II, iha Jakarta,  iha ne’ebé Amu José Alexandre Gusmão- Xanana– (iha tempu ne’ebá sei dadur hela)  ho Amu Dr. José Ramos-Horta, Amu Bispu Don Basílio ho Amu Bispu  Don Carlos Filipe Ximenes Belo, mai hotu ba inkontru ne’e.

Halo liu tiha Referendum iha ne’ebé povu rasik maka  hili atu ukun-rasik-an– Independénsia, líder sira  pro-independénsia eh pro-autonomia  laiha ona razaun atu hamrik mesa-mesak ida-idak nian, iha nia fatin,  maibé hotu-hotu sei la’o ba hasoru malu-haksolok ho malu, atu nune’e bele hamutuk hodi harii Timor-Leste foun ida, independente,  tuir povu nia hakarak, fó sai iha Referendum, iha ne’ebé ita hotu tama ba klaran.

MTD: Hanesan timoroan, loron ida ita boot sei fila hikas ba Timor hodi hakmatek iha ne’ebá?

Chico Lopez: Hanesan timoroan ida, hadomi Timor-Lorosa’e ho fuan ho laran, iha naran fatin ida ha’u hela ba,  iha mundu-rai klaran, ha’u sei hananu nafatin knananuk ida ne’e: “ha’u nia abut iha Timor-Lorosae! Ha’u nia fuan iha Timor-Díli”.

Poeta Luís de Camões dehan: “A Pátria dos fortes é todo o mundo”. Ema aswain sira nia Rai-Inan, maka mundu tomak. Ha’u hadomi Timor-Lorosa’e, ne’eduni, la’os de’it ha’u lori Timor-Lorosa’e iha ha’u nia fuan-laran, maibé  ha’u husik hela mós ha’u nia fuan iha Timor Lorosa’e nia laran.  Timor-Leste hetan di’ak, ha’u nia laran  haksolok! Timor-Leste tama  ba susar-laran, ha’u nia laran todan. Ha’u ba hela iha Timor-Leste eh hela iha naran fatin ida iha mundu-raiklaran, hanesan de’it. Ha’u nia fuan ho nia domin ba Timor-Lorosae maka determina buat hotu.

MTD: Iha akuzasaun mosu bar-barak katak violasaun direitus umanus ne’ebé akontese iha Timor hahú tinan 1975 to’o Pós Referendum 1999 ne’e, Ita Boot sira maka responsabiliza. Lojikamente, kazu hirak ne’e responsabilidade individuál ka  instituisaun? Ita boot nia komentáriu?

Chico Lopez: Malae nia lian dehan katak, “a culpa nasceu solteira, viveu solteira e morreu solteira, porque ninguém quis casar-se com ela”. Laiha ema ida maka hakarak atu kaben ho kulpa. Hotu-hotu buka atu fase liman hosi kulpa. Iha konflitu iha ita nia rai laran, timoroan ho timoroan oho malu, tropas Indonézia ho timoroan oho malu, ne’e duni tuir ha’u nia hanoin, la os de’it individuál, maibé instituisaun mós tama ba klaran.

Indonézia oras ne’e demokrátika ona, ne’eduni bele serbisu hamutuk ho Timor-Leste hodi buka hatene Lialoos kona-ba ne’e, tanba laiha buat ida maka bele halo ita nia laran susar liu hanesan Lialoos, bainhira ita sala, maibé laiha mós buat ida maka bele halo ita nia laran kmaan liu mós hanesan Lialoos, bainhira ita la sala eh simu ita nia salan.

MTD: Ami rona dehan Ita Boot sira simu ona Kondekorasaun ho naran SEROJA hosi Estadu Indonézia tanba Ita Boot sira Pejuang Timor-Timur. Karik ne’e loos? Oinsá ho ita boot nia sentimentu ba kondekorasaun ne’e?

Chico Lopez: Loos tebes. Ema timoroan barak maka simu Kondekorasaun SEROJA. Ha’u la simu Kondekorasaun SEROJA ne’e, hanesan mós  kondekorasaun seluk tan  Indonézia nian. Tanbasá? Polítika barak tama ba klaran!  Ha’u serbisu de’it tuir ha’u bele, ba povu Timor nia di’ak, ho  fiar metin iha Nai Maromak ne’ebé hatene buat hotu maka ha’u halo, di’ak eh sala. Parabéns ba sira ne’ebé simu kondekorasaun!

MTD: Oinsá ho Ita Boot nia kondisaun moris durante ne’e iha Indonézia?

Chico Lopez: Ha’u sai hosi Timor iha tinan  1982, hodi mai hela iha Jakarta. Tinan hitu nia laran sirbisu iha Komité Olahraga Nasional Indonesia, la tama ba polítika. Iha tinan 1989 maka ha’u sai fali konseleiru Prezidenti Indonézia nian; iha tinan 1994 ha’u sai Embaixadór Itinerante; iha tinan 2000 to’o 2009, ha’u sai Embaixadór iha Grecia ho Portugal.

Governu maka fó uma ida ha’u hela ba, to’o loron ohin, liu ona tinan 33. Oras ne’e ha’u pensaun ona. Ha’u nia oan sira maka tulun ha’u ho ha’u nia espoza, fula-fulan, hodi fó mós kareta Kijang ida, ha’u rasik maka kaer. Lor-loron ha’u ba missa dadersan, tuku lima ho balun, atu bele hakbesik liu tan án ba Nai Maromak.

Ami hela besik Rate (simiteriu) Tanah Kusir. Belun sira husu ba ha’u, tanbasá maka la’o lemorai ona, hela nafatin iha Tanah Kusir? Ha’u hatán ba sira: Ha’u hela iha Tanah Kusir, atu bainhira ha’u mate, la hakole ema,  lori kaixaun la’o dook ba rate;  hakat liu de’it dalan, tama ona ba Tanah Kusir Abadi, rohan laek, mundu seluk. (Anibal)

Matadalan

Partidu Bloku Unidade Popular Prepara Ambulánsia Gratuita ba Populasaun

$
0
0

Partidu Bloku Unidade Popular iha tempu badak sei prepara ambulánsia gratuita ba populasaun tomak iha Timor-Leste. Ambulánsia refere hola hosi BUP atu fó asisténsia médiku ba populasaun sira durante oras rua nulu resin haat (24) nia laran.

