Bankada parlmentar, CNRT ho FRETILIN konsidera mensajen Prezidenti Republika (PR), Taur Matan Ruak nian, iha Parlamentu Nasional, foin lalais ne’e, la iha edukasaun sivika.
Liu husi deklarasaun politika ne’ebe mak halo iha plenaria PN, Segunda (29/02/2016), Bankada CNRT reafirma katak, PR Taur uja uma fukun PN insultu propriu PN hanesan segundu orgaun soberania ho ninia kompetensia apropriadu atu halo legislasaun, fiskalizasaun no desizoens politika.
CNRT konsidera PR Taur uza PN hodi halo mensajen ne’ebe la iha karakter edukasaun sivika. “Ida ne’e ita hanorin ita nia povu atu halo julgamentu publiku ba ema kualker ida ne’ebe sira la gosta hodi hamate karater ema ninian, maske nune’e ita nia povu matenek no maduru liu ita Lolos ne’e orgaun soberania sira hatudu exemplu ne’ebe diak hodi ajuda hametin koesaun nasional no hatudu exemplu ba povu katak ita nunka julga ema iha publiku, bainhira tribunal seidauk hamosu sentensa ba ema ne’e, maibe hahalok ida ne’e refleta situasaun ida seriu no fomenta liu tan situasaun ne’ebe oras ne’e la’o hela iha ita nia nasaun ne’ebe presiza koriji maka ema ida seidauk hetan julgamentu ka sentensa iha tribunal maibe publiku halo uluk ona julgamentu ba nia iha tempu ne’e mos bele hamate ema nia karater atu defende nia an, maske ita hakarak defende nasaun ne’e sai hanesan ne’e,” hateten deputado bankada CNRT, Aderito Hugo da Costa ne’ebe reprezenta bankada CNRT.
Atual Vise Prezidenti PN ne’e mensiona katak, mensajen hirak ne’e larefleta ba substansia ezonerasaun Xefi Estadu Maior Lere Anan Timur no nomeasaun Xefi Estadu Maior Jeneral foun, Brigadeiro Filomeno da Paixão de Jesus, ne’ebe mak sai polemika durante semana rua iha publiku.
Bankaka CNRT lamenta tebes, tanba PR Taur akuza deputadu sira autoriza Governu halo esbanizamentu ba osan Estado nian, ami hakarak hato’o ba Prezidente republika katak, deputado sira iha uma fukun PN hatene povu nia susar no terus, tanba ami mos semana-semana tun ba aldeia no suku hodi koalia ho povu hodi hatene sira nia susar, atu hateten lolos katak, partidu sira ne’ebe iha asentu parlamentar ninia estrutura husi nasional to’o baze ne’ebe sira nia kuadru serbisu sira fo serbisu no informasaun ba deputado sira ne’ebe deputado sira hatene liu do que orgaun pesoal ida, atu deklara katak nia (red-prezidente) mak hatene liu povu nia susar no terus loron bailoron.
Tanba ne’e maka PN mos iha sentidu responsabilidade ba povu, liu husi aprova orsamentu iha PN, tanba sira hatene katak orsamentu pelu minimu mai atu responde ba nesesidade povu nian, to’o ohin loron pelu menus povu barak mak muda ona sira nia vida. Desde iha tinan 2002-2016 situasaun iha TL muda maka’as ona, estrada balun ne’ebe liga ho munisipius hanesan Dili-Ermera, Dili-Liquisa no ba to’o ba mota ain batugede halo halo ona no parte balun diak dadauk ona. Irigasaun mos diak ona no agora ajuda ona ita nia povu sira halo natar, nune’e mos central elektrisidade rua ne’ebe mak fornese ona elektrisidade rua ba iha povu teritorio TL laran tomak.
