“Ama, apa, ama, apaaaaa…!” tanis ho iis sae oituan hodi bolu nia papa ho nia mama atu bele tuur besik iha nia sorin. Nandito (laos nia naran rasik) toba heklena an ho liman-ain kolen iha kama laran klinika Bairo Pite, Dili, foin lalais ne’e.
Husi dok haree Nandito, ne’ebe foin idade tinan tolu (3) ho mata-wen bolu nia papa no mama. Semana resin ona, Nandito baixa iha Klinika Bairo Pite, tanba sofre mal nutrisaun.
Kamiza riskadu mahar oituan hodi taka nia isin ki’ik ho kondisaun fizika ne’ebe fraku tebes. Nia lakohi han no hemu, maibe, Nandito nia mama Josefa ho papa José, lalakon esperansa hodi halo maneira hotu fo ksolok ba Nandito atu bele han netik etu no modo ruma ne’ebe sira prepara. Nune’e, Nandito bele aguenta hodi hemu ai moruk ho vitamina tuir reseitas dotor (dr) sira iha Klinika Bairo Pite.
Nandito, moris iha Posto Administrativu Letefoho, Munisipiu Ermera. Nia papa ho mama tenke aguenta ho nia iha Klinika Bairo Pite tanba sofre mal nutrisaun.
“Durante ne’e Nandito manha hela deit, nia tanis no lakohi han. Haree nia tanis, hau inan mos senti no mata wen monu. Triste tebes,” hateten mama Josefa wainhira dada lia ho JNDario iha Nandito nia sorin iha Klinika Bairo Pite, foin lalais ne’e.
Sofrementu ne’ebe hafutar iha Nandito nia vida ki’ik ne’e, hanesan mos ho nia belun sira seluk ne’ebe loron ba loron baixa iha klinika Bairo Pite.
Informasaun husi Direitor Klinika Bairo Pite, dr. Daniel Murphy katak, loron-loron labarik mal nutrisaun ne’ebe tama iha Klinika Bairo Pite liu ema nain 10.
“Ami fo susuben no hahan ne’ebe nakonu ho nutrisaun, protein, karbonitu de kabraun, mikronutrian no vitamina ba labarik sira hodi hetan isin diak,” hateten dr. Daniel Murphy.
Atu anima Nandito ho nia belun sira atu la bele senti sofre liu hos sira nia kondisaun saude ne’e, Klinika Bairo Pite mos kria fatin animandu ba labarik sira.
Daniel Murphy informa katak, kuaze 10% ka rihun 25 labarik tinan 5 mai karaik iha Timor Leste sotrisaun. Situasaun ne’e mosu tanba inan-aman barak, liu-liu hirak ne’ebe iha area remotas ladun iha konhesimentu sufisiente kona-ba fo nutrisaun ba oan sira.
Epidemia mánutrisaun iha Timor Leste sa’e makas, tuir dr. Daniel Murphy, tanba Timor kiak. Povu Timor, tinan barak, moris iha sistema ditadura iha okupasaun Portugal no Indonesia, nune’e halo ema tauk, la dezenvolve edukasaun no la iha sosializasaun adekuada kona-ba moris saudavel.
“Mal nutrisaun iha Timor grave teb-tebes, labarik bele moris mais kakutak ladiak. Nia implikasaun halo Timor la lao ba oin,” Daniel Murphy fo sasin.
Tuir dadus peskiza Ministeriu Saude nian iha 2010 hatudu, numeru mál nutrisaun sa’e maka’as tanba ekonomia familia la sufisiente atu sosa hahan ne’ebe iha nutrisaun.
“Timor ema barak sei moris kiak, moris iha ambiente foer, bee mos la iha, nivel edukasaun minimu no ekonomia la sufisiente, ne’e ladun suporta atu labarik moris ho saudavel,” Dirce Maria Soares, xefi departamentu nutrisaun Ministeriu Saude fo sasin.
Iha tinan 2015 nia laran, Ministeriu Saude fo sai peskiza nasional ai-han no nutrisaun katak, iha tinan 2013 labarik sofre mal nutrisaun husi idade tinan 0 to’o tinan 5 redus ona kompara ho tinan 2010.
Klasifikasaun mal nutrisaun ba labarik maka hanesan, labarik todan menus iha 37,7 %, labarik raes badak iha 50,2% no labarik krekas maran iha 11,0 %, ne’e redus ona kompara ho 2010 ne’ebe hatudu mal nutrisaun kategoria ba todan menus iha 44,7% , labarik raes badak iha 58.1 % no labarik krekas maran iha 18, 6 %.
Ofisial apoiu ba programa mal nutrisaun Fundasaun Alola, João Bosco da Costa, konsidrea mal nutrisaun iha Timor Leste kontinua as maske iha ona redusaun.
“Hahu husi 2009 to’o 2015 numeru labarik mal nutrisaun inklui inan, sei nafatin as maske iha ona redusaun. Labarik mal nutrisaun kronis iha 50% no krekas iha 11% ne’e sei as, persiza serbisu maka’as hodi redus liu tan,” informa João Bosco da Costa.
Tinan-tinan Prezidenti Republika, Taur Matan Ruak, inisia fo premiu nutrisaun nian ba grupu feto no lideransa komunitariu ne’ebe susesu hala’o aktividade no programa ne’ebe kontribui ba kombate mal nutrisaun iha Timor Leste.
Premiu rua, ba grupu feto iha tinan 2014 entrega ba Grupo Feto Manufahi no premiu ba lider komunitariu nian monu ba Suku Biqueli, Postu Administrativu Atauro, Munisipiu Dili.
Maske inisiativa Xefi Estadu nian ne’e atu enkoraza ka motiva sidadaun hotu atu oinsa bele hadiak nutrisaun iha familia, maibe programa ne’e kuaze tinan rua ona laiha mudansa signifikativu, tamba dadus ne’ebe iha katak, 42% populasaun, liu-liu feto no labarik infrenta mal nutrisaun.
“Ita timor ne’e, 42% mal nutrisaun. Ida ne’e Prezidenti Republika preokupa imi nia saude, barak liu feto ho labarik,” dehan Prezidenti Taur Matan Ruak, ne’ebe publika iha Jornal Nacional Diario edisaun, Kuarta (20/10/2015).
Iha parte seluk, rezultadu sensus uma kain tinan 2015, total populasaun Timor Leste 1.167.242, husi numeru ne’e, 42% mak sofre mal nutrisaun.
Tuir Food and Agriculture Organitation (FAO), hamlaha ho mal nutrisaun sai hanesan ameasa bo’ot ba labarik nia vida, liu fali moras HIV/SIDA, Malaria no TBC. Nune’e mos World Health Organisation (WHO) sekunda, mal nutrisaun bele hamosu numeru mortalidade labarik iha mundu, basa mal nutrisaun bele afeta ba moras perigu sira.
Dadus ne’ebe FAO fo sai iha tinan 2013 katak, kuaze ema rihun 870 husi biliaun 7,1 populasaun iha mundu sofre mal nutrisaun, maioria miliaun 852 iha nasaun ne’ebe avansadu.
Hare husi area, kuaze 70% kazu mal nutrisaun labarik as iha Asia, 26% iha Afrika no 4% iha Amerika Latina, inklui Karibia. nethy correia
Jornal Nacional