(Refere liu ba “Besik ona elisaun jeral 2017, politiku nain sira tenke hamutuk hodi garante moris hakmatek)
Abel Amaral*, opinaun
Ita la sente, periodu ukun ba governante atual atu besik to’o nia rohan. Iha ambiente demokrátiku, buat ida troka ukun ba malu ne’e normal, ukun iha nasaun demokrasia ne’e ho nia tempu nune’e iha tempu atu hahu nomos iha tempu atu to’o nia rohan. Atu kaer ukun iha nasaun demokrátiku ne’e prosesu ida no prosesu ukun ne’e mai husi povu tanba iha nasaun demokrátiku ukun mai husi povu no povu maka iha kbit atu fo ukun liu husi elisaun jeral. Nune’e kada tinan lima, iha Timor Loro Sa’e, povu tomak sei selebra festa demókrasia ne’ebé hanaran elisaun. Festa demokrasia dalaruma ita hanoin deit maka kona-bá festa ba sira ne’ebe atu kaer ukun, lae, festa demokrasia ne’e festa ba sira hotu inklui povu tomak.
Festa demókrasia ne’e festa povu nian ida ne’ebé povu sei ezerse sira nia direitu no liberdade atu hili tuir sira nia hili no hili tuir sira nia hakarak rasik. Ita moris iha ambiente demokrátiku, iha ne’e iha element importante rua maka ninia importansia hanesan mesmu iha deferente; element hirak ne’e maka: “partidu politiku no eleitor sira”. Partidu politiku ne’e forma husi grupu matenek oan sira ne’ebé iha mehi no iha kapasidade atu jere nasaun nia vida, karik sira hetan fiar husi povu iha elisaun jeral. Depois, eleitor sira ne’e ema sira ne’ebe atu ezerse sira nia direitu iha tempu elisaun no eleitor sira ne’e kompostu husi ema hotu-hotu ne’ebé ninia tinan sanulu resin hitu ona no tinan sanulu resin hitu ba leten inklui sira ne’ebé tur iha partidu politiku.
Ita hotu hatene, molok tama ba elisaun, grupu ne’ebé tur iha partidu politiku ida-idak sei halo vizilansia ho maneira oi-oin iha komunidade nia let hodi halo aprosimasaun ba povu oinsa bele manan konfiansa husi povu iha loron elisaun mai. Aprosimasaun hirak ne’e ho dalan ketak-ketak, balu uza tama sai uma, balu uza modelu tama sai knua, balu fali ho modelu servi komunitaria gratuita. Modelu hirak ne’e maka ema bolu dehan tatika politiku ka prosesu politku. Politiku ninia sentidu ne’e laseluk- la let maka atu hetan konfiansa husi povu ho dalan oi-oin atu oinsa iha loron elisaun eleitor sira bele hili sira ka tu’u iha sira nia partidu, ida ne’e normal.
Ita nia lider politiku no nia lider partidu hotu-hotu mesak matenek, laiha lider ida iha partidu politiku ida maka ladiak, sira hotu mesak matenek no sira hotu iha visaun no misaun mesak furak. Ita hotu asiste ona iha elisaun tinan lima liu ba, molok atu tama iha elisaun jeral, lider partidu politiku ho nia estrutura sira sei halao kampanhe politiku hodi kolia sira nia programa ba sira nia militantes no simpatizantes nune’e iha loron elisaun tenke hili sira no sira maka manan karik sira sei halao programa hirak ne’ebé sira hato’o ba. Konserteja Militantes no simpatizantes sira rona ida ne’e ho kontente,hodi hakilar no haksoit tun sa’e hodi dehan viva!!!!, ida ne’e maka ema bolu dehan prosesu ukun iha nasaun demokrátiku.
