(Refere ba: atu sai lider diak tenke aprende husi lider tuan sira ho sira nia lideransa tomak)
Abel Amaral*, opinaun
Ita kolia kona-bá prosesu Timor Loro Sa’e nia dalan ba ukun rasik-an, ninia historia naruk no ema hotu hatene no mundu tomak hatene ida ne’e. Iha prosesu ba ukun rasik-an, Timor oan balu mate, balu lakon, balu kanek no tohar no seluk-seluktan. Mesmu terus oi-oin no atu mate mohu, Timor oan sira nia espiritu luta ba ukun rasik-an nafatin suli hanesan be’e mota la’o tuir nia dalan to’o loron ida bele nalihun iha fatin ida. Timor Oan sira nia luta ba ukun rasik-an, sei lahaluha iha ema ida-idak nian hanoin tanba Funu hasoru inimigu la’os funu uza kilat deit, maibe ita uza meus oi-oin, uza ibun mamuk no liman mamuk to’o hetan independensia total, ida ne’e estratejia ida ne’ebé diak liu hotu-hotu. Liga ho ida ne’e hau lembra lia fuan murak ida husi Sun Tzu, the art of war hateten: “To win without fighting is the best strategy of all” ho lian tetun “atu manan funu la-ho kroat ne’e estratejia diak liu hotu-hotu”. Ida ne’e maka Timor Oan nia matenek (La’os teoria maibe hatudu iha prátika).
Timor Loro Sa’e nia oan sira nia funu ba ukun rasik an ninia ninin maka loron ida ne’ebé Timor Oan sira ezerse sira nia direitu fundamental ida oinsa bele determina Timor Loro Sa’e nia future rasik liu husi referendum ka konsulta popular, ne’ebé realiza iha loron 30 fulan agustu tinan 1999 ne’ebé fasilita husi Nasoes Unidas liu husi nia misaun UNAMET. No iha kalan dia 03 fulan setembru tinan 1999 horas Nova Iorke nian ka loron 04 fulan Setembru 1999 horas Timor nian, ONU liu husi sekretariau Jeral ONU fo sai rezulatdu konsulta popular refere ba mundu tomak, no rezultadu konsulta popular ne’e hatudu katak Timor Oan maioria maka HILI ba Ukun Rasik an. Ho ida ne’e hatudu no hateten ba ita hotu no hato’o ba mundu tomak katak hahu husi loron fo sai rezultadu konsulta popular ne’ebé maioria povu Timor Loro Sa’e hili ba ukun rasik an, signifika, ba oin, sei la iha tan ema husi nasaun seluk maka ukun Timor oan ka ba oin sei laiha ema ka nasaun seluk ida maka okupa Timor Loro Sa’e nia rai. Hahu husi Loron historiku ne’e, ONU liu husi nia misaun UNTAET maka sei akompanha no asiste Timor oan sira nia moris hodi Timor oan sira prepara forma estrutura tomak atu lidera Timor Loro Sa’e ba oin hanesan nasaun ida. Ida ne’e de jure no de facto hatudu no sei la lakon no sei lamuda tan.
Ita kolia kona-bá funu ka luta, babain ema katuas lia na’in sira hateten katak funu hasoru inimigu ne’e fasil tanba bainhira manan, manan maka ne’e ona, karik lakon mos lakon maka ne’e ona, depois funu hotu sei lamoris hamutuk tan, karik sei hasoru malu ba mos iha faze ida ne’ebé lahanesan ona. Maibe funu hasoru amigo, ida ne’e maka defisil tanba loron ida manan no loron ida sei lakon, depois ita nafatin moris hamutuk no moris iha faze ne’ebé hanesan. Ida ne’e maka katuas lia n’ain sira hateten funu hasoru amigu ne’e maka susar. Ita kolia kona-bá inimigu ita hotu hatene, maibe funu hasoru amigu, ita lahatene se los maka amigu sei sai fali inimigu iha kontestu demokratisia? tuir hau nia hatene, funu hasoru amigu iha kontestu ida ne’e maka “ema sira ne’ebé hanoin ho ita lahanesan, ema sira ne’ebé ideas politiku lahanesan no perspetiva ba dezenvolvimentu rai laran mos lahanesan”. Amigu sai inimigu ne’e bele mai husi familia, kolega no seluk-seluktan no ida ne’e mosu bainhira hanoin atu dezenvolve vida moris nasaun lahanesan ona maibe nafatin ho obejtivu ida deit ba nasaun ne’eb’e hanesan.
