Mgr. Hilton Diken: Povu TL tenke hetan nia soberania
Povu Timor Leste (TL) iha Dili laran, Tersa (22/03/2016), tun nakonu iha dalan sidade Dili halo asaun demonstrasaun iha embaixada Australia oin hodi kontra Governu Australia atu deside lolos fronteira maritima (median line) entre Timor Leste ho Australia.
Hahú tuku 07:00 Otl, estudante sira ensinu secundaria to’o ensinu superior, sosiadade sivil sira, funsionario publiku, veteranus no membru Parlamentu Nasional balun la’o nadodon konsentra hotu iha Jardim Bebora hodi la’o ba Embaixada Australia nia oin.
Iha jornada manifestasaun ne’e, ema rihun ba rihun haklalak, viva Timor Leste, viva povu Maubere, abaixo Governu Australia hodi lori mos espanduk kores no medida oi-oin hakerek dehan, STOP AUSTRALIA BULLYING MORE TEFHT , AUSTRALIA HANDS OFF TIMORS OIL, MEDIAN LINE NOW, DON’T PLAY GAME AGAINST OUR RIGTH OF MARITIME ZONE, AUSTRALIA DON’T KILL MY LIFE PLEACE no seluk-seluk tan.
Manifestante sira to’o iha Embaixada Australia nia oin tuku 09:30 OTL, hodi rakalele no hakilar abaixo Australia, a luta continua ho kanta hino nasional PATRIA-PATRIA.
Iha manifestasaun ne’e, manifestante sira hakilar, “Australia naok ten, Australia ekspansionista (pencaplok), Australia tenke respeita soberania tasi Timor nian hodi rezolve liu husi liña klaran (Median Line), Australia tenke moe ho problema ne’e, Australia tenke disponibel tur halo negosiasaun ho TL ba Fornteira Maritima ne’e, Viva Timor-Leste.”
Juvinal Diaz, komisaun organizadora manifestasaun kontra Governu Australia husi Movimento Kontra Okupasaun Tasi Timor (MKOTT) alerta katak, povu Timor tomak hamrik hamutuk atu defende nia soberania, Timor Leste kuando indenpendensia total bainhira Timor iha soberania lalehan, rai ho tasi.
‘’Tinan barak nia laran Governu Australia uza nia politika hodi hadau okupa tasi Timor ne’ebe lolos sai pertensia povu Timor Leste nian. Ita mai hamutuk iha ne’e laos tanba ita rai kik ka rai kiak, maibe tanba ita rai ne’ebe iha direitu hanesan ho nasaun Australia,’’ Juvinal hateten.
Juvinal afirma katak, tinan barak nia laran povu Timor hamrik fakar ran tan deit atu defende nia identitidade nudar povu maubere no nudar jerasaun foun la bele husik askrifissiu ne’ebe mak heroi sira husik hela ba jersaun foun.
Nia hateten, povu maubere tenki hamrik hamutuk partisipa soberania nasional hodi salva guarda nia soberania. Basa, Governu Australia inklui media Australia sira halo propaganda katak, povu Timor Leste mak hetan benifisiu husi sira nia ajudu, maibe la hatene fo obrigado.
Juvinal sublina katak, povu Timor la haluha Australia nia apoiu iha tinan 1999 ne’ebe forsa Australia mak tun primeiru mai Timor hodi salva povu Timor husi Indonesia, maibe hanesan povu maubere Timor mos la satisfas ho hahalok Australia ne’ebe mak durante Timor ukun an to agora foti bilhoens 5 USD husi tasi Timor.
Iha fatin hanesan Bispu Australia nian, Mgr. Hilton Diken hatete, maske bispu, maibe nia mai lo’as lori igreja Australia nia naran, maibe nia mai lori povu Australia feto ka mane ne’ebe fiar povu Timor sira ne’ebe mak presiza hetan justisa ba fronteira maritima.
‘’Ita boot sira iha idenpendensia tenki total, tan ne’e tenki iha indenpendensia soberania total husi lalehan, rai ho tasi i agora iha Australia povu sira iha neba mos halo hela demonstrasaun solidariza povu Timor hodi hetan justisa ba soberania tasi nian,’’ afirma Mgr. Hilton.
Mgr. Hilton fo sasin katak, Australia mak nasaun ne’ebe mak ignora tiha direitu Timor nian ba soberania tasi Timor, tan ne’e Australia to’o agora manipula povu Timor, tanba hakarak povu Timor nia mina ho gas, entaun agora tempu ona atu hapara situasaun ne’e, tan ne’e lori povu Australia nia naran hakarak hatete povu Australia sempre hamutuk ho povu Timor hodi ejije no hakilar Timor nia direitu hodi hetan justisa ba tasi Timor.
Wilson hanesan aktivista husi Indonesia hateten, nia lori maluk Indonesia sira ne’ebe mak solidariza povu Timor hakarak deklara katak, saida mak Governu Australia halo ne’e hanesan hahalok okupasaun ho kolonialismu, povu Timor Leste mak manan iha istoria kontra kolonialismu.