Estabilidade no seguransa la’o diak hela, mensajen PR nian ne’e mos minimiza poder orgaun Estadu nian hanesan parlamentu nasional ne’ebe tuir prezidente republika konsidera hanesan orgaun yes men ka tau deit karimbu ba aktu ejekutivu nian.
Bankada CNRT hakarak esklarese katak, Prezidente Republika hato’o iha nina diskursu katak mandatu ba xefi Estado Maior Jeneral F-FDTL no ninia vise tinan rua-rua deit, ne’e lalos, tanba tuir numeru 3 artigu 74 dekretu lei numeru 7/2014, 12 de Marsu estatutu dos militares katak exerciciu ba kargus de xefi- Estado- Maior-General F-FDTL no Vice-Xefi Estado-Maior-Jeneral das F-FDTL ninia duração maxima tinan hat, bele renova ka foti hikas fali ba dala ida tan.
Maior Jeneral Lere Anan Timur asumi kargu xefi Estadu Maior Jeneral das F-FDTL hahu iha Outubru 2011, to’o Outubro 2015 mandatu ba primeiru mandatu hotu no sei bele prolonga tan dala ida tuir numeru 3, artigu 74º ne’e.
Ba kargu xefi Estado Maior das F-FDTL e de komandante de Componente sira mandatu ho durasaun maxima rua rua no bele renova dala ida deit, tuir no. 2, artigu 75º, mas ba kargu Chefe Estadu Maior no Vice Chefe Estado Maior lae, tuir lei tinan hahat.
Tuir alinea (m) art. 86 Constituicao da Republica katak : Nomeia no hasai Chefe-Estado-Maior General Forcas Armadas no Vice xefi Estadu Maior general das Forcas Armadas tuir proposta Governo nian. Ida ne’e atu hatete katak poder ida ne,e nudar poder kondisionado tamba hirarkiakamente no administrativamente xefi Estado-Maior-General das Forcas Armadas responde ba Governo no Governo mak defini Politika Geral do Pais inklui mos politika defesa nasional nian, tuir art. 115 CRDTL, tamba ida ne’e mak nomeasaun no exenorasaun ba CEMG no Vice CEMG das Forcas Armadas la liu hosi propopsta do Governo ne la los no viola CRDTL no Lei oan sira seluk.
Baseia ba Artigos hirak ne’e, tuir Lei no mos CRDTL, Bankada CNRT deklara apoia inkondisionalmente apoiu rekursu kontensiozo nebe mak IV Governu konstitusional hato’o ba iha Tribunal de Rekursu hodi halo apresiasaun ba aktu Prezidente republika kona ba asuntu refere.
Bankada CNRT profundamente lamenta ho hahalok Prezidente Republica ne’ebe la mai ho preparadu ho intervensaun eskrita hodi fahe ba membru Parlamentu Nasional tuir CRDTL ne’ebe mak Prezidente Republica husu.
Bankada CNRT ejiji formalidade no labele uza improvizaun politika, PR uza espasu publiku (plenaria do PN) hodi halo atakes no insultus pesoal sem fundamentu ba lider nain rua mak, Kayrala Xanana Gusmao nudar Prezidente Partidu mais votadu, CNRT no Mari Alkatiri nudar Sekretario Geral Partidu Fretilin.
Partidu Politiku nudar Instituisaun demokratiku ne’ebe mak Prezidente Republika tenke respeita. Ho atake pessoal ka defamasaun ne’ebe PR halo nudar hahalok ida ne’ebe mak hatun mos Instituisaun do Estado Prezidensia Republika nia reputasaun.
Iha fatin hanesan, deputado Francisco Miranda Branco reprezenta Bankada FRETILIN dehan katak, FRETILIN hakarak aproveita antena hodi lori edukasaun sivika ba sidadaun tomak la’os aproveita fali antena ida ne’e hodi dezeduka sivikamente povu no sosiedade.
