Papa Francisco I fó malisan ba Amu no leigu sira ne’ebé muda parókia hanesan negósiu hodi kobra osan hanesan batizmu, bensaun no intensaun ba misa ne’e hanesan eskándalu ne’ebé labele perdua.
“Ha’u hanoin oinsá kona-ba ita nia atetude sira bele halo eskándalu ho ábitu saserdotál no tempu,” dehan Amu Papa ne’ebé halo hela observasaun ba lista parókia lubuk kona-ba presu batizmu, bensaun no intensaun ba misa iha Roma, foin lalais ne’e.
Bainhira ema sira ne’ebé jere tempu no sira nia serbisu, inklui Amu no leigu sira maka sai emprezáriu. “Akontese eskándalu. No ita hotu responsável ba ida ne’e, leigu sira mós, ema mundu tomak,” dehan Papa.
Atu evita eskándalu maka ema tomak nia responsabilidade, bainhira ita haree mentalidade negósiu ida ne’e akontese iha parókia, ita tenke iha aten brani atu fó hatene ba Padre Parókia.
Relasiona ho Amu Papa nia liafuan ne’e, Padre Parókia Motael, David Alves da Conceição hateten, Amu Papa nu’udar xefi Igreja mundu tomak nian iha poder tomak ho Bispu sira ne’ebé serbisu hamutuk ho nian atu bele estuda situasaun jerál Igreja nian iha mundu tomak ninian, atu fó orientasaun katak Igreja tenkiser la’o tuir nafatin objetivu ne’ebé maka Jesus tau hela.
“Amu Papa maka ko’alia ne’e sinál ruma maka ne’e, katak ami nai lulik sira balun la’o sala ga, ami sira ne’ebé lidera Igreja lokál hanesan parókia maka halo sala ga, sinál oan ruma ka informasaun oan ruma maka tama karik, Amu Papa nu’udar xefi Igreja nian hanesan dada tilun oituan no sama atensaun katak agora Igreja komesa hala’o nia kna’ar hanesan negósiu ita bele dehan katak misa tanba osan,” Paroku Parókia Motael, Pe. David Alves ba jornalista Matadalan iha Igreja Motael, Dili, Kinta (11/02/16).
Nia tenik, Amu Papa krítika tanba nai lulik sira ruma maka halo sala, Igreja tenki book-án, Padre ruma halo buat ruma iha Igreja laran inklina ona ba bisnis karik fila-fali ba orientasaun Amu Papa ninian atu hasees-án, Igreja tenki hala’o ninian kna’ar loloos.
Padre hateten, iha Igreja laran mosu konfuzaun barak—bele sala hosi padre sira, maibé mós bele sala hosi sarani sira. Ema sira ne’ebé serbisu ho sira to’o ikus mai dehan Igreja ne’e pekadora ka Igreja sala na’in. Maske Igreja sala na’in maibé hosi tempu ba tempu mundu tomak iha esperansa katak Igreja kontinua sai modelu, iha aspeitu santidade no iha hahalok sira hotu.
“Igreja labele la’o sala dalan. Igreja iha oin rua; Santa tanba Jesus maka nu’udar Igreja ninia na’in no Igreja nia ulun ne’e santu nai maromak tanba ne’e Igreja hakarak ka lakoi tenki lori nia-án hanesan instrumentu atu santifika sarani sira. Igreja Santu tanba Jesus santu maibé Igreja ne’e Jesus harii atu halibur ema sala na’in sira,” nia dehan.
Hatán kona-ba misa labele selu, Pe. David dehan, misa, en-prinsípiu ema husu misa matebian la’os husu misa matebian maibé atu haklaken Maromak nia futar lia. Ne’ebe, misa la’os tanba osan no misa laiha relasaun ho osan maibé iha relasaun ho sarani sira nia fiar, iha relasaun ho Maromak nia futar lia ne’ebé sarani sira prezisa.
Iha parte seluk, Vigáriu Jerál Episkopál Re-Evanjelizasaun Dioseze Díli, Padre Juvito do Rego Araújo hateten iha 14 Novembru 2014, Amu Papa lamenta kona-ba amu lulik sira ne’ebé belit liu ba osan, haree osan matan fuan naklosu, Papa foti ba problema maibé la’os ko’alia refere ba amu lulik ida maibé ba amu lulik en-jerál.
“Amu Papa hateten katak ne’e eskándalu ida ba povu sira, halo ema sarani sira terus tanba akontese hanesan ne’e ba sira ne’e injustisa. Amu Papa hateten tenki iha koranjen atu dehan iha oin buat ne’ebé halo katak ne’e frakeza amu lulik sira ninian,” nia esplika.