Asisténsia ida ne’e nu’udar asisténsia sosiál ne’ebé bazeiadu ba trilojia BUP katak Humanizmu, Solidariedade no Justisa Sosiál.

 Liu-hosi seremónia inagurasaun Sede Nasionál BUP iha Eis Merkadu Lama Díli, Sesta (18/09/2015), BUP hahú daudaun ona fó asisténsia sosiál ba kbiit laek sira no difisiente sira ne’ebé hamahon án iha organizasaun sira hanesan AGAPAE, Ahisaun no Madre Dominicana Bidau Mota-Klaran. Asisténsia sosiál hamutuk kareta Anguna tolu ne’ebé BUP oferese ne’e kona-ba nesesidade báziku.

Prezidenti BUP, Cecílio Caminha Freitas dehan, BUP fiar katak kualker forsa polítika labele mosu de’it iha periodu eleisaun hodi buka de’it votus. BUP ho fiar tomak katak asaun konkretas durante tinan tomak maka sai pontu importante ne’ebé sei kontribui no sauda prosesu demokratizasaun.

“BUP mai la’os atu tuir de’it eleisaun maibé BUP mai atu kontribui hadi’a povu nia moris liu-hosi asaun sosiál ba kbiit laek sira,” nia informa.

Nia deklara katak hahú agora ba oin, BUP hanesan opozisaun parlamentár ka partidu polítika ne’ebé iha liur atu bele kanaliza maluk sira nia aspirasaun para bele hatama iha orsamentu jerál estadu. BUP sei la hakruuk ba partidu polítiku ida maibé hamriik ho ain rasik.

Kona-ba inagurasaun Sede Nasionál, Cecílio hateten, inagurasaun sede nasionál BUP la’os eventu seremoniál de’it maibé seremónia ida ne’e hakarak espresa ba ema hotu katak sira hahú harii instituisaun polítika ne’ebé iha kondisaun bázika atu hamriik hanesan forsa polítika ida nune’e kanaliza sira nia aspirasaun ba órgaun soberania sira.

Nia esplika katak  kualker forsa polítika ida tenki iha fatin ka mahon polítika ida, tenki iha kondisaun para bele halibur ninia lideransa tomak, halibur ninia militantes, simpatizantes no sai mós espasu fíziku ba ema tomak atu bele hasoru malu ko’alia kona-ba problema emerjénsia.

“Dala barak ita hasoru malu la ko’alia ba malu tanba laiha kanais no mahon ne’ebé akomodativu, liu-liu laiha sistema polítiku demokrátiku atu bele funsiona ho di’ak atu kanaliza ideia ho di’ak to’o rohan. Prosesu demokratizasaun ne’ebé di’ak tenki kria kondisaun ba sidadaun  hotu-hotu atu hetan dalan para espresa sira nia hanoin,” tenki eis deputadu bankada CNRT periodu 2007-2012 ne’e.

Iha seremónia inagurasaun Sede Nasionál ne’e, prezidenti BUP mós fó tomada de posse ba estrutura BUP hosi suku 24 iha Díli laran (la inklui Ataúro). (Ekipa Kobertura)

Matadalan

MC ho Protokolu Importante

$
0
0

Diretór Grupu Karimbala, Ogy Osman Sesta (28/08/2015) hateten, Master Cerimony (MC) ho protokolu importante ba foinsa’e sira atu apriende.

“Ita hatene katak MC ho protokolu ne’e importante teb-tebes. MC no Protokolu ne’e maka sei serbi bainaka,” dehan Ogy iha serimónia enserramentu ba atividade formasaun MC no protokolu ba formandus na’in 39 iha Hotel Luz Clarita, Dili, foin lalais ne’e.

Formasaun ne’ebé hala’o ne’e ho nia tema”Hasa’e Kapasidade sai aprezentadór ka Protokolu ne’ebé durasaun fulan ida (1). Ogy mós hatutan, antes atu sai MC presiza buat barak ne’ebé maka hanorin, hanesan oinsá atu simu ema ho hamnasa no oinsá simu ema ho fuan no laran. “Ida ne’e maka presiza hatene. Ne’e hanesan faze primeiru (dasar),” haktuir Ogy ne’ebé hanesan mós kantór ida.

Nia dehan, karik governu sei ajuda nafatin, antaun sira mós hakarak ajuda nafatin juventude sira ne’ebé maka hakarak no iha interesse atu sai protokolu.

Entretantu, Dietór Jerál Sekretaria Estadu Polítika Formasaun Professionál no Empregu (SEPFOPE), Jacinto Barros Gusmão, informa ema barak uluk hakarak tuir formasaun ida ne’e.  Tuir nia katak Timor-Leste hasoru problema boot iha MC no protokolu.

“Protokolu intermus oinsá atu simu bainaka. Oinsá ko’alia iha oin. Ida ne’e ita problema boot. Ne’ebe, ita boot sira maka hetan oportunidade primeiru tuir formasaun ida ne’e,” Dehan ditetór ba formandu sira.

Nia tenik katak, problema barak ita hasoru liu-liu iha protokolu no MC. Tan ne’e, SEPFOPE haree pessoál balun ne’ebé durante ne’e sai MC no protokolu hanesan Anito Matos, Ogy Osman, Victor, Jeca no mós matebian Bung Lele atu kaderiza sira hodi fahe sira nia esperiénsia ne’ebé maka sira iha ba joven sira ne’ebé maka tuir mai.

Aleinde ne’e, partisipante Maria Castro Galhos haktuir, sé la’os hetan ajuda hosi SEPFOPE, sira mós la hamri’ik nu’udar MC no protokolu. “Ne’e tanba ajuda hosi SEPFOPE maka ohin loron ami hotu-hotu bele hatudu ami nia án katak ami mós bele hamriik iha oin hodi ko’alia,” dehan Maria iha serimónia ne’e.