Moris iha ambiente demokratiku tenke iha hanoin diferente, karik desizaun politika ruma lalos tenke iha kritika oi-oin husi publiku. Ita hanesan lider politiku ne’ebé kaer ukun iha nasaun demokratiku tenke simu ema seluk nia kritika ka sujestaun tanba ida ne’e maka ita dehan demokrasia. Ita nia desizaun politika no hanoin lahanesan ne’e lasignifika ita atu sei kroat ba malu ka atu hatudu liman ba malu ho emosaun, lae!!! Maibe ida ne’e atu kadi ita nia lala’ok demokrsia oinsa demokrasia iha ita nia rai ne’e bele moris ho diak? Nune’e publiku labele hanoin negativu demais ba ita nia ukun na’in sira nia desizaun poltika ne’ebé hali’is tun sa’e. No husu ba lider politiku sira mos labele politiza tutan, karik iha desizaun politika ruma lasimu ho diak bele tur hamutuk deskute didiak hodi buka nia soluasaun.
Liga oituan ho ita nia klima politiku ne’ebé ninia temperatura tun sa’e. Iha ne’e hau atu foti exemplu ruma husi V guvernu konstitusional no VI guvernu constitutional nian. Ita hare didiak lala’ok husi guvernu rua ne’e hamosu situasaun ne’ebé halo ema barak tauk. Ita bele hare, bainhira V guvernu konstitusional halo remodalsaun ba nia estrutura, ema husi rai seluk tauk satan ita iha laran hetok tauk liutan tanba tauk krize mosu tan. Maibe saida maka ita hare no asiste?, durante halo remodelasaun to’o forma VI guvernu kosntitusional situasaun rai laran nafatin la’o ho hakmatek. Ida ne’e lisaun diak ba ema hotu tanba mesmu V guvernu konsitusional ne’e forma husi bloku koligasaun maibe bainhira halo remodelasaun situasaun la’o diak hanesan babain, ida ne’e maka matenek ne’ebé ita iha.
Tuir fali mai, ita hare situasaun ne’ebé VI guvernu konstitusional hasoru, ida ne’e hau liga direita ho polemika ezenorsaun ba lideransa iha institusaun militar. Desde desizaun politika ne’e deside, rumoris oi-oin maka espalla iha komunidade nia let, ema balu sente tauk tanba desizaun politika ne’e liga ho militar, balu dehan keta halo ba mosu fali krize? Balu fali dehan keta halo ba ita atu halai ba foho tan? Maibe ita hare, desde desizaun ezenorsaun ne’e tun, situasaun nafatin la’o hakmatek. Dalaruma publiku maka sente tauk nafatin no ida ne’e ita hotu hatene, ita foin sai husi post konflitu no trauma seidauk rekopera lolos, Ita tenke fiar metin ba ita nia lider politiku sira katak sira hotu iha hanoin ida deit oinsa bele hadia povu nia moris liu husi paz no estabilidade.
Ita hare no akompanha ba situasaun V guvernu konstitusional no VI guvernu konstitusional, ita hare indireita, tensaun politku a’as iha nivel altu maibe situasaun rai laran la’o hakmatek, ita hare, ema hotu hala’o atividade moris lor-lorn hala’o hanesan babain. Ida ne’e ezemplu positivu ida ne’ebé ita nia lider politiku sira iha, no nudar Timor oan, tenke apresia no orgullu tanba mesmu iha mudansa politika maibe lider politiku sira hotu iha nafatin tane a’as interese komum hodi garante estabilidade rai laran.
Ba situasaun remodelasaun iha V guvernu konstitusional no situasaun VI guvernu konstitusional, hau liga direita ba polemika ezenorasaun ba lideransa iha institusaun militar, ida ne’e ezemplu prátika ba politku na’in sira hotu-hotu husi jeraun ba jerasaun, ita hotu tenke aprende husi situasaun rua ne’e katak mudansa politika no diferensas ideas ne’e normal, ideas lahanesan la’os atu fahe malu ka la’os atu soran malu maibe diferensas hirak ne’e atu hakroat ita nia demokrasia oinsa demkrasia iha ita nia rai ne’e bele hamrik metin.
Obrigadu e bem hajam
*Abel Amaral - Agora dadaun Kuliah iha UNPAZ, fakuldade Direitu, servisu iha Fundasaun Mahein - Email: maunabut762003@yahoo.com