Timor-Leste adere ona ba konvensoens internasionais nian ba biodiversidade iha tinan 2007. Tanba ne’e maka oras ne’e daudaun ita iha faze ida luta maka’as para bele proteje biodiversidade liu-hosi sosializasaun ba sidadaun hotu-hotu atu bele tau matan ba biodiversidade.
Governu luta namanas hodi proteje meiu ambeinte no balada fuik sira iha Timor laran, hosi kotuk oknum forsa seguransa no defeza ne’ebé hanesan implementadór lei no órden kontra fali polítika governu.
Imajina to’ok. Implementadór lei no órden maka hanesan ne’e ona, oinsá ho povu ki’ik sira ne’ebé lahatene lei no órden? Buat hotu tenke tuir lei. La’os ba kaer fali kilat ofisiál ida tiru fali animál sira.
“Forsa maka ba tiru fali animál protejidu sira, laiha diferensa forsa ne’e ho bandidu sira. Sira ne’e forsa estadu la’os forsa bandidu. Kala forsa bandidu maka ba halo sasan illegál sira ne’e,” Diretór Ezekutivu Asia Justice And Right (AJAR), José Luis Oliveira hato’o kestaun ne’e iha nia serbisu fatin, Farol, Díli, foin lalais ne’e, relasiona ho oknum forsa defeza no seguransa ne’ebé oho balada fuik (rusa) iha operasaun buka grupu Mauk Moruk iha Postu Administrativu Laga, Distritu Baucau.
Nia hatutan katak sira ne’e forsa estadu, la’os forsa bandidu. Tanba ne’e, sira ba atu implementa misaun ne’ebé estadu fó, la’os ba fali halo krimi hasoru povu, halo presaun ba povu no oho animál protejidu arbiru.
“Ami mós simu keisa katak sira (oknum forsa balun) ba deve ema nia kios, ba tiru ema nia karau arbiru ne’e bandidu tanba ba halo krimi,” José Luis dehan.
Karik instituisaun FALINTIL-Forsa Defeza Timor-Leste (F-FDTL) rasik tenke foti medidas fote hasoru pessoál sira ne’ebé ba tiru animál fuik sira ne’e, Oliveira hatán, lei RDTL rasik mensiona ona, lei internal F-FDTL rasik mós asegura tebes atu labele halo krimi arbiru maibé atu fó sansaun ne’e depende ba vontade polítika irárkia F-FDTL nian rasik.
Nia esplika katak lei define ona katak sé membru ruma maka komete iregularidade administrativu entaun tenke foti sansaun administrativu. Sé komete iregularidade entaun tenke fó sansaun disiplinar hasoru membru refere.
“Polísia Militár tenke hamoos tiha hahalok át sira iha instituisaun FDTL nia laran ne’ebé hafo’er ona instituisaun FDTL hodi mantein hikas fali integridade F-FDTL nian,” Diretór AJAR subliña.
Iha parte seluk, Eis Vise Primeiru Ministru IV Governu Konstitusional trata assutu Sosiál no Korupsaun, Eng. Mario Viegas Carascalão hatete kilat ne’e atu proteje ema la’os atu ba oho animál fuik arbiru.
“Buat hotu tenke tuir lei. La’os ba kaer fali kilat ofisiál ida tiru fali animál sira ne’e aban bainrua ita nia rai ne’e sai fuik hotu,” Mario Carrascalão dehan.
Nia hatutan katak tuir irarkia militár nian, kilat musan ida tiru sai tenke iha razun ruma maibé la’os ba oho animál protejidu ne’ebé ita luta maka’as atu proteje animál sira ne’e hodi hafurak ita nia rai.
“Ema kaer kilat ne’e la’os atu hatauk ita. Sira kaer kilat ne’e atu defende ita nia rai, la’os kaer kilat ba halo át fali ita nia meiu ambiente. Ida ne’e mós tenke hetan sansaun,” Carrascalão dehan.
Carascalão husu Diresaun Meiu Ambiente tenke toma desizaun ba assuntu ne’e, tenke reklama ba Ministériu Defeza no Seguransa hodi bele buka meius proteje animál fuik sira ne’e.
Kona-ba sansaun saida maka instituisaun kompetente foti hasoru hahalok pessoal sira ne’ebé kontra lei, Carascalão dehan, la’os balun kaer kilat ne’e balun la kaer kilat ne’e tauk ona la ko’alia ona ne’e labele. Tenke hetan kastigu. Labele uza kilat musan sira ne’e tiru arbiru. Osan ne’e estadu nian hanesan mós povu nian, labele halo át fali povu nia moris.
Iha serbisu fatin, Beach Garde Hotel, Pantai Kelapa, Díli, Advogadu Timoroan Manuel Tilman hatete ita la presiza ko’alia kona-ba lei. Hahalok forsa sira nian hanesan ne’e kontra ona lei orgánika militár nian rasik.
“Uza sala kilat. Tuir lei orgánika militár kilat musan ida de’it mós labele sai bainhira laiha autorizasaun hosi superior,” Manuel Tilman esplika.
Tilman dehan, ne’e tenkiser kaer soldadu ida ne’ebé halo buat ne’e hodi tama kadeia. Nia esplika katak KOK ne’e atu ba halo operasaun ba Grupu Mauk Moruk no governu gasta osan juta rua (2) atu ba kaer Mauk Moruk, la’os atu ba oho animál fuik. Sé atu ba oho animál fuik di’ak liu lalika gasta osan bar-barak.