Prosesu ukun iha nasaun demokrátiku la’os buat fasil tanba lider sira ne’ebé hamahan an iha partidu ida-daik, sira sei prepara atividade lubuk ne’ebé hahu husi hametin estrutura baze, kampanhe politku to’o loron elisaun. Husi prosesu hirak ne’e,husu ba lider partidu politku ka politiku nain sira tenke ezerse sira nia funsaun mais principal maka oinsa bele garante situasaun paz no estabilidade ba povu, la’os oinsa bele manan iha elisaun. Tanba nudar povu/eleitor ninia mehi labarak no sira nia mehi maka oinsa sira nia moris bele diak no moris bele hakmatek. Husu ba ba politku nain sira atu oinsa bele sai fontes ba dame ba povu tomak. Moris iha ambiente demokrátiku lakon ka manan iha elisaun jeral ne’e normal tanba manan iha elisaun ne’e povu hotu maka manan mesmu iha pratika partidu ida ka rua maka sei ukun. Mos maka ne’e, partidu ne’ebé maka ukun guvernu ne’e la’os ukun deit ninia militantes no simpatizantes ne’ebé tuir kampanhe ne’e, lae. Sira ne’ebé kaer ukun sei ukun ita hotu-hotu. No, ba lider iha nasaun independente ida ne’ebé demokrátiku tenke evite liafuan “lakon iha elisaun karik maka ita sei hare”, ida ne’e labele!!.
Bainhira ita kolia kona-bá elisaun jeral ne’e la ses husi siguransa ka moris hakmatek, nune’e ita persiza lider partidu politiku no lider hotu politiku hotu-hotu atu sai fontes ba dame no tenke sai nain ba paz no establidade. Basa, sekuandu lider politiku sira kolia lian naksalak oituan deit bele fo impaktu ba moris hakmatek. Nune’e karik lasimu desizaun ruma husi parte balu tenke koko halo komunikasaun saudavel, buat ida desizaun lakona malu ne’e mos normal tanba ida ne’e maka ita dehan demokrasia. Naran katak labele interpreta ka politiza desizaun ne’ebé mai husi orgaun soberanu sadauk ida. Tanba bainhira politiku nain sira maka halo politizasaun ba desizaun ruma mai husi sadauk orgaun soberanu ida, bele fo impaktu ba estabilidade mesmu ladun bo’ot. Satan povu babain, rona bosok lian naksalak husi lider politiku ruma sente tauk domina lalais iha sira nia moris tanba sei trauma ho konflitu pasadu, sira sempre preukupa hodi dehan “keta halo ba atu mosu krize tan karik”? balu hanoin fali “keta halo ba ita atu halai tan karik”? satan besik tama elisaun jeral.
Iha situasaun hanesan ne’e liu-liu situsaun besik elisaun jeral, karik iha liafuan balu lakonamalu, publiku persiza lider sira nia tulun atu halo intervesnaun lalais atu bele minimiza rumoris negative ne’ebé espalla iha komunidade nia let hodi garante paz no establidade. Nai ukun nain sira tenke hanoin no tenke ezerse ita bo’ot sira nia matenek tomak hodi separa buat ne’ebe interese komum no buat ida ne’ebé interese politiku ka grupu nian. Ida ne’e la’os kritika maibe fo hanoin deit.
Sorin seluk kona-bá paz no estabilidade, babain ema dehan siguransa iha ita hotu nia liman, los duni maibe siguransa ne’e ninia isin lolos maka iha ukun nain sira nia ibun. Tanba ne’e karik iha liafuan ruma lakona malu lalika dada lia naruk no klean demais tanba moris iha ambiente demokrátiku, diferensia ideas ne’e normal, partidu lahanesan no politika lakona malu ida ne’e mos normal. Importante maka oinsa lider politiku no lider partidu politiku sira bele jere ideas hirak ne’e hodi sasin no homan sai jardin ba dame.
Obrigadu e bem hajam
*Abel Amaral - Agora dadaun Kuliah iha UNPAZ, fakuldade Direitu, servisu iha Fundasaun Mahein,