DILI - Durante ne’e publiku no setor privadu rai laran preokupa ho prezensa sidadaun estranjeiru iha Timor-Leste liu-liu sidadaun Xina sira ne’ebé kontinua aumenta halo atividade negosiu iha nasaun foun ne’e hodi taka dalan ba iha povu sira atu bele loke sira nia negosiu. Diretór Servisu Registu no Verifikasaun Emprezarial (SERVE), Florenco Sanches hateten ema estranjeiru ne’ebe mai loke kompañia la hanesan ho ema estranjeiru lori sira nia kompañia mai Timor-Leste .
Signifika katak ema estranjeiru ne’ebé mai iha Timor-Leste tenke halo tuir lei sosiedade Comersiais no 4/2004 katak ema estranjeiru ne’ebe mai atu harii ka establese sira nia kompaña iha Timor-Leste primeiru sira tenke hili tipu ne’ebé sira hakarak ba regulamentu ona iha lei sosiadade komersial.
“Tuir lei komersial no 4/2004 ne’ebé Parlamentu Nasional aprova dehan ema estranjeiru labele tur hanesan administrador ka nudar diretor, se karik ema nain ne’e seidauk iha vistu traballu no iha lei dehan sira tenke sai tiha ona residensia permanente iha Timor-Leste, ida ne’e mak requezitu ne’ebé mak iha maibe requezitus ne’ebé sira atu harii sira nia kompañia hanesan sidadaun timoroan, tanba lei sosiedade comersial Timor-Leste la temi sidadaun maibe temi sosio kerdizer ema ho ema halo , individu ho individu ou kompañia ho kompañia iha kombinasaun ba malu tuir ita nia lei husu,” katak nia ba BT iha nia knar fatin Kuarta (29/07).
Nia afrima katak oras ne’e kompañia ne’ebé mak registu iha SERVE 20% husi ema internasional no 80% husi timoroan no nudar kompañia real foin mak 38 kompañia. “Tan ne’e ema estranjeiru ne’ebe mak halo aktividade iha Timor-Leste 20% kompara ho ita Timor ne’ebe mak iha 80% no kompañia internasional ne’ebé to’o ohin loron 38 deit,” katak nian. Nia esplika katak ema estranjeiru halo aktividade iha Timor-Leste lei fo dalan tanba bazea ba iha lei agildo imigrasaun ne’ebé iha klase premeiru kolia kona-ba Turista no negosiu.
“Kona ba sidadaun ne’ebe mak tama iha Timor-Leste tuir lei agildo imigrasaun fo ba sira iha tipu 4, tipu ida hateten katak vistu klase premeiru ba sira ne’ebé turista no negosiu, tipu klase dois tres no kuatro hateten oin seluk maibe atu sira ne’ebé sidadaun estranzeiru atu halo negosiu vistu klase un fo dalan ba sira tanba iha lei rasik hateten katak imi turista no halo ho negosiu,” nia klarifika. Nia mos infroma katak oras ne’e dadaun sidadaun sira ne’ebe mak loke negosiu barak liu iha Timor-Leste premeiru husi nasaun Xina, Segundu Indonesia, Portugal no Australia inklui mos nasaun sira seluk.
Iha fatin ketak Ministru Comersio Industria no Ambiente, Antonio Conseicão rekuinese katak oras ne’e dadaun iha Timor-Leste empreza estranjeiru barak mak halo sira nia aktividade iha Timor Leste bazeia ba iha estatistika ne’ebé mak iha. “Kona ba emprezariu hau la dehan deit hanesan Xina maibe emprezariu estranjeiru iha Timor barak duni, Xina no indonesia sira mos iha ne’e kuaze domina,” katak Antonio. Nia afrima katak problema ne’e mosu tanba situasaun tranzisaun ne’ebé mak Timor-Leste lao hela maibe sei hamosu regulamentu ne’ebé mak forte hodi nune’e bele regula atividade hirak ne’e iha nasaun foun ne’e.
Entretantu Emprezariu timoroan, Julio Alfaro preokupa tebes ho aktividade negosiu sidadaun Xina nian ne’ebé ohin loron dumina daudaun iha nasaun foun ne’e. “Investimentu signifika katak ema hodi nia osan mai nia kuda iha area produktivu ka area ne’ebé produs atu ikus mai bele halo exportasaun nomos bele hetan konsumu iha rai laran, Investimentu atu mai loke komersio kiik, komersio informal no komersio mediu ne’e laos investimentu, ami kestiona asuntu ne’e beibeik,” dehan nia. Nia dehan sidadaun estranjeiru ne’ebé mak mai halo aktividade komersio iha zona kiik no pequeno negosiu ne’ebe sei estende iha timor laran tomak, liu–liu harii uma iha estrada ibun hodi loke hotel no loza sira iha fatin-fatin ne’ebé eziji osan.
“Hau kestiona sira ne’ebé halo investimentu uma bo’ot sira ne’e, lolos ita tenke hatene sira halo uma boot sira ne’e, lolos ita tenke hateten lolos sira ne’ebé halo investimentu hodi harii uma sira ne’e sira tama halo nusa ho visto saida? sira hetan lisensa negosiu halo nusa, terseiru osan ne’ebé mak sira lori mai hodi halo aktividade sira ne’e tama halo nusa tanba siskulasaun osan tuir internasional katak osan sira tama tenke husi banku ba banku no tenke klaru hodi bele hatene orijin osan nee,” dehan nia. Tuir nia katak perigu ne’ebé mak akontese iha Timor-Leste mak kona-ba lalulintas osan tanba seidauk bele kontrola diak husi estadu kona ba aktividade sira ne’ebé mak oras ne’e lao hodi hamosu brankamentu kapital.
“Atividade sira hanesan ne’e tanba perigozu tebes hamosu brankamentu kapital ka fase osan tanba brankamentu kapital mosu husi aktividade oin-oin tanba osan ne’ebé sira manan liu husi dalan ne’ebé mak lalos hanesan manan husi korupsaun, manan husi droga, nomos husi aktiviadade oin-oin deit tanba sira labele implementa iha aktividade tan ne’e sira tenke halo aktividade iha fatin seluk hodi nune’e osan sira ne’e bele tama hodi fila fali ba iha sira nia rain tanba sira halo negosiu iha ita nia rain hodi tama fila fali sira nia rain liu husi banku,” dehan nia.
Alende nee ho sira nia aktividade publiku kestiona tanba la hatudu negosiu ne’e mak klaru tanba publiku deskonfia iha krime brankamentu kapital ( fase osan) no to’o oras ne’e sidauk hetan kontrolasaun diak husi governu liu liu institusaun relevante hanesan Polisia Imigasaun, Ministeriu Comersio industria no Anbiente nomos Polísia investigasaun. (BT)
Business Timor - Pedro
