Durante Timor-Leste hetan nia independensia hodi hala’o dezenvolvimentu ba nasaun ida ne’e, públiku tau deskonfia ba deputadus no membru Governu balun tanba sai makelar ba projetu Estadu.
Ho fenomena hirak ne’e, jurista Manuel Tilman hatete katak, deputadus ka membru Governu ne’ebé deskonfia sai makelar ba projetu Estadu ho emprezariu internasional sira hodi mai ezekuta projetu no buat seluk tan iha TL ne’e atu sira bele hetan benefisiu, diak liu para ona, tanba sira laiha ona sentimentu nasionalismu.
Makelar ne’e halo akordu no promete hodi ema seluk nian naran hodi faan no mos sosa sasan ida. Makelar ne’e nia servisu atu iha posibilidade ba ema ne’ebé faan sasan no ema ne’ebé sosa sasan ne’e atu iha akordu ruma kona ba faan no sosa.
Tuir Manuel Tilman katak, deputadu sira sai makelar ba projetu Estadu ne’e, tanba buat ne’e polítiku, Administrativu, no buat ne’e mós lei.
“Atu evita buat ida ne’e, primeiru lugar, buat ida naran patriota no nasionalismu. Ita hadomi nasaun ida ne’e ka la’e? se hadomi nasaun ida ne’e, ita tulun Estadu ka, tanba Estadu ne’e ita nian, la’os Indonesia no Portugal nian. Segundu etika, hanoin katak, ha’u ne’e deputadu, ha’u nia kaben ema emprezariu,”dehan Manuel Tilman ba JN-Diário Kuarta (02/9) iha nia kna’ar fatin Hotel Garden Beach Dili.
Nia afirma, kuandu deputadu ida hanoin katak, nia ne’e deputadu, entaun kuandu ba halo estudu ida iha rai liur, tenke servisu ba Estadu, labele hanoin gaja perdiam.
Tilman dehan, krime ne’e, kuandu deputadu sira uza fali osan perdiam Estadu ba sosa fali ema ida hodi fó osan persentazen ba Ministru para Ministru aprova obras ba nia kaben, ne’e sala ona.
“Derepente hola kareta halo uma, nia bele deputadu mas ita duvida. Deputadu nia kaben Diretora, ou Ministru ka emprezariu, entaun buat sira ne’e hotu halo povu duvida,”relata Manuel Tilman.
Tilman dehan, hahalok deputadu sira nian ne’e, viola lei, tanba deputadu sira laiha konsiensia polítika, konsensia hanesan lider ida hodi hatene katak, deputadu nia vida ne’e tenke moos husi buat hotu.
“Deputadu ida iha amigu empreza bo’ot ida iha Jakarta, entaun nia ba halo vizita estudu ida iha Singapore durante loron lima, maibé dalaruma loron ida deit iha Singapore, loron hat iha Jakarta hodi kontakta emprezariu bo’ot ne’e iha Jakarta, hodi tulun projetu ZEESM hodi hetan kompañia bo’ot. Ida ne’e lalos ona, tanba loron lima, nia manan perdiam Singapore nian,”katak Tilman.
Nia esklarese, deputadu ne’e ba kontaktu ho emprezariu bo’ot iha Indonesia ne’e dehan, nia bele fasilita hodi kontaktu ho Dr. Mari, tanba agora dadauk ne’e nia mak kaer hela projetu bo’ot Oe-cusse, maibé pursentu uit oan tenke tama ba deputadu ne’e nia konta.
“Ita koñese malu sa, tanba ho projetu hanesan ne’e ona, entaun buat hot-hotu deputadu ne’e nia presiza iha Jakarta, emprezariu ne’e mak fasilita, deputadu han mós emprezariu mak selu, deputadu nia otel mak selu, ba fali massage mós emprezariu mak selu hotu, ida ne’e lalos ona,”afirma Tilman.
Entaun Tilman dehan, atu rezolve ida ne’e, tenke iha patriotismu no nasionalismu i etika polítika no professional. Tilman dehan, ukun nain sira nia familia sai riku tanba buat ida ne’e, maibé Ministériu Públiku mak la buka hodi lori sira ba tribunal.
