Mosu persepsaun negativu ba prezensa Militár Naval Indonézia ne’ebé mai fó asisténsia gratuita ba povu Timor, foin lalais ne’e. Prezensa ne’e, tuir ativista balun, lori marjen ladi’ak ba povu Timor-Leste.
Maske nune’e, tuir Dosente Institutu Superior Filozofia no Teolojia, Pe. Martinho Gusmão nia hanoin katak ida ne’e (asisténsia saúde) nu’udar jestu ida importante. Ema Indonézia nia polítika ne’