Vise Prezidenti Komisaun A, ne’ebé trata asuntu lei no poder lokal, Arão Noe, informa katak, povu ne’ebé mak durante ne’e okupa rai Estadu durante tinan barak ona, Estadu sei atribui titulu rai ba sira hodi sai na’in ba rai ne’ebé mak sira okupa.
Maibé ema ne’ebé mak fa’an rai Estadu, sei selu fali multa ba Estadu, no ema ne’ebé hola rai ne’e, lei proteje.
Arão Noe husi bankada CNRT ne’e afirma katak, lei rai ne’e, fó solusaun ba okupante rai ka sasan ema seluk nian ka Estadu nian desde 1975 to’o 1998, no 1999 to’o agora.
“Ida ne’e katak, ema sira ne’ebé okupa rai to’o 1998 ba kotuk, nia iha rejime espesial ida katak, kona ba uzu kapiaun especial, ka ba ema sira ne’ebé uza tempu naruk ona, nia iha direitu atu hetan titulu ba rai, mesmu rai ne’ebé nia okupa ne’e, Estadu nian, ou ema ne’e laiha rai, durante ne’e okupa hela ema nia rai hodi halo tos, natar no halo uma iha rai ne’e nia laran to’o tempu naruk, ida ne’e bele rekoñese ninian,”relata Arão Noe ba JN-Diário iha Parlamentu Nasionál, Tersa (07/02).
Arão Noe afirma, povu hotu iha direitu atu hetan rai pedasuk ida hodi hela, maibé tenki haree kazu por kazu.
Arão Noe dehan, kuandu okupa rai Estadu ka ema seluk nia rai, tenki iha provas katak, ema ne’e okupa duni iha tempu naruk, hodi bele justifika atu Estadu bele fó titulu rai ba ema ne’ebé okupa ne’e.
Maibé Arão Noe dehan, ida ne’e nia klasifikasaun ne’e iha tolu mak hanesan, okupa iha tempu naruk, tanba rai ne’e nia na’in iha surat ida arbora ka hak milik ou hak pakai, entaun bainhira rai ne’e nia na’in mai fali, Estadu mak haree atu bele atribui titulu rai ba nia.
Maibé ba sira ne’ebé mak okupa ema seluk nia rai, ne’e mós bele hetan titulu, maibé tenki haree kazu ne’e hodi bele define didi’ak, nia okupa rai ne’e tinan hira ona.
“Haree husi tempu ne’e mak bele fó titulu rai ba nia, no ema na’in ba rai ne’e mós, sei la lakon, Estadu mak sei kompensa fali rai na’in ne’e, no depois ema ne’ebé okupa rai ne’e selu neneik fali ba Estadu, to’o tempu ida mak Esadu atribui titulu rai ne’e ba nia,” esplika Arão Noe.
Maibé Arão Noe esplika, fatin sira ne’ebé protejidu ka Estadu nian, Estadu sei la fó titulu ba kualker sidadaun ida.
“Hanesan tasi, 50 metrus husi tasi ibun mai rai maran ne’e, Estadu mak kontrola, se mak hakarak uza, tenki aluga husi Estadu, labele sai milik privadu. Hanesan mós 50 metrus husi mota ibun, labele sai milik privadu, ne’e Estadu mak kontrola hotu,” relata Arão Noe.
Nia esklarese, Estadu halo fatin sira hanesan ne’e sai fatin protejidu Estadu nian, tanba kuandu udan bo’ot no dezastre naturais ruma, Estadu hadia de’it, tanba rai ne’e Estadu nian kedas.
Nia esklarese, ba rai ne’ebé fa’an tutan husi liman ba liman, maske rai ne’e la’os sira nian, lei rai ne’e mós define klaru ona.
