Prezidenti Repúblika (PR) Taur Matan Ruak hateten katak, prosesu dezenvolvimentu iha Timor Leste (TL) la’o ladun di’ak, tanba prosesu rekrutamentu ba ema atu hala’o servisu ba dezenvolvimentu ne’e, hili malu de’it.
Iha nia diskursu ba lansamentu Asosiasaun Profisionais Psikolojia de Timor Leste (APPTL), PR Taur Matan Ruak hateten katak, kuandu hili malu de’it ne’e, oinsa mak ema atu halo servisu ho di’ak, kuandu servisu ne’ebé nia halo la kondis ho buat ne’ebé mak nia estuda no nia hatene.
“Psikolojia nia ba halo fali administrasaun, nia estuda iha edukasaun sívika nia ba halo fali mekániku. Ida ne’e bolu dehan-an alfabetu formal, tanba la uza ninia matenek ne’ebé nia iha ba buat ne’ebé nia hatene halo,” dehan PR Taur Matan Ruak iha nia diskursu ba lansamentu APPTL ne’ebé hala’o iha salaun enkontru Ministériu Solidaridade Sosial Caicoli Dili, Kuarta (24/03).
Xefi Estadu ne’e dehan, psikolojia ne’e, ligasaun ho ema hodi hetene katak, ema ne’ebé mak presiza atu prepara di’ak liutan ba rai TL ida ne’e.
“Ita dalaruma emosaun ba ita nia espresa, kuandu momentus importante ne’ebé ajuda ita nia espresa ne’ebé mosu. Ita dalabarak persege ba ita nia komportamentu ho buat sel-seluk,” relata Taur Matan Ruak.
Nia hatutan, fenomena ida tan ne’ebé dalabarak akontese iha sosiedade mak, moras oi-oin hanesan atake korasaun hodi halo liman no ain kleuk, maibé moras sira ne’e, iha tempu Indonesia nian laiha.
“Ita hatene no rona, buat ne’ebé psikolog sira hatene halo mak, tau matan ba ema sira ne’ebé iha ita nia rai, mas la ho hakarak, hili ema lós ba fatin lós, ne’e importante, i ne’e akontese iha Timor Leste iha instituisaun ida de’it mak, forsa armadas,” tenik Taur Matan Ruak.
Taur Matan Ruak dehan, iha forsas armadas nia laran, harii forsas ho ofisiais, hodi eskoella sira ne’ebé mak merese ba marina, karik nia bele sai komandante ka la’e, tanba buat sira ne’e hotu liu husi psiko tékniku, atu avalia ema.
Maibé Xefi Estadu ne’e dehan, normalmente avaliasaun sira ne’e la’os atu 100% lós, maibé 75% ajuda ema atu hamenus nia sala, duke atu hili de’it ema.
“Duke ita ba hili de’it, hatudu de’it, ita bazeia ba saida mak ita dehan, ema ida ne’e okupa área ida ne’e, formasaun ita rekruta, maibé ita iha problema, i dalabarak, ema ida ne’ebé hatene halo buat ida, ita tau fali ba buat ida,” afirma Taur Matan Ruak.
Tanba ne’e, Taur Matan Ruak dehan, esforsu Asosiasaun Profesionais Psikologia ne’e, atu kompleta problema ka an alfabetismu ida ne’e, tanba an alfabetismu ne’e iha rua, ida lahatene hakerek, no ida hatene hakerek, maibé nia ba halo fali buat ne’ebé la’os nia área.
Maibé Taur Matan Ruak dehan, Asosiasaun Psikologia Timor Leste nia servisu ne’e la fasil, tanba liga ho ema. Maibé maske Taur Matan Ruak hatene katak, servisu ne’e difisil duni, maibé tenke fó importansia duni ba ida ne’e, tanba psikologia ne’e importante tebes ba dezenvolvimentu nasaun ne’e nian.
Alénde ne’e, Prezidenti Asosiasaun Profisionais Psikologia de Timor Leste, Lauriano Fernandes mós hateten katak, asosiasaun ne’e hanesan organizasaun ida ne’ebé ejiji ofisialmente iha TL, hodi fó apoiu no servisu iha área dezenvolvimentu humanu.
Nia haktuir, asosiasaun profissional Psikologia Timor Leste hamriik, tanba haree ba istória, povu TL ultra passa ona momentu traumátiku síviku no psikolójiku.
“Konsensia nasionál ba independensia 1975 durante tinan 24, prosesu referendum ne’ebé rezulta drama violensia iha 1999, ho dezastre institusionál 2006, ne’ebé psikola no fizíku i psikologiku ba ema individu, familia, grupu, no sosiadade en jeral iha nasaun foun ida ne’e,” katak Lauriano.
Nia afirma, husi trauma fenomenal hirak ne’e, fó efeitu ba impaktu no rezultadu i kualidade latuir espetativa ne’ebé mak ema hotu espera. Psikologikamente mai husi draumatiku pasadu iha nivel hot-hotu, hodi produs valores negativus iha nia evolusaun jerasionál, no nia prosesu final performa no karakter liu husi atetude povu TL rasik.
Iha prosesu implemetasaun dezenvolvimentu, kuaze papel sensia aplikada hanesan engeneria iha konstrusaun, saúde iha sensia klínika, edukasaun iha estabelesementu sistema vokasionál, atu dezenvolve sosiadade Timor Leste.
“Ita seida’uk tau importansia iha aspeitu psikologika ne’ebé kontinua lahetan atensaun. Durante ne’e ami hala’o diskusaun bazeia ba teoria psikologia, hodi hala’o anunjes ba problema sosiais, iha ita nia nasaun, hodi hasai asuntus sira hanesan, estabilidade psikologia sosiadade Timor Leste,” katak Lauriano.
Nia haktuir, des ekilibru personalidade, emosionál, karakterizasaun iha juventudi, desizoens ne’ebé hola ho objetivu material, persepsaun husi komunidade la realistiku no subiativa, des ekilibru iha familia nia laran, egoismu individual, institusionál, inklui mós prosesu rekrutamentu iha áreas relevantes ladun several ho prosesu psikologia.cos
Jornal Nacional