Durante ne’e mosu protestu maka’as hosi timoroan sira kona–ba soberania Tasi Timor nian. Nune’e, mosu asaun protesta maka’as tantu iha rai laran no iha mundu internasionál. Asaun portestu hirak ne’e uza liafuan Austrália‘na’ok ten’.
Liafuan‘na’ok ten’ne’e oras ne’e halo Austrália tilun mean tebes hodi konsidera devia timoroan sira uza liafuan sira ne’ebé edukativu iha asaun hirak ne’e.
Asaun kontra okupasaun Austrália iha tasi Timor, la’ós de’it hetan kontra hosi sidadaun baibain sira, maibé mós apoiu hosi Estadu tomak. Evidénsia konkretu maka governu estabelese tiha ona Komisaun Permanente ba Delimitasaun Fronteira Tasi Timor ne’ebé lidera diretamente hosi Eis Líder Rezisténsia, Kay-Rala Xanana Gusmão. Atu konkretiza asaun protestu ne’e, Kay-Rala Xanana Gusmão lori ona kazu ne’e ba iha Organizasaun Nasoes Unidas (ONU) hodi bele tesi lia ne’e banati tuir lei internasional kona – ba tasi nian ka United Nations Convention Law on the Sea of ther Law (UNCLOS).
Atu hatene kle’an pozisaun Governu Austrália nian kona–ba assuntu ne’e, tuir mai akompaña entrevista eskluzivu ne’ebé Jornalista Timor Post, Raimundos Oki ho Embaixador Austrália ba Timor – Leste, Pete Doyle, via email, foin lalais ne’e.
Timor Post (TP): Oinsá Governu Austrália nia komentáriu ba protesta hirak ne’e?
Peter Doyle (PD): Governu Austrália kompriende katak ema balun preokupa ba problema Tasi Timor no ami respeita ema hotu nia direitu ba manifestasaun ne’ebé la ho violentu. Ami apresia tebes serbisu seguransa hosi PNTL ne’ebé fornese seguransa no garantia katak laiha ema ida maka kanek durante manifestasaun.
Timor Post: Manifestasaun hirak ne’e hafoer Austrália nia imajen iha mundu internasionál?
Peter Doyle: Austrália hanesan sidadaun internasionál ne’ebé di’ak no ami nia resposta signifikadu tebes bainhira rezolve dezafius boot sira ne’ebé mundu no ita nia rejiaun komun infrenta hela. Manifestasaun ne’e la hafoer Austrália nia imajen.
Ema balun ne’ebé protesta haktuir katak Austrália nia asaun ne’e ilegál. Ida ne’e la los. Tratadu sira ne’ebé asina tiha ona hosi Austrália no Timor-Leste iha tinan 2002, 2003, no 2006 tuir lei Internasionál nian. Konvensaun ONU kona-ba Lei Tasi nian (UNCLOS) deklara katak nasaun sira tenke koko atu konkorda ba solusaun ida. Ida ne’e maka Austrália ho Timor-Leste hala’o tiha ona.
Timor Post: Oinsá Austrália nia resposta ba protesta sira ne’ebé uza liafuan hanesan “Austrália, labele naok ami nia mina”?
Peter Doyle: Austrália la naok Timor-Leste nia mina. Austrália no Timor-Leste, idak-idak fiar katak teritóriu iha Tasi Timor ne’e sira nian—iha kampu mina balun iha teritóriu ne’e.
Governu rai rua ne’e asina tiha ona tratadu sira kona-ba oinsá ita bele serbisu hamutuk iha área konjunta ida ne’e hodi jere mina ho gas. Ita konkorda tiha ona katak lukru pursentu 90 hosi área konjunta ne’e nian ba Timor-Leste no pursentu 10 ba Austrália.
Aranjamentu hirak ne’e kontinua iha operasaun ne’ebé di’ak. Rendimentu ne’ebé hetan hosi aranjamentu ne’e fó abilidade ba Timor-Leste no la depende ba ajuda hosi nasaun seluk iha nia dezenvolvimentu dahuluk bainhira foin restaura nia independénsia.
Timor Post: Bainhira maka Austrália iha vontade atu túr hamutuk ho Timor-Leste hodi rezolve problema ne’e?
Peter Doyle: Austrália iha vontade atu ko’alia. Iha fulan-Fevereiru, Austrália nia Primeiru Ministru, Turnbull, hakerek karta ida ba Primeiru Ministru Timor-Leste, dr. Rui Maria de Araújo dehan katak nia iha vontade atu ko’alia kona-ba problema hotu-hotu ne’ebé afeta hela ita nia relasaun. Envezde konkorda ho pedidu ida ne’e, Timor-Leste inísia fali asaun legál seluk.
Timor Post: Kuaze timoroan hotu-hotu prefere fronteira marítima permanente, no lakohi simu Austrália nia karidade/asisténsia. Ita boot nia hanoin?
Peter Doyle: Austrália nia programa dezenvolvimentu kooperasaun ho Timor-Leste hanesan parte importante ida ba ita nia relasaun. Ami hatene katak ne’e hetan apresiasaun hosi timoroan barak iha governu no iha komunidade sira. Ami iha kompromísiu atu suporta ami nia parseirus timoroan tanba sira kontribui ba Timor-Leste nia dezenvolvimentu iha setór barak loos. Ami nia serbisu kooperasaun dezenvolvimentu ne’e la relevante ho ami nia akordu sira kona-ba Tasi Timor.
Timor Post: Governu Austrália preokupa tebes kona-ba Tasi Timor duké relasaun bilaterál?
Peter Doyle: Governu Austrália hatene katak ita nia relasaun maka boot liu asuntu ida. Iha serbisu barak di’ak ida maka ita halo hamutuk. Ne’e sei kontinua. Ita sempre importante ba malu. Timor-Leste nafatin ami nia belun. Klaru katak iha tempu ida Austrália no Timor-Leste sei rezolve ita nia diferensas. Hosi Governu Austrália nia prespetiva, importante liu maka ita respeita malu to’o ita alkansa pontu ida ne’e.
Timor Post: Timor-Leste lansa tiha ona porsedimentu konsiliasaun obrigatóriu iha Konvensaun Nasoens Unidas kona-ba Lei Tasi nian (UNCLOS) nia okos, ho objetivu atu hetan akordu finalidade ida ho Austrália kona-ba fronteiras marítima permanente. Saidá maka ita boot sira hakarak hatete kona-ba ne’e?
Peter Doyle: Governu Austrália lamenta katak Timor-Leste deside tiha ona hodi inísia fali asaun legál seluk. Tuir ami nia pontu de vista, di’ak-liu ko’alia uluk lai ho imi nia belun no viziñu sira molok ba tribunál. Ida ne’e maka Timor-Leste no Austrália halo iha pasadu. Diskusaun sira hanesan ne’e maka bele lori rezultadu di’ak ba nasaun rua.(*)
Timor Post