‘’Iha tempu okupasaun Portugues mos povu Timor hamrik hamutuk hakilar a luta continua hodi duni sai Portugues sira no iha akupasaun Indonesia mos povu Timor sira hamutuk hakilar a luta continua duni sai tan Indonesia sira agora mos tenke hakilar bei-beik para defende Timor nia soberania,’’ afirma Wilson.
Wilson hateten, povu Timor sira tenki hamutuk hodi ejije ba Australia tenki halo negosiasaun no ejije Australia tenki fo fila Timor nia direitu ba soberania tasi Timor.
Kinta (24/03/2916), aktivista Indonesia sira hamutuk ho povu Indonesia mos sei halo demostrasaun ida iha Jogjakarta no mos iha Jakarta iha Embaixada Australia hodi ejije ba Australia atu respeita soberania tasi Timor.
Alende diskursu husi Juvinal, Bispu Hilton no Wilson, reprezentante feto, Organizasaun Juventude Rezistensia Timor Leste (OJETIL), Komite 12 de Novembru, reitor UNTL, UNITAL no mos veteranus sira.
Hafoin ida-ida hato nia lia fuan badak kona ba fronteira martitima, to oras 11:30 meudia manifestante balun hahu fila ona hodi buka be ka hahan ruma atu han, tanba loro mos komesa manas no oras mos lao dadaun ba meudia, nune’e to oras 12:00 manifestante sira ne’ebe kompostu husi estudante, funsionario publiku inklui populasaun bain-bain sira fila hotu ona, hela deit mak sosiadade sivil sira ho komisaun organizadora no mos komunidade balun ne’ebe mak hela besik ne’e mak sei iha fatin demostrasaun.
Defende soberania
Husi sorin seluk, timor oan Luciano Romano hateten, ohin loron povu hamrik, hanoin hikas fila fali ba tinan 42 liu ba enkuantu jovens dirijenti politiku Timor Leste ida ho naran Jose Ramos Horta hasoru malu ho Ministru Negosio Estranjeirus Indonesia Adam Malik
“Ita hamrik iha ne’e hanoin hikas fila fali ba tinan 42 liu ba enkuantu joven dirijenti politiku Timor Leste ida ho naran Jose Ramos Horta hasoru malu ho Ministru Negosio Estranjeirus Indonesia Adam Malik, iha enkontru ne’e Adam Malik hatete Indonesia sei respeita, Indonesia sei apoiu independensia povu Maubere nian, fulan 3 depois enkontru iha Jakarta Primeiru Australiano mosu iha Jakarta hasoru malu ho ditadura Jeneral Suharto iha Jawa Tengah,” hateten Luciano Romano.
“Ba ita Timor Leste, ba ita povu Maubere ita nia integridade tenki loyal, ita nia dignidade povu no soberania estadu, la iha tawar menawar, ita nia soberania estadu, intregadu teritorial ne’e harga mati laiha negosiasaun,” hateten Luciano.
Nia esplika liu tan katak, iha enkontru ne’e motiva Jeneral Soeharto, fo koragen ba Soeharto atu mai invade rai ida ne’e, iha 1975 Primeiru Ministru Australia halo aliadu permanente ho Republika Indonesia ho regime Soeharto oinsa bele invade no oinsa bele oho povu maubere.
Nia subliña tan katak iha nivel politika hotu hotu, iha prosesu hotu, lider politiku Australia hatete ba Timor oan sira se mak hakarak ukun an, sira hatete independensia imposivel, independensia la logika, independensia ragional miabe ohin loron sai logika, ohin loron sai logika, ohin loron sai logika tamba ida ne’e mak hotu hotu mai hamrik iha embaxaida Australia nia oin. Dehan Luciano
“Australia nia konspirasaun to’o unidade nasional laos maibe invade ita nia rai ou mai okupa ita nia nasaun maibe iha nivel internasional Australia i nome Indonesia lobi oinsa mobiliza komunidade internasional vota kontra independensia iha nasoens unidas,” afirma Luciano.
“Funu nain sira, asuwain sira iha tempo difisil, iha situasaun saida deit povu maubere nunka hakruk ba ema ida, nunka hakruk ba nasaun ida, nen hakruk ba Republika Indonesia, nen hakruk ba Australia, ita sempre kontra” dehan Luciano.
Nia hatutan uluk Australia apoiu Indonesia atu hadau Timor nia rikusoin iha tasi laran gas ho mina rai, enkuantu politika global muda, Governo Australia lidera husi Primeiru Ministru John Howard komesa apoiu independensia Timor Leste nian.
Australia tenke respeita
Iha fatin hanesan Mariano Asanami Sabino hatete iha fatin ida ne’e atu konsilida unidade nasional, luta fronteira maritima apoiu maun bo’ot Xanana Gusmão.
