DILI - Forsa Armada Libertasaun Independensia Timor Leste (FALINTIL) rejiste iha funu kontra okupasaun Indonézia, maibé povu mak determina independénsia total. Tanba ne’e, governu labele diskrimina loron istóriku hirak ne’e.
“Tuir loloos ita tenke halo festa ida hanesan ho loron 20 Agostu nian. Labele diskrimina ba loron istóriku sira ne’e,” lamenta Diretór Ejekutivu Asia Justice and Right’s (AJAR), José Luis Oliveira ba Timor Post iha nia serbisu fatin Farol-Dili, Segunda (31/08).
José Luis haktuir, iha loron 30 Agostu tinan 1999 timoroan sira, dadersan nakukun de’it hakat ona ba kada sentru votasaun tuir eleisaun hodi determina destinu Timor-Leste atu sai nasaun independente, maibé governu la fó valorizasaun ba loron importante ida ne’e. pior liu festa 30 Agostu 2015 ne’ebé hala’o iha Tasitolu só anima oras balu de’it sidadaun sira iha Dili laran.
“Loron konsulta popular ne’e la’os loron ba fans artista Ungu nian, maibé loron importante ida ba sidadaun hotu iha rai laran. Li-liu ba sira ne’ebé hela iha área rural. Ha’u lamenta tebes ba komemorasaun loron konsulta popular tinan ida ne’e,” hatete José Luis.
Nia konsidera komemorasaun ba loron importante ne’e ba povu kiik sira malirin tebes. “Festa ne’ebé governu halo ne’e hanesan festa ba elite sira de’it, festa ba pengemar artista Ungu de’it. Agora ema sira ne’ebé iha tinan 16 liuba ba vota ne’e la’os pengemar artista Ungu, maibé povu tomak, tanba ne’e tuir loloos governu tenke halo festa ne’e to’o nivel aldeia hodi bele dignifika loron ne’e rasik,” hatete José Luis.
Entretantu, iha loron 30 Agostu 2015, kompañia sigaru L.A Lights, sponsoriza artista Pasha Ungu hosi Indonézia mai anima populasaun sira iha Dili laran liuhosi konsertu banda múzika ne’ebé kanta de’itlagu13 de’it iha horas minutu 30 nia laran, maibé povu maioria, li-liu sira ne’ebé hela iha área remota sira lahetan animasaun.
Konfirma assuntu ne’e ba Primeiru-Ministru, Rui Maria de Araújo katak governu lakohi halo duni festa bo’ot iha loron 30 Agostu nian, tanba atu poupa osan no husu ba sidadaun ida atu halo reflesaun de’it ba ida-idak nia fuan laran no kabun tomak kona-ba loron konsulta popular ne’e rasik.
Entretantu Sekretáriu Estadu Komunikasaun Sosial (SEKOMS), Nélio Issac, hatete, loron 30 Agusto mak loron ikus espritu nasionalizmu mate ka moris ukun rasik a’an.
“Ita lembra fali tempu pasadu tinan 16 liu ba, povu toba la dukur, balun halai ba foho, balun ba iha sentru sira, balun ho kanek tanba de’it partisipa iha votasaun. Tanba ne’e mak ohin loron ita hotu festeza no kontenti iha la’ós atu trizte,” hatete Nélio Isaac bainhira partisipa iha konsertu múzika ne’ebé organiza hosi RTTL Fans Club iha edefísiu RTTL, Kaikoli, Domingu (30/08).
Nélio afirma, ema hotu tenki fo onra ba loron ne’e liu-liu ba sira ne’ebé terus no mate iha momentu ne’eba.
“Kuandu ita hotu senti importante, senti ne’ebé mai hosi fans club RTTL hodi komemora loron ne’e, sai ezmplu di’ak ida, tanba sira la’ós hein de’it ba Governu mak organiza atividade hodi selebra loron sira ne’e maibé sira hamutuk ho seitór pribadu sira bele organiza atividade balun hanesan agora ne’e hodi komemora loron ne’e. Ho ne’e ha’u agredese ba RTTL fans Club, seitór pribadu sira,” subliña Nélio.
Tuir observasaun Timor Post iha Dili, povu balun ne’ebé asisti direta konsertu ne’e sente kontente, maibé barak maka sente triste tanba governu la fó valor ba loron istóriku ida ne’e.