Ba futuru, nia haklaken, esperiénsia ne’ebé sira hetan sei implementa no prátika iha kualker seremónia ruma ne’ebé maka iha hanesan iha uma, serbisu fatin (kantor) no fatin sel-seluk tan. (Mj4)

Matadalan

Administração Eleitoral portuguesa diz que voto dos emigrantes tem de ser via postal

$
0
0

Lisboa, 18 set (Lusa) - A Secretaria-geral da Administração Eleitoral (SGMAI) alertou hoje para o facto de a votação dos emigrantes portugueses recenseados no estrangeiro se realizar via postal, como contemplado na lei, não podendo sofrer alterações.

Por via a colmatar os "longos atrasos" que existem nos envios postais de e para Timor-Leste, o embaixador de Portugal em Díli, Manuel Gonçalves de Jesus, propôs ao Ministério dos Negócios Estrangeiros que os boletins dos emigrantes possam ser enviados por mala diplomática para Lisboa, afirmou o encarregado consular Paulo Maia Silva à Lusa.

A SGMAI, contactada pela Lusa, afirmou que tal não é possível pois o Decreto-Lei nº 95-C/76, de 30 de janeiro, relativo à organização do processo eleitoral no estrangeiro, refere que "o eleitor residente no estrangeiro exerce o direito de sufrágio pela via postal e junto das assembleias de recolha e contagem de votos dos residentes no estrangeiro".

No mesmo decreto-lei pode ler-se que o Ministério da Administração Interna procede "à remessa dos boletins de voto dos cidadãos inscritos nos cadernos eleitorais elaborados pelas comissões de recenseamento no estrangeiro", o que começou a ser feito no dia 09 de setembro, segundo a mesma fonte.

A SGMAI reconhece a chegada dos boletins de votos a alguns locais onde os serviços postais não sejam tão eficientes poderá demorar mais do que o previsto, e, por isso, procedeu ao envio dos documentos "com bastante antecedência".

Os portugueses residentes e recenseados no estrangeiro têm até ao dia das eleições para enviar o boletim de voto, sendo o apuramento geral realizado no dia 14 de outubro, segundo o mapa-calendário divulgado pela Comissão Nacional de Eleições.

FZM/SMA (ASP) // SMA

Embaixada de Portugal em Díli tenta facilitar processo de votação nas legislativas portuguesas

$
0
0

Díli, 18 set (Lusa) - A Embaixada de Portugal em Díli está em diálogo com o Ministério dos Negócios Estrangeiros português e com a direção dos Correios de Timor-Leste para facilitar o processo de votação nas legislativas, dificultado pelos atrasos nos correios.

Paulo Maia Silva, encarregado consular explicou hoje à agência Lusa que se trata de colmatar os "longos atrasos" que existem nos envios postais de e para Timor-Leste, o que pode impedir os emigrantes portugueses aqui recenseados de conseguirem enviar, a tempo, o seu boletim de voto para as eleições legislativas portuguesas de 04 de outubro próximo.

Os portugueses recenseados em Timor-Leste só votam diretamente na Embaixada nas eleições presidências ou europeias, tendo que votar através do correio para as eleições legislativas.

Neste caso, os boletins para os emigrantes recenseados em Timor-Leste já foram enviados há mais de uma semana e ainda não chegaram a Díli, sendo difícil garantir que, depois de preenchidos, possam chegar a Portugal a tempo.

Por isso, explicou Maia Silva, o embaixador de Portugal em Díli, Manuel Gonçalves de Jesus, propôs ao Ministério dos Negócios Estrangeiros (MNE) que os boletins dos emigrantes possam ser enviados por mala diplomática para Lisboa.

A decisão depende da Comissão Nacional de Eleições (CNE), sendo que, explicou Paulo Maia Silva, uma proposta idêntica que foi feita no seu primeiro posto consular, em Kinshasa, há cerca de 10 anos, foi rejeitada pela autoridade eleitoral portuguesa.

No caso, recordou, os emigrantes tinham que pagar para levantar o boletim de voto, não havendo garantias de que o envio deste preenchido para Portugal cumpriria o prazo previsto.

Em situação diferente estão os portugueses que se encontram em Timor-Leste, mas que mantêm o seu recenseamento eleitoral em Portugal, tendo que cumprir outros requisitos previstos na legislação eleitoral portuguesa.

Cidadãos portugueses nesta situação poderão votar na Secção Consular da Embaixada entre os dias 22 e 24 de setembro (no horário entre as 08:30 e as 12:00 e entre as 14:00 e as 17:30 horas).

Segundo a lei, estão abrangidos militares, agentes militarizados e civis integrados em operações de paz, cooperação técnico-militar ou equiparadas, médicos, enfermeiros e outros cidadãos integrados em missões humanitárias e investigadores e bolseiros em instituições universitárias ou equiparadas.

Podem ainda votar estudantes inscritos em instituições de ensino ou que as frequentem ao abrigo de programas de intercâmbio e "cônjuges ou equiparados, parentes ou afins, que vivam com os eleitores mencionados anteriormente".

A lei determina que pode ainda votar "todo e qualquer cidadão eleitor que, por razões profissionais, se encontre em Timor-Leste entre os dias 22 e 24 de setembro até ao dia da eleição (dia 04 de outubro)" e, como tal, não possa "exercer o seu direito normal de voto".

ASP // ARA

Diretor da Polícia Científica timorense exonerado por "irregularidades graves"

$
0
0

Díli, 18 set (Lusa) - O Diretor Nacional da Polícia Científica de Investigação Criminal (PCIC) timorense foi exonerado do cargo por "eventuais irregularidade graves", segundo um despacho assinado esta semana pelo chefe do Governo, Rui Maria de Araújo.

Hermenegildo Gonçalves da Cruz foi afastado do cargo menos de oito meses depois de ter tomado posse no cargo, que assumiu no passado dia 30 de janeiro numa cerimónia em Díli que marcou a tomada de posse dos primeiros efetivos da PCIC.