Nia hatutan luta ba fronteira maritima laos foin mak hahu desde 1989 kuandu Ali Alatas asina ho Ministru Negosio Estranjeirus Australia nian maibe joventude sira husi estudante renetil, empetu hotu hotu la aseita.
“Ita afirma dala ida tan katak determinasaun ba fronteira maritima nia jerasaun ba jerasaun, desde uluk ita dehan ami nia luta ne’e laos ona objektivu, luta ne’e fiar ida, luta ne’e jerasaun ba jerasaun, mate ba ukun rasik an, moris ba ukun rasik an, isin maubere klamar mos maubere,” hateten Mariano Sabino.
“Ita hakarak avisu husi sentral nebe movimentu estudante universidade lubuk ida mak iha ne’e, ami imi nia maun sira nebe que uluk hamutuk ho imi nia maun sira seluk hatudu ona dalan luta nebe que firmeza ohin ran ne’e turuk ba imi, sei turuk ba ita nia oan sira bei oan sira tamba ne’e mak ami husu ba Australia respeitu, labele husik povu rua ne’e odio malu, respeitu tamba uluk ami fo ami nia avo sira kuase 40 mil pesoas mate satan funu ida para labele ba Australia.”
Nia hatutan uniku Australia mak Timor Leste fo nia uma lisan ba hela, uma adat hira mak fo ba Australia.
“Ami husu ba imi uniku imi mak ami fo ami nia uma lisan imi hela, uma adat hira mak ita fo ba sira, ami lafo ba embaxada seluk, ami la fo ba povu seluk, ami fo ba povu Australia, ami fo ba Governu Australia ne’e dignidade povu maubere nian, povu nebe hatene respeitu, ohin ami husu imi respeitu ami nia fronteira maritima, respeitu justisa, se ita la respeitu justisa, ita la honestu, ita la defende fronteira maritima ne’e povu tradisional pove ida que lahatene hakerek povu nebe la respeitu ba lei, ami husu senadu sira nebe Parlamentu nia oan, Governu Australia nebe povu nia oan fo fila fali ami nia direitu, ami nia moris diak” dehan Asanami.
PNTL fo seguransa maxima
Polisia Nasional Timor Leste (PNTL) tuku 7:00 dadersan deit taka ona estrada protokolu skerda no direita husi Fatuhada ba Mandarin. Nune’e halo engrafamentu bo’o iha area Bairo Pite no tasi ibun Praia dos Coqueiros.
Ekipa seguransa ne’ebe hala’o kna’ar iha embaixada Australia nia oin mak polisia unidade Batalaun Orden Publiku (BOP) no Taks Force no polisia especial, tantu ba area sira seluk polisia unidade transzitu mak fo seguransa.
Iha demostrasaun dahuluk ne’e partisipa husi estudante sekundaria, universidade, veteranus, organizasaun joventude, sosiadade sivil, membru Parlamentu Nasional, funsionariu publiku inklui ema estranjeiru.
Governu apresia manifestantes
Nune’e mos, Governu apresia maka’as ba Timor oan sira ne’ebe halo manifestasaun pasífika kontra Governu Australia kona-ba disputa fronteira marítima.
“Ita apresia ita nia populasaun halo asaun ida ne’e,”esplika Ministru Peroleu Rekursu Naturais (MPRN) Alfredo Pires iha Palasiu Governu, Tersa (22/03).
Iha manifestasaun ne’e, povu Timor-Leste husu ba Australia kuandu define fronteira marítima tenke obedese ba liña klaran (Median Line), hanesan Governu Australia apoia fo solusaun ba problema Tasi China Sul (Laut China Selatan) iha mos liña klaran.
Manifestasaun ne’e husi Movimentu Kontra Okupasaun Tasi Timor (MKOTT), Assosiasaun Combatentes da Brigada Nasional(ACBN), Sosedade Sivil, Veteranus, Labarik, Estudante Secundarias nomos Universitariu sira iha Timor Leste. manifestasaun ne’e rasik sei termina iha ohin Kuarta (23/03).
“Asuntu ne’e importante ba ita nia nasaun, ne’e duni komponente hotu hatudu sentimentu ba area ida ne’e, entaun ita tenki suporta maka’as ba prosesu ne’e hotu, depois Governu sei halo saida maka Governu nian parte atende ba aspirasaun povu nian,”hateten tan Alfredo Pires.
Nune’e mos Indonesia, Filipina ho Australia fo mos solidaridade ba hodi hala’o asaun kontra Governu Australia kona-ba disputa fronteira maritima entre nasaun rua ne’e, diak tebes.
“Ita bo’ot sira hatene la’os akontese iha nasional deit, maibe a nivel internasional, la’os preokupasuan deit, maibe preokupasuan mai mos hosi ema liur hotu ba asuntu ida ne’e,”tenik Alfredo Pires.nia/nes/tos/avi
Jornal Nacional