Entretantu reprejentante povu iha uma fukun Parlamentu Nasionál (PN) liuhosi deputadu Eládio Faculto de Jesus, hatete, loron 30 fulan Agostu sai hanesan loron importante no afirmasaun ba povu Timor-Leste nian ba-dala ikus hodi determina independensia nasionál.
Iha loron 30 fulan Agostru 1999 liu ba, povu Timor tomak ho espiritu no vontade di’ak hakat ba sentru votasaun hodi fó sira nia votus, no ikus mai rezulta povu no rai ida ne’e hetan nia liberdade total hafoin durante tinan 24 nia laran moris iha situasaun ne’ebé ameasadu.
Maske loron 30 fulan Agostu 1999 sai hanesan loron determinasaun ba povu no rai ida ne’e nia sofrementu, maibé, kada tinan governu no estadu lahalo komemorasan ba loron ida ne’e hanesan komemorasaun sira seluk.
“Tuir loloos loron ida ne’e halo selebrasaun, mas depende kapasidade ba organizasaun, kapasidade finanseiru atu organiza ba loron ida ne’e. Maibé sse ema hotu hakarak halo selebrasaun ba loron 30 fulan Agostu ne’e, ha’u hanoin governu tenke tau iha konsiderasaun no iha futuru mai presiza halo selebrasaun ida tuir ezijensia povu nian atu haree katak loron importante ida ne’e loron povu nian,”hatete deputadu Eládio iha PN, Segunda (31/08).
Komemorasaun ba loron 30 fulan Agostu, tuir deputadu Eládio katak, atu hanoin hikas povu sira ne’ebé maka hakotu sira nia vida hafoin fó sira nia votus inklui mós atu presta omenajen ba herói sira nia luta iha tempu ne’eba.
Maske durante ne’e, komemorasaun ba loron konsulta popular ne’e ladun la’o, maibé deputadu hosi bankada FRETILIN ne’e husu ba públiku tomak atu labele hamosu prsepsaun ida katak estadu no governu minimiza loron 30 Agostu ne’e.
“Rai no povu Timor-Leste funu hasoru inimigu durante tinan 24 nia laran, no ninia aktus kulminante ne’e maka determina iha loron 30 fulan Agostu 1999. No loron 30 Agostu ne’e mós hanesan loron re-afirmasaun polítika internasionál nian de’it, tanba iha momentu ne’eba ita halo proklamasaun unilateral seidauk hetan rekoñesementuo internasionál em jerál, tanba ne’e loron 30 fulan Agostu povu Timor-Leste halo afirmasaun liu hosi nia luta, hosi nia terus, hosi nia sofrementu hodi determina iha loron 30 fulan Agostu nu’udar loron independensia nasionál nune’e hetan rekoñesementu juridíku internasionál hosi nasões unidas,”katak Eládio .
Antes ne’e, deputada Ilda Maria da Cocnceição hosi bankada FRETILIN mós hatete, tinan 16 liu ba kotuk liuliu iha loron 30 fulan Agostu 1999, Timor-oan sira ho antusiasmu maka’as hakat ba sentru votasaun hodi define sira nia futuru determinasaun ba ukun rasik án.
Ilda haktuir, maske iha momentu ne’eba Timor-oan barak maka hetan ameasa, presaun polítika maibé ho aten brani kontinua fó sira nia votus iha sentru votasaun.
“Polítika maka ita nia auto-determinasaun ba iha urnas votus nian. tanba ne’e ho momentu ida ne’e estadu no governu tenke halo komemorasaun ida ho povu tomak mesmu simples,”hatete deputada Ilda.
Deputada hosi Komisau F ne’e realsa liutan, iha Orsamentu Jerál Estadu (OJE) 2015 nian, Parlamentu Nasionál aprova pakote ida hodi tau osan ba hodi halo preparasaun ba komemorasaun loron nasionál sira hotu inklui loron konsulta popular nian.
Ilda esplika, loron 30 fulan Agostu hanesan loron nasionál tanba Timor-oan hotu fó nia kontribuisaun, hakarak ka lakohi loron 30 Agostu ne’e loron nasionál, no tenke hanoin mós katak loron ne’e importante tebes ba Timor-Leste.
Nune’e mós tuir deputadu Arão Noe de Jesus hosi bankada CNRT dehan, 30 Agostu hanesan loron ne’ebé importante tebes históriku ba Timor no loron determinativu ida depois prosesu luta naruk durante tinan 24 nia laran.
Timor Post