Tilman mós lamenta tebes ho hahalok KOK nian ne’ebé ba halo asaun brutalizmu hasoru populasaun ne’ebé la sala, fó presaun ba populasaun sira atu labele halo atividade, oho komunidade nia animál arbiru no estraga balada fuik sira ne’ebé komesa atu mohu dadauk ona iha ita nia rai laran.
Iha parte seluk, Prezidente Partidu União Demokrata Timorense (UDT), Gilman Exposto lamenta tebes ho hahalok membru forsa sira ne’ebé kompostu iha KOK hodi oho animál fuik arbiru iha Postu Administrativu Laga no Baguia, Munisípiu Baucau.
“Sira viola ona lei instituisaun rua ne’e (PNTL no FDTL). Misaun Komandu Operasaun Konjunta (KOK) ne’e atu ba buka grupu illegál, la’os atu ba buka animál fuik sira, ba baku povu no estraga povu nia animál,” nia realsa.
Nia hatutan sira (oknum F-FDTL no PNTL) kaer kilat atu ba buka grupu illegál la’os ba halo fali azneiras oi-oin iha ne’ebá hodi kontra sira nia lei instituisaun nian no mós Konstituisaun RDTL ne’ebé proteje animál fuik sira.
Nia husu ba komandu sentral tenke toma konsiderasaun ba insidente ida ne’e hodi hadi’a sistema ne’ebé la’o ladi’ak hodi fó sansaun ba elementu sira ne’ebé oho animál fuik arbiru.
Entretantu, Vise Prezidente Parlamentu Nasionál, Aderito Hugo da Costa informa rusa no animál fuik sira seluk ne’e protejidu tanba ita nia lei rasik hatete nune’e. Nia dehan iha tinan sira ikus mai ne’e ita halo hela sosializasaun ida maka’as atu bele konserva ita nia animál fuik sira ne’e.
“Komandu konjuntu iha operasaun ida ne’e tenke fó atensaun ba Polísia Nasionál Timor-Leste (PNTL) ho F-FDTL hodi kontribui ba protesaun balada fuik,” nia sujere.
Hugo esplika rusa ne’e hanesan identidade Timor nian ne’ebé komesa mohu ba daudaun tanba ne’e oras ne’e governu sériu tebes luta hodi proteje oho rusa, maka to’o ohin loron ita la haree ema fa’an na’a rusa arbiru ona.
Sansaun saida maka sei foti hasoru membru sira ne’ebé oho animál fuik durante iha opersaun ba grupu Mauk Moruk? Hugo dehan, lei interna no konstituisaun RDTL rasik define ona. Sé de’it maka kontra lei ne’e rasik maka tenke ba hatán tuir justísa haruka.
Nune’e mós, Koordenadór Rede Hasatil, Mario da Silva lamenta tebes ho asaun forsa sira ne’ebé oho animál arbiru tanba ne’e fó impaktu tebes ba ita nia rikusoin ne’ebé iha futuru sei haburas no hafurak ita nia rain Timor.
“Konserteja ita nia lei proteje tebes balada fuik sira. Oho animál fuik ne’e kontra lei ne’ebé iha ne’e ita bele konsidera mós hanesan krimi ida,” Mario dehan.
Nia hatutan katak forsa sira ne’e halo funu boot iha Munisípiu Baucau maka hahan la to’o hodi sira oho animál fuik ou forsa sira ne’e laiha morál hanesan sidadaun ida ne’ebé hakarak estraga meiu ambiente liu-liu ba animál fuik sira.
Mario dehan tuir loloos autoridade seguransa sira ne’e maka tenke projete uluk balada fuik sira ne’e hodi hatudu ezemplu di’ak ba povu, meibé realidade hatudu oin seluk. Forsa maka hamriik hodi estraga uluk balada fuik sira ne’e.
Iha biban ida, Diretór Diresaun Nasionál Protesaun Rekuperasaun Biodiversidade (DNPRB), Rui dos Reis Pires iha nia kna’ar fatin, Fomentu, Díli, Segunda-Feira (20/07) hatete balada fuik sira ne’e importante teb-tebes ba ita nia prosesu sustentabilidade hosi ita nia planeta ida ne’e.
Diretór ne’e esplika katak sira rasik laiha faktus kona-ba hahalok forsa sira nian, maibé ema sé de’it maka oho animál fuik ne’e krimi. Nia hatete tuir lei hatete katak sidadaun ou individu ruma ne’ebé maka oho balada fuik illegál, ida ne’e kontra lei.
Nia esplika katak polítika Meiu Ambiente nian, oras ne’e daudaun buka meius hela oinsá maka bele desimina informasaun ba instituisaun seguransa hanesan F-FDTL ho PNTL atu bele sira iha koñesimentu no iha konsiénsia atu bele proteje animál fuik.
“Timor-Leste adere ona ba konvensoens internasionais nian ba biodiversidade iha tinan 2007. Tanba ne’e, ita iha papél importante atu bele kumpri rekizitu sira hosi konvensaun ne’e rasik. Tanba ne’e maka oras ne’e daudaun ita iha faze ida luta maka’as para bele proteje biodiversidade liu-hosi sosializasaun ba sidadaun hotu-hotu atu bele tau matan ba biodiversidade,” Rui informa.
Rui dehan proteje biodiversidade ne’e la’os papél governu nian mesak, maibé papél sidadaun hotu nian tanba ne’e maka ema hotu-hotu iha dever atu tau matan ba protesaun biodiversidade iha Timor-Leste.
Biodiversidade, tuir nia, hanesan rekursu ida importante tebes atu ita konserva hodi bele asegura ita nia sustentabilidade hosi ita nia planeta rai ne’e hodi labele estraga ita nia identidade biodiversidade ne’e rasik iha futuru oin mai. (Efrem)
Matadalan