No despacho hoje publicado Rui Araújo explica que tomou a decisão depois de ouvir "o parecer do Conselho Superior da PCIC que se reuniu a 09 de setembro" e tendo em conta "a existência de eventuais irregularidades graves que põem em causa o desempenho do atual Diretor Nacional, afetando o normal funcionamento da PCIC".

No mesmo despacho, Rui Araújo nomeia como novo diretor nacional da PCIC o magistrado timorense Vicente Fernandes e Brites, com um mandato de dois anos.

O magistrado assume, temporariamente e até que seja nomeado o diretor adjunto, a direção do Departamento Central de Investigação Criminal.

O despacho não detalha quais os motivos que levaram ao afastamento do diretor da PCIC que no dia da sua tomada de posse ouviu do então primeiro-ministro, Xanana Gusmão, apelos aos novos efetivos deste corpo policial, para que cumprissem com responsabilidade a sua tarefa.

"Honrem a vossa instituição, juraram por isso hoje. Respeitem as leis da República e sirvam a nossa Constituição e na vossa atuação diária nunca se esqueçam do povo de Timor-Leste", afirmou na altura.

Criada, formalmente, em maio do ano passado com o apoio da cooperação portuguesa, a PCIC nasceu como um corpo superior de polícia criminal com regime de carreira especial na dependência orgânica do Ministério da Justiça.

A tomada de posse dos primeiros agentes marcou o fim de um processo que começou em 2009 no âmbito do acordo de cooperação bilateral entre os Ministérios de Justiça dos dois países.

O programa, que foi financiado pela União Europeia no âmbito do Programa de Apoio à Governação foi implementado com o apoio do Camões - Instituto da Cooperação e da Língua, tendo como parceiros a Polícia Judiciária de Portugal e o Ministério da Justiça de Timor-Leste.

As equipas formadas incluem 10 investigadores-chefes e 37 investigadores criminais que depois de sete meses de formação na Escola da PJ em Portugal cumpriram um estágio de 24 meses em Timor-Leste.

Foram ainda formados dois especialistas superiores e 19 especialistas no Laboratório de Polícia Científica da Polícia Judiciária, entre os quais 16 especializados na análise de cenas de crimes (recolha e tratamento de vestígios biológicos e não biológicos, como é o caso da lofoscopia, a recolha de impressões digitais) e em toxicologia (3 meses e meio).

Dois médicos timorenses receberam ainda, durante um ano, formação especializada em ciências forenses no Instituto de Medicina Legal de Coimbra.

ASP // VM

DEZEMBRU, GOVERNU LANSA REGULAMENTU BA MEDIA ONLINE

$
0
0

Governu liu husi Sekretaria Estadu Komunikasaun Sosial SEKOMS, Dezembru tinan ida ne’e, sei halo lansamentu Institute Technology (IT) hodi regula media online sira ne’ebé mak durante ne’e, públika informasaun ne’ebé lalos hodi kria konfuzaun ba públiku.

Sekretáriu Estadu Komunikasaun Sosial, Nelio Isac informa katak, durante ne’e Governu liu husi SEKOMS koali’a verbal de’it, maibé hahú agora, SEKOMS hanoin ona atu halo ida ne’e. Nelio Isac dehan, SEKOMS ho ministériu relevante halo ona diskusaun para hamosu regulamentu balun relasiona ho IT.

“IT ne’e inklui mós media online tama hotu iha laran, tanba liu husi liña internet agora ita foin mak halo estudus para atu halo diskusaun pleminari, ne’e duni sei kordena hamutuk ho Ministeriu Obras Públika Transporte i Komunikasaun, nomós autoridade nasional komunikasaun,” informa Nelio Isac ba jornalista sira iha Largo Lesidera Dili horseik.

Alende en’e, Nelio Isac mós informa katak, tinan ida ne’e nia rohan, SEKOMS sei hamosu informasaun online no update atual, ne’ebé hanesan embrio para aban bain rua sai hanesan notisia ajensia.

Nia akresenta, antes tinan ne’e remata sei hamosu ajensia notisia Timor-Leste liu husi online. Maibé seidauk funsiona hanesan ajensia notisioza ful, ajensia notisia ne’e, ninia funsionamentu hanesan embrio ida para ema hot-hotu bele asesu.

Tanba Nelio Isac dehan, notisia online ne’e, sura menutu to’o oras ida, ema bele update informasaun foun kona ba asuntus balun.

Nelio Isacc dehan, kona-ba embrio ajensia notisia refere, sira sei halo rekrutamentu ba jornalista na’in sanulu (10), Maibé rekrutamentu ida ne’e la’ós ba kualker jornalista.
“Jornalista ne’ebé iha abilidade, no professional, tanba online hirak ne’e, atu fó sai notisia ba mundu tomak,”informa Nelio Isac.cos

Jornal Nacional

MCIA SEI INTERVEN ATIVIDADES NEGOSIU LATUIR LISENSA

$
0
0

Ministerio Comercio Industria e Ambiente ( MCIA), liu husi Gabinete Inspecção Alimentaria e Economico, sei halo intervensaun ba autor ekonomia ka emprezariu sira ne’ebé la kumpri desizaun husi inspektur jeral no mos sira ne’ebé la haten lisensa husi SERVE hodi loke Restaurante, Hotelaria maibe loke fali fatin prostituisaun.

“Klaru iha pasado akontese duni hanesan ne’e por ezemplu ida besik Palasiu Prezidensial Aitarak laran neba uluk iha duni fatin hanesan ne’e no Ministeriu hatene halo interven taka kedas,”dehan Ministru MCIA Constaçio Pinto Ba JN- Diário Iha MOP Caicoli Dili, Tersa ( 14/ 9).

Nia afirma, iha nasaun nebe deit mak ema utiliza sala sertifikadu lisensa atividade negosiu hanesan iha restaurante ou hoterlaria mak halo fali atividade sira hanesan ne’e tenke taka kedas tamba ne’e kontra lei komercial nian.