Tilman haktuir, lei anti korupsaun nian ne’e, poruibe ida ne’e, maibé iha fali lei seluk hatete katak, polítiku sira tenke la’o hanesan ne’e.
“Buat ne’e hanesan ne’e, deputadu mak ne’e, deputadu nia kaben mak ne’eba, deputadu nia maun mak ida ne’e, deputadu nia tiun mak ida ne’eba, deputadu nia aman sarani mak ida ne’e,”afirma nia.
Tilman haktuir, husi buat sira ne’e, deputadu nia maun Ministru ida hodi kaer ukun, nia aman sarani Diretur Jeral, entaun buat sira makelar ba projetu Estadu ne’e bele akontese iha ne’e, tanba ema sira ne’e matenek hotu.
“Deputadu nia kaben matenek, bele sai juiza, deputadu nia primu ida matenek, bele sai Prokurador Jeral da Repúblika. Maibé agora ita haree tuir ida-ida ninia kna’ar, transparensia i lei,”tenik Tilman.
Nia dehan, durante ne’e buat sira ne’ebé la’o lalos ne’e mak, kuandu Ministru ida atu halo desizaun ida hodi deside katak, iha fulan oin mai ne’e, sei halo projetu ida iha Aileu.
Entaun Tilman esklarese, Ministru ne’e haruka deputadu ida nia kaben ema engeneiru ida, ho ninia belun balu iha Surabaya, hodi prepara kompañia bo’ot ida iha Indonesia mai, ba halo enkontru ho Dr. Mari ho katuas Xanana ko’alia ba mai, projetu ne’e sai tiha desizaun konkursu públiku.
“Halo tiha konkursu públiku, ba los ida ne’e, kona-ba buat balu ki’ik oan sira, haruka foos ba eskola sira iha Municipiu, haruka deputadu nia primu mak lori ba, depois mak sira uma laran ko’alia ba malu. Ida ne’e sala bo’ot tanba krime,”dehan Tilman.
Nia afirma, korupsaun ne’e, krime públiku, la persija kesar, Prokurador Jeral da Repúblika mak tenke buka prova, liu husi investigasaun inkeritu.
Ne’e Krime
Nune’e mos, diretur Luta Hamutuk, Mericio Akara hateten, membru Parlamentu Nasional no membru Guvernu balun sai makelar ba projetu Estadu ne’e krime. Tanba halo negosiu sub-subar hodi hetan lukru 10 ka 20%.
“Hanesan banhira sira ba vizita iha estranjeirus sira ba lobi emprezariu husi internasional depois mai koalia ho ministeriu sira hodi hetan Projetu. Makelar ne’e krimi ninia poder hodi ba halo fali negosiu ne’ebe mak ita kategoria negosiu gelap (Subar deit) tamba sira nia knaar la’os ba sai makelar,maibe sira nia knaar iha parlamentu karik halo fiskalizasaun, halo lei, implementador, ezekuta no halo planu la’os ba makelar,’ “ Diretur Luta Hamutuk ( LH) Mericio Akara esplika ba JN-Diário Kuarta (2/9), iha Farol, Dili.
“Ha’u hanoin ida ne’e tenke investiga tamba korupsaun no abuzu de poder ne’ebe vizita ba liur sai fali makelar ne’e lolos ne’e krime ne’ebe Komisaun Anti Korupsaun tenke investiga, no instituisaun relavante,”dehan Mericio Akara.
Durante ne’e, Mericio dehan, Organizasaun Non Governamental seidauk iha dadus kona ba makelar ne’e, tamba sira seidauk halo peskiza.
“Ami laiha dadus kona ba Makeral no ami mos seidauk halo peskiza ruma konab a ida ne’e maibe ami rona informasaun deit ema kestiona konaba ida ne’e lolos labele akontese,”argumenta Mericio.
Tanba ne’e, Mericio husu ba deputadus ka membru Governu ruma ne’ebé halo makelar ne’e diak liu tenki para ona, tanba labele fo fali ezemplu a’at ba povu ida ne’e.cos/car
Jornal Nacional