“Tuir artigu 82 bazeia ba lei númeru 1/2003, kona ba rejime bens e moves primeira parte hatete katak, jual beli rai husi tinan 1975 mai to’o agora, ne’e konsidera mamuk ka la vale. Maibé númeru 2 husi lei ne’e mós hatete katak, ba ema sira ne’ebé sosa ho boa fe katak, nia la hatene katak, rai ne’e António nian, maibé nia hatene de’it katak, nia presiza rai para halo uma. Entaun ema ida fa’an ne’e hatete ba ema ida atu hola ne’e katak, rai ne’e ha’u nian, ha’u fa’an ba o ho folin hanesan ne’e. entaun ema ne’ebé rai ho kondisaun boa fe ne’e, lei proteje nia, tanba nia presiza duni rai atu halo uma hodi hela,” dehan Arão Noe.
Maibé Arão Noe afirma, se ema ida hola rai ne’e hatene hela katak, rai ne’e la’os ema ida fa’a ne’e ninian, nia ba obriga atu sosa rai ne’e, ida ne’e lei la proteze.
“Lei ne’e hatete katak, se mak fa’an la’os sasan Estadu nian, entaun nia tenki selu fali ba Estadu, no ema ne’ebé mak hola, nia iha direitu ba rai ne’e para ema ne’e labele lakon,” relata Arão Noe.
Kona ba ema okupa rai tinan barak ona, maibé derepenti ema ida mosu mai lori sertifikadu rai tempu Portugues nian no tempu Republika Indonesia (RI) nian hodi rekere katak, rai ne’e ninian, Arão Noe dehan, problemas hotu kona ba rai nian, lei ne’e define ona.
“Ita tenki haree kazu por kazu. Ezemplu, rai ne’e ema uza kleur ona, mas iha momentu ne’eba nia husu lisensa atu halo saida, hak milik ka hak pakai. Se hak milik ema ne’e nia direitu iha. Mas tenki haree lai sertifikadu ne’e, labele mai hatudu hanesan ne’e, ita dehan ne’e vale ona. Tanba iha revogasaun barak tiha ona ne’ebé mak Portugues halo, balu uza hela dokumentus iha 1920, hodi klaim fali rai sira ne’ebé agora iha, ida ne’e tenki haree tan lai, sertifikadu ne’e sei válidu ka la’e? tanba Portugues sira halo tiha ona revogasaun ba artigu balu kona ba ida ne’e,”dehan Arão Noe.
Nia kontinua esplika, kuandu sertifikadu ne’e los katak nia rai duni, Estadu tenki atribui duni titulu rai ba sira, maibe rai sorin ne’ebé mak ema okupa ona ne’e, Estadu mak sei fó indeminizasaun ba rai na’in ne’e, no rai ne’ebé ema okupa ne’e, Estadu foti hodi fó fali ba ema ne’ebé okupa ne’e, no ema ne’ebé okupa ona rai ne’e, selu fali ba Estadu, to’o tempu ida Estadu fó fali titulu rai ba nia.
Alen de ne’e, deputadu Virgilio Hornai husi bankada Partidu Demokratiku mós dehan, problema rai ne’e, rezulta problema sosial. Problema sosial ne’e, rezulta mós ba ema nia vida, tanba problema entre entidades ida ho seluk tanba rai.
“Ha’u hanoin lei ida ne’e mós iha ninia substansia, no akomoda ona iha parte direitus, liu-liu iha igualdade direitus, tanba iha ona rekoñesmentu ida entre feto no mane, atu iha direitus ba bens e moves,”relata Virgilio.
Nune’e mós deputadu Osorio Florindo husi bankada FRETILIN dehan, lei rai ne’e, sei la resolve problema 100%, maibé bele resolve duni problema kona ba rai ninian.
“Ita sei iha prosesu diskusaun atu integra didi’ak problema sira ne’e, atu ita bele rezolve povu nian problema. Ha’u nian problema mak ne’e, uluk iha tempu Indonesia, forsa Indonesia sira obriga povu tenki muda husi fatin ida ba fatin seluk. Povu sira ne’e muda ba rai Estadu laiha problema, tanba Estadu bele regulariza, maibé muda ba ema nian rai kultura ka tradisionál to’o agora la sai ne’e, ita uza ba lei ne’e halo nusa,”katak Osorio Florindo.cos
Jornal Nacional Diário