Iha parte seluk responsabel Gabinete Inspecção Alimentaria e economica , Ernesto Monteiro dehan husi parte inspeksaun labele halo intervensaun kona ba Restaurante ou Hotelaria ne’ebe iha laran loke fatin fatin ba aktividade prostituisaun tamba papel inspeksaun alimentaria mak haree tuir restaurante ou hotelaria ne’ebe halo atividade ekonomia iha dokumentus lisensa ka lae? se laiha haruka trata ninia dokumentus.

“Ida ne’e mak ha’u koalia dadaun buat ida prostitusaun ne’e signifika katak iha fatin nebe segredo ami labele halo intervensaun to’o iha neba tamba ami nia papel mak haree katak o nia atividade ekonomia ida ne’e iha lisensa ka lae se laiha lisensa mak nia tenke trata ninia dokumentus mas prostitusaun ami labele tama to’o iha neba,”dehan nia.Car

Jornal Nacional

LIGASAUN ILEGAL, MULTA BA ESTADU US$ 63.789,95

$
0
0

Konsumedores Eletrisidade Timor Leste (EDTL) ne’ebe halao ligasaun ilegal no kona inspesaun durante fulan nen (6) ikus ne’e, selu ona multa ba Estadu ho montante US$ 63.789,95.

Xefi Inspeksaun EDTL, Domingos da Costa hateten, sira nia parte la sura konsumedores ilegal ida por ida maka hatama selu multa, maibe total hotu iha fulan 6 ikus ne’e maka US$ 63.789,92 iha Dili laran deit.

Hahuu husi Abril mai to’o Setembru ne’e, Domingos da Costa hateten, konsumidor nebe liga ilegal iha 14,6 %, kona tesi ou multa ona ba Estadu 2,69% no monta prepagu foun iha 1,67%.

Ba JNDiario iha nia servisu fatin, Kinta (17/9/2015), Domingos da Costa, klarifika katak, area hirak ne’ebe durante ne’e ekipa inspeksaun tama ona no konsege desliga hodi selu multa ba Estadu, maka hanesan Dom Aleixo, Vera Crus, Nai Feto, Kristo Rei no agora iha Bairo Pite.

“Durante ne’e konsumidores ne’ebe multa ona ba Estadu maioria husi povu kbi’it laek sira ho osan masimu montante US$ 50.00, maibe sira sei halo negosiasaun ho nune bele hatun tuir ida-idak nia kbi’it,” informa Domingos da Costa.

Ba funsionariu estadu ner’ebe halo ligasain ilegal iha obrigasuan atu selu multa ba Estadu US$ 2.000 no ba emprezariu sira ne’ebe utiliza ahi ba interese negosiu nian selu multa entre US$ 2.000-US$ 15.000.

Selu tiha multa, konsumedores sira iha obrigtasaun atu halo deklarasaun hodi hakribit atetude ida ne’e.

“Se sira kontinua halo, maka ami sei la tolera hodi hakotu kedas sira nia ligasaun,” afirma Domingos da Costa.

Iha fatin hanesan Felismino dos Santos nudar konsumidor ilegal iha Bairo Pite (Perumnas) nebe ho pasiensia no halao tuir lei nebe iha maske multa ho osan nebe bo’ot.

“Ekipa inspesaun EDT nian tesi hau nia eletrisidade tanba hau halo ligasaun ilegal. Hau halo ona deklarasaun no lori osan multa nian ho montante $500, maibe ho kondisaun ekonomia familia nian hau selu deit $250 atu nune bele liga fali elektrisidade ba hau nia uma,” hateten Felismino ho arepende bot. ita

Jornal Nacional

MOP APROVA PROJETU REHABILITASAUN ESTADIU MUNISIPAL DILI

$
0
0

Ministériu Óbras Públika (MOP) liu husi Conselho da Administrasaun Fundus Infrastrutura (CAFI), Tersa feira (15/09) ne’e aprova projetu rehabilitasaun estadium munisipal Dili.

Reuniaun ne’e marka prezensa husi lidera diretamente ho husi Ministru Óbras Públiku Gastão de Sousa, ne’ebé marka prezensa husi Sekretariu Estadu Juventudi no Desportu (SEJD) Leovigildo da Costa Hornay, no mós membrus IV Governu sira hotu.

Iha sorumutu ne’e, Sekretariu Estadu Juventudi no Desportu (SEJD) Leovigildo da Costa Hornay mós, hato’o planu no polítika SEJD nian, konaba óbra rehabilitasaun estadiu munisipal de Dili no ida seluk mak projetu rehabilitasaun estadiu tolu iha munisípiu Ermera, Baucau, Maliana ne’ebé ninia projetu harii estadiun foun iha munísipiu Manatuto.

“Reuniaun ne’e nia rezultadu mak aprova ba dezeñu no build of quantity (BOQ) estadiu Munisipal de Dili, ne’ebe mak iha tempu besik parte SEJD liu husi aprovizionamentu sei halo koordenasaun di’ak ho parte Agensia Dezenvolvimentu Nasional (ADN) no MOP nune’e bele halo tenderizasaun ba óbra ne’e.

“Ho razaun ida mak, buka esforsu oinsa, nune’e estadiu munisipál de Dili tenke tuir duni kategoria estandar internasionál, tanba ba oin, karik Timor Leste mós sei bele sai uma na’in ba eventu internasionál ruma. Agora dadauk la’o hela mak hanesan iha munisipiu Ermera, Baucau, Maliana no inklui mos projetu harii estadiu foun iha Munisipiu Manatuto”, informa Leovigildo da Costa Hornai ba JN-Diário iha nia Gabinete SEJD Lecidere Dili, Tersa feira (15/09/2015).