Nia salienta, problema ne’e hahú hosi nia rona dehan katak iha kazál ida atu ba kaben, katak ba sira tenki selu buat hotu-hotu ne’ebé iha parókia ne’e entaun amu Papa dehan sé hanesan ne’e entaun salvasaun revensaun ne’e la gratuitu ona.
Pe. Juvito dehan, Amu Papa foti evanjelu São João ninian bainhira Jesus tama iha tempu hodi duni sai ema sira ne’ebé fa’an sasán iha ne’ebá. Jesus foti ida ne’e hodi halo furifikasaun hamoos tempu hosi buat át sira hanesan fa’an modo no seluk tan.
Amu Juvito esklarese, amu lulik sira mós hanesan ema, sira mós monu ba sala maibé nia dehan katak sarani sira ne’e laran luak no perdua. Iha buat rua de’it maka sarani sira la perdua. Ida, amu lulik ida ne’ebé belit ba osan buka osan de’it no ida seluk amu lulik ida ne’ebé mal trata ema sira.
Amu Papa foti evanjelu ne’ebé Jesus duni ema sai hosi tempu tanba la bele uza Igreja hanesan fatin biznis, tuir Amu katak iha Timor-Leste amu lulik barak maka belit liu ba osan no iha fatin hotu-hotu.
“Igreja rasik iha regra lei kanóniku uma kreda nian, katak bispu hanesan ukun iha dioseze ida ne’e, ne’ebé ukun dioseze nian bele estabelese regra sira ne’e iha dioseze ida ne’e nia laran. Ema sira ne’ebé tama iha dioseze nia laran tenki obedese ba iha lei ne’e,” nia dehan.
Aleinde ne’e, Deputadu hosi Bankada CNRT, Arão Noe hateten, ida ne’e hanesan krítika ida ke Amu Papa hato’o. Realidade ga lae ne’e Igreja ou Amu Parókia sira ida-idak maka reflete to’ok mensajen ne’ebé Amu Papa hato’o.
Arão mós husu ba Padre sira atu haree Amu Papa nia mensajen. Sé realidade duni, hadi’a. Sé lae hatudu provas para labele halo ema konfuzaun, liu-liu ba sarani sira.
Igreja nia atividade ne’e atu serbi sarani sira tanba ne’e maka sarani tomak iha mundu matan ne’e ba Igreja. Hahalok saída dei’t maka akontese ema hotu-hotu hatene no iha lamentasaun balun ke to’o ona iha Amu Papa nia tilun.
“Igreja Katólika sira tenki halo reflesaun ba án hodi identifika aktus ida ne’ebé Amu Papa hateten ne’e hala’o ga lae iha Igreja sira. Sé la hala’o, di’ak. Maibé, sé hala’o di’ak liu prevene. Ita hanesan ema sarani ita hanoin katak hakarak senti naran di’ak iha mundu, liu-liu ba amu lulik sira uza fali Igreja hodi halo fali biznis,” nia hateten ba jornalista Matadalan iha Parlamentu Nasíonal, Segunda (15/02/16).
Iha parte seluk, Senadu Fakuldade Edukasaun Artes no Humanidade (FEAH), Frederico dos Santos Alves hateten, nia seidauk haree kle’an hosi Igreja nia hahalok ne’ebé Amu Papa hateten foti Igreja sai hanesan fatin bisnis ida ba sira para atu buka sira nia moris.
“Pesoalmente nu’udar ema timoroan ha’u seidauk haree no seidauk hatene maibé tuir kultura, lala’ok ne’ebé ha’u asiste hosi Igreja, osan ne’ebé maka sira hetan hosi ema kazamentu hasa’e agradesementu ne’e pasu ida ne’ebé maka hodi ajuda fali ita nia maluk kbi’it laek sira no hodi suporta fali ekipamenus Igreja nian hodi bele haburas liu tan relijiaun katólika no haklaken liu-tan mensajen katólika nian ba ema hotu,” nia dehan.
Nia esplika, Igreja mós foti regulamentu ida ne’ebé maka bele hatene kle’an sira nia objetivu katak Igreja bainhira hetan fundus maka’as tenki kontribui ba ema ne’ebé maka ekonomia menus tebes.
Nia hateten, dala barak la’os maioria hosi padre sira maka matan halai liu ba osan maibé buat ida ke tuir Amu Papa nia mesajen ne’e padre sira seidauk tau sira nia prioridade ba sira nia serbisu loloos ne’e oinsá—habesik liu-ba iha osan duké la’o tuir lala’ok ne’ebé maka Igreja hanorin. (Júlia)
Matadalan