“Iha sosiedade sivilizadu tuir sibilizasaun ne’ebe ita hala’o hamutuk iha tinan atus ba atus lisan no tradisaun ne’ebe hanorin ita atu respaita malu, ho sentidu Estado bankada FRETILIN laabandona parlamentu nasional liu tiha mensajen do Estado hodi ba komprimenta PR Taur,” hateten Francisco Branco.
Espetativa povu tomak atu rona mensajen husi Estado tuir artigu esperitu konstitusaun artigu 74 PR nudar simbulu unidade Estado no regular funsionamentu normal institusaun Demokratiku Estado nian hodi rona mensajen Estado bele lori resposta diak no hakmatek mai povu tomak no preukupasaun ba polemika ne’ebe mosu iha sosiedade nia laran.
Reprezentante povu tomak iha uma fukun povu nian fo atensaun especial ba PR atu lori mensajen Estado tuir konstitusaun haruka, maibe prezidente republika mai iha uma fukun povu nian iha espasu ne’ebe halo pratika ba pratika prosesu demokratika ita nia rain, mensajen ne’ebe latuir espetatiba reprezentante povu nian no sosiedade atu halo edukasaun publika ba ita nia povu.
PR Taur lori kestaun inportante tolu liu husi mensajen ba povu tomak iha uma fukun nian ba povu iha teritoriu nasional tomak, kestaun inportante ne’ebe prezidente foti iha nia mensajen Estado maka kestaun koezaun polika sosial.
“Tuir ami nia vizaun koezaun politika nudar fundamentu Estado inportante ba prosesu konstrusaun hametin Estado foun hanesan republika demokratika Timor-Leste, tanba esperiensia hatudu ona mai ita katak bainhira laiha koezaun politika maka ema seluk bele uja hodi hafera ita nia koezaun hodi lori krizi oi-oin hodi empata ita nia prosesu hametin Estado hodi lori dezenvolvimentu nasional, maibe koezaun ne’ebe Prezidente republika foti kontradis iha momentu istoriku ne’ebe iha Timor laran tomak halo esforsu hodi hametin iha tempu ne’ebe ita hakarak hahu fali dialogu ba fronteira maritima, mensajen ne’e sai kontrario atu hametin ho koezaun politika sosial lolos, latuir kna’ar, prezidente republika nudar defensor nasional tuir konstitusaun republika hakerek,” hateten Francisco Branco.
Iha mensajen ne’e, figura politika lider nasional rua hanesan mos lider politiku partidu rua hetan atake pesoal iha mensajen do Estado ba povu tomak, Prezidente republika mos fahe ita nia sosiedade iha klase rua, hanesan klase previliziadu no klase sidadaun segunda klase.
“Ita agora dadauk halo teste ba ita nia konstitusaun republika, atu halo komprimentu saida mak konstitusaun hakerek no sistema ne’ebe ita hili tiha ona, atu prova iha realidade sistema de interdependensia orgaun soberania atu halo second balace sistema prezidensialista ne’ebe iha konstitusaun hakerek,” nia hateten.
Bankada FRETILIN lamenta tebes, prezidente republika uja uma fukun hodi halo atakes pesoal no atake politiku hodi tenta halo palasial ba figura inportante rua nasaun nian kontrario ho esperito konsiliasaun dok liu husi koezaun politika ne’ebe nia temi no defende.
FREILIN mos husu prezidente republika atu lori alegasaun ne’ebe foti ba figura inportante ba nasaun no Estado TL, hanesan Mari Alkatiri no Xanana Gusmão tuir prosesu tomak no tuir konstitusaun haruka, la’os mai deit halo alegasaun hodi hafoer sira nia naran no repurtasaun maibe lori ba dalan los, lori alegasaun sira ne’e ba dalan los, maka edukasaun civika diak ita halo ba ita nia povu no nasaun, la’os aproveita espasu demokratiku ne’ebe konstitusaun preve hodi mai halo alegasaun falsu no desakredita figura inportante rua. Mia
Jornal Nacional