Nia mós dehan, konabá ezekusaun ba projetu estadiun hat ne’ebé mak la’o tarde no foin lalais iha fulan ida ka rua liu bá ne’e mak óbra ne’e, hahú la’o tanba fó prolongasaun ba ekipa tékniku ka konsultan hodi haree didi’ak build of quantity (BOQ) no dezeñu, maibé tuir tempu ne’ebé mak parte kompañia ho SEJD konkorda ona, hodi aselera lalais óbra ne’e, ne’ebé karik sei remata iha fulan Maiu ou Juñu tinan oin (2016) no entrega kedas ba autoridades lokál, hodi nune’e sira rasik mak sei jere ka halo ninia manajementu.

“Tenke aselera, nune’e ba futuru ami sei ezekuta fali polítika foun ba 2016, ne’ebé mak iha tiha ona mak hanesan atu harii tan estadiu foun iha munisípiu lima mak hanesan, Covalima, Viqueque, Liquiça, Lospalos no Lautém”, dehan nia.ito
Jornal Nacional

HASA’E KUALIDADE ESKOLA PÚBLIKU

$
0
0

Kualidade eskola publiku barak maka sei dok tebes husi eskola ne’ebe exelente. Tanba ne’e, membreu Parlamentu Nasional (PN), Leonel Marcal, husu ba makaer sira ne’ebe jere eskola públiku atu hasa’e tan kualidade.

Membru Komisaun F ba asuntu Saude, Edukasaun, Desportu no Jeneru, Leonel Marcal, observa katak, durante ne’e ekola privadu (Kastoliku) nnia valor ezame nasional diak liu kompara ho eskola publiku nian, tanba mekanismu edukasaun ho nia kualidade maka seidauk diak.

‘’Ministeriu Edukasan karik atu halo rekrutamentu ba profesores sira ne’e tenke haree sira nia edukasaun, atu nune’e eskola publiku mos kada tinan iha izame nasional bele hetan valor diak,’’ dehan Lionel ba jornalsita sira iha Parlamentu Nasional, Tersa (15/09/2015).

Membru PN husi Bankada FRETILIN ne’e hatete, haree ba kualidade edukasaun minimu tebes, liu-liu ba eskola publiku sira, tanba dala ruma halo rekruta ba profesores sira la haree ba nia background mai husi edukasaun , no la haree ba kapasidade, maibe haree ba ema ne’ebe mak kunese malu .

‘’Ita kualia kona ba kualidade ne’e labele hare uluk husi alunus tenki hare uluk husi profesores sira, depois profesores mak hare fali ba iha infrastruktura, tanba to agora eskola barak mak kondisaun la diak, ne’ebe mak sira labele halao prosesu aprendizazen ho diak, ne’ebe ida ne’e persiza hadia atu nune’e kondisaun eskola bele diak atu labarik sira bele ba eskola no halo estudu ho vontade diak,’’ Lionel hateten.

Antes ne’e mos Deputado Komisaun F, Eladio Fakulto, konsidera katak, edukasaun Timor Leste sei mukit hela husi kualidade, maske Ministru Edukasaun troka malu dala hira ona, maibe dezenvolvimentu edukasaun marka pasu.

Deputado Eladio husu Ministeriu Edukasaun reforma servisu ministeriu nian no dirijente iha edukasaun mos tenki kontrolo servisu iha kada diresaun, tanba dala barak servisu la tuir nia ritme no la tuir nia area hodi hamosu konfuzaun. nia

Jornal Nacional

TAMA ASEAN, TL TENKI INVESTE MAKA’AS IHA EDUKASAUN

$
0
0

Timor Leste (TL) atu tama ba Asosiasaun Sudeste Asiatiku (ASEAN) presija investe makas ba kualidade edukasaun, hodi bele produs rekursu humanu ne’ebe maak kualidade no adekuadu.

Vise Reitor Asuntu Akademiku Universidade Nasionál Timor Lorosae (UNTL) Zeferino Veigas Tilman hatete, kualidade edukasaun iha Timor Leste Importante tebes, tanba Timor Leste mos iha prosesu ida atu adere ba ASEAN, kuandu tama ba ASEAN presija aihan ne’ebe mak diak, signifika katak prepara rekursu umanus ne’ebe mak adekuadu.

“Ita tama ba AEAN entaun ita presiza prepara ita nia hahan, se seidauk prepara hahan, entaun diak liu prepara agora atu hasoru kuandu aban bain rua ema seluk mai kompete ho ita iha ita nia rai laran, tanba ne’e kaulidade edukasaun iha Timor Leste importante tebes atu tau konsiderasaun as hodi nune’e ikus mai ita nia graduadu sira, laos de’it iha universitariu, maibe mos graduadu sira husi ensinu basiiku no mos esninu sekundaria sira,” dehan Zeferino Viegas Tilman ba jornalsiat sira iha kampus UNTL, Tersa (15/09/2015).

Zeferino hatete, atu hetan kualidade edukasaun diak husi estudante hirak ne’e laos deit fó kunesementu matenek iha aula, maibe presija fo kunesementu ekstra ne’ebe mak iha relasaun ho kapasidade ou skil estudante sira nian, tanba saida mak sira hetan iha aula i tanba saida mak sira hetan iha laboratorium ne’e la hanesan ho saida mak sira hetan iha atividade ekstra hanesan treinamentu lideransa no treinamentu iha relasaun ho pulic espeaking I depois kapasidade ekstra sira seluk.

‘’UNTL rasik sira tenta atu kria grupu estudante bolu naran klubu estudu kada fakuldade entre klubu estudante sira buka malu aprende iha aula liu husi professores no dosente sira I sira mos apreden hamutuk buat seluk ne’ebe sira seidauk aprende iha aula,’’ kulia Zeferino.

Zeferino mos informa katak, UNTL iha ona planu oinsa atu estabelese sentru formasaun lideransa ida iha UNTL laos deit kapasidade ekstra ba UNTL ,maibe mos bele kapasidade ekstra ba Joventude Timor laran tomak ne’ebe mak karik presiza atu hetan kapasidade ekstra ba sira nia diak iha futuru no hasae kualidade.

Atu hadia kaualidade edukasaun iha Timor, tuir Zeferino, la bele dependente deit ba professor sira iha aula no laboratorium sira, maibe ita mos presija kapasidade ekstra ba estudante sira rasik hetan kada aula ne’e mak importante,” afirma vise reitor ne’e.

Iha parte seluk Zeferino mos konsidera lingua mos fator determinante fo impaktu ba kualidade estudante, tanba tuir nia ema ida sei la fasil atu aprende iha tempu ne’ebe mak hanesan kaundu nia aprende lingua no mos aprende siensia, nia atu aprende lingua ka nia atu aprende siensia, kuandu lingua deit mak nia seidauk hatene sae tan ba siensia.

Tan ne’e atu hanorin ho diak ba estudante sira importante mak profesores ka dosente sira tenki uza lian ne’ebe mak estudante sira hatene no kumprende.

Antes ne’e mos segundu vise Ministru Edukasaun Abel Ximenes Larisina hatete, Timor Leste atu tama aba ASEAN tenki investe iha edukasaun, tanba edukasaun mak bele forma ema hodi dezenvolve nasaun no kompete ho nasaun sira seluk ne’ebe mak avansadu ona. Iha parte seluk nia mos konsidera lingua mos sai obstaklu ba Timor Leste atu hasae sira nia kualidade no atu tama ASEAN, tan ne’e nia husu ba Timor oan sira hotu tenki investe makas iha seitor edukasaun no tenki aprende lian portugues, liu-liu lian Ingles ho Mandarin, tanba lian ingles hanesan lingua internasional no liangua Mandarin hanesan lingua negosio. nia

Jornal Nacional

FRETILIN PRONTU DEBATE, ALTERA LEI PENSAUN VITALISIA

$
0
0

Vise Xefi bankada Partidu FRETILIN, Josefa Álvares P. Soares hateten katak, bankada FRETILIN atu diskuti lei pensaun vitalísia no halo revizaun, wainhira meza bele ajenda hikas fali lei ne’e.

Deputada Josefa Soares hatutan katak, ba povu ninia halerik FRETILIN sempre prontu atu debate hodi halo alterasaun ba lei pensaun vitalisia, maibe depende ba iha meza mak atu ajenda lei ida ne’e.

“Iha reuniaun entre bankada mós ami husu bei-beik ona, atu oinsa bele haree lalais konaba lei pensaun vitalísia, tamba lei ne’e agora partidu balun hato’o dehan sira mak hato’o ona. Maibé uluk iha segundu lejislatura partidu FRETILIN mak hato’o uluk ona ninia projetu de lei ida ne’e atu halo revizaun, mas ema ida lahanoin hetan para atu ajenda lei ne’e atu halo diskusaun. Foin dadaun ne’e partidu hotu-hotu buka atu halo konsensus ida para atu bele haree halo revizaun ba lei ne’e, maibé na realidade seidauk ida”, informa deputada Josefa Soares ba Jornalista sira iha PN, Tersa (15/9).

“Hau espera katak kuarta sesaun lejislativa ida ne’e ami partidu FRETILIN ohin husu koalia ona hakarak katak parlamentu ida ne’e atu dinámiku liu iha ninia servisu, labele hakmatek hela ho nia servisu, maibé bele haree tok lei estruturante ne’ebé atu bele servi povu ida ne’e hala’o ona, ita labele nonok hela deit hanesan ne’e lalos,” nia hateten.

Deputada Josefa hateten katak, konaba regalias ho saláriu pokok ne’e tenki diskuti halo didi’ak, tamba buat sira ne’e iha ona ninia vantajen no dezvantajen.

“Ita bele haree tok regalias sira ne’e ho ninia saláriu pokok, ha’u hanoin importante mak ne’e tempu de partisipasaun no haree iha subsídiu kuantidade ne’e atu oinsa reduz ka oinsa. Sé karik dehan katak atu reduz ne’e oinsa, tenki haree korela ho ema nia tempu de partisipasaun ka atu haree oinsa los ida ne’e só iha diskusaun mak ita bele koalia buat ida. Ha’u labele koalia uluk, tanba horsida iha diskusaun sai fali oin seluk,”deputada Josefa ne’e hateten.

Nia hatutan tan katak, subsídiu pensaun vitalísia ne’e ate agora, eis deputadu sira ho eis membru Governu lasimu osan ne’e kompletu ida, sira simu apenas saláriu baze ne’e deit.

“Ita tenki haree didi’ak, la’os dehan sira simu kompletu, sira lasimu kompletu sira simu saláriu pokok, depos i husi salariu pokok ne’e kua tiha tan $ 500,000 ba selu tasa ba Estadu, ne’ebé ita tenki haree buat ne’e atu tetu didi’ak atu oinsa, depois buat ida ne’e atu hotu ba iha sesaun lejislatura ida ne’e ka sei kontinua ka oinsa. Sé kontinua forma atu kontinua ne’e oinsa, reduz ka la reduz, seé reduz karik reduz ne’e korela ho saida. Ida ne’e ami presiza iha diskusaun ida klean para bele koalia konaba ida ne’e,”nia hateten.

Iha fatin hanesan membru Parlamentu Nasionál husi bankada CNRT, Cesar Valente hateten katak, lalika tan tinan atus ida, maibé tinan 10-20 mai oin tan deputadu hira mak aumenta, membru Governante sira hira mak aumenta pensaun vitalisia ne’e hira mak aumenta ne’e todan teb-tebes ba Orsamentu Jeral Estadu.eni

Jornal Nacional

ALKATIRI: POVO MAK FUNDADOR NASAUN

$
0
0

Sekretáriu Jeral Partidu FRETILIN, Mari Bim Amude Alkatiri hatete katak, nasaun Timor Leste la’os nia mak funda, maibé funda husi povu Timor Leste tomak.

“Ema dehan, ha’u fundador nasaun, ha’u la’os fundador nasaun, ha’u fundador ASDT, FRETILIN no RDTL, povu mak funda nasaun ida ne’e,”dehan Alkatiri iha CCF Comoro Dili, horseik.

Alkatiri haktuir, povu mak deside nasaun ne’e nia distinu iha tinan 1999, tanba povu ida ne’e lakohi ema sama bebeik, maske sira lahatene hakerek no lee, maibé iha dignidade.

Nia afirma, semak maubere?, maubere ne’e mak ema sira ne’ebé ain tanan, ema sira ne’ebé aiha uma didi’ak atu hela, no ema sira ne’ebé laiha oportunidade atu ba eskola.

Nia esklarese, FRETILIN kaer konseitu maubere ne’e, la’os repete de’it. Maubere la’os atu hamrik hanesan ema ida, maibé atu hamrik hanesan povu ida, no hamrik hanesan prosesu ida ba afirmasaun nasionál.

“Ami uluk laiha S1 no S2, ami hotu nia almamater mak FRETILIN duni, ami aprende husi ne’e, Ida ne’e kuandu ami tu’ur hamutuk, ko’alia polítika,”katak Alkatiri.

Eis Primeiru Ministru ne’e dehan, agora dadauk ne’e, ema hanoin katak, dezenvolvimentu ne’e mak, uma didi’ak de’it no estrada mesak di’ak deit, maibé lahatene katak, kuandu halo dezenvolvimentu fiziku ne’e, la akompaña ho ida-ida nia kapasidade para intende prosesu tomak, dezenvolvimentu sei la akontese.

Alkatiri fó hanoin katak, uluk sira moris iha situasaun ida ne’ebé la favoravel ba sira, tanba situasaun iha tempu ne’eba, obriga sira atu haree, oinsa mak sai husi situasaun ida ne’e.

Nia haktuir, polítika ne’e, tenke halo ho prinsipius klaru, ho valores ida ne’ebé mak bele fó kbi’it mai polítik na’in sira atu prepara an katak, kuandu monu ohin, bele hamrik fali aban hodi kontinua prosesu.cos

Jornal Nacional

PAPA FRANCISCO JÁ ESTÁ EM CUBA

$
0
0

Francisco iniciou assim uma das viagens mais longas e delicadas do pontificado, que o levará à praça da Revolução, em Havana, ao Congresso dos Estados Unidos, em Washington, e à ONU em Nova Iorque

O papa Francisco chegou este sábado a Cuba, primeira etapa de uma viagem que o levará também aos Estados Unidos, os dois países que contaram com o seu apoio para restabelecerem relações diplomáticas.

O Airbus 330 da companhia Alitalia que transportava o papa aterrou poucos minutos antes das 16:00 locais (21:00 em Lisboa) no aeroporto José Martí de La Habana, onde era aguardado pelo Presidente cubano, Raúl Castro, e pelo cardela Jaime Ortega, o representante máximo da Igreja católica na ilha.

Francisco iniciou assim uma das viagens mais longas e delicadas do pontificado, que o levará à praça da Revolução, em Havana, ao Congresso dos Estados Unidos, em Washington, e à ONU em Nova Iorque.

Com uma agenda muito carregada, o papa argentino, de 78 anos, vai pronunciar 26 discursos: oito em Cuba e 18 nos Estados Unidos.

Até terça-feira, o papa estará em Cuba, com passagens por Havana, Holguin e Santiago, para encontros com jovens, famílias, bispos e, provavelmente, o líder histórico do regime Fidel Castro.

Três visitas papais em 17 anos mostram a atenção excecional do Vaticano a este país, onde o regime e a Igreja católica se congratulam com o apoio do papa à normalização das relações diplomáticas com os Estados Unidos.

O avião papal levará diretamente Francisco de Havana à base militar de Andrews, em Washington, onde será recebido pelo presidente Barack Obama.

Nos Estados Unidos, os dois momentos mais esperados serão os discursos, em inglês, no Congresso, em Washington e em espanhol na assembleia-geral das Nações Unidas, em Nova Iorque.

Ainda em Washington, Francisco vai canonizar o missionário espanhol Junipero Serra, que participou no século XVIII na evangelização da Califórnia (costa oeste).

Em Nova Iorque, o papa vai presidir no "Ground Zero" a uma cerimónia inter-religiosa contra o terrorismo e em memória das vítimas dos atentados de 11 de setembro de 2001.

Na última etapa, em Filadélfia (Pensilvânia), Jorge Bergoglio vai presidir ao encerramento do oitavo Encontro Mundial das Famílias católicas. Cerca de dois milhões de pessoas são esperadas para a missa final, ao ar livre, de acordo com as previsões da organização. 

TVI24

Cem mil cubanos saudaram papa Francisco nas ruas de Havana

$
0
0

Milhares de cubanos sairam no sábado às ruas de Havana para receber o papa Francisco e agradecer-lhe os esforços no restabelecimento de relações diplomáticas entre Cuba e os Estados Unidos.

Francisco chegou no sábado a Cuba, na primeira etapa de uma viagem que o levará também aos Estados Unidos, tendo sido recebido no aeroporto pelo Presidente cubano, Raúl Castro.

De acordo com o porta-voz do Vaticano, Federico Lombardi, o papa foi saudado nas ruas da capital cubana por cerca de 100.000 pessoas.

À chegada a Cuba, Francisco instou Cuba e os Estados Unidos "a avançar" na normalização das relações bilaterais e a "desenvolver todas as suas potencialidades".

"O mundo precisa de reconciliação nesta atmosfera de terceira guerra mundial que estamos a viver", disse o papa, citado pela agência Efe.

Até terça-feira, o papa estará em Cuba, com passagens por Havana, Holguin e Santiago, para encontros com jovens, famílias, bispos e, provavelmente, o líder histórico do regime, Fidel Castro.

Três visitas papais em 17 anos mostram a atenção excecional do Vaticano a este país, onde o regime e a Igreja católica se congratulam com o apoio do papa à normalização das relações diplomáticas com os Estados Unidos.

SAPO TL ho Lusa 
Viewing all 16014 articles
Browse latest View live


<script src="https://jsc.adskeeper.com/r/s/rssing.com.1596347.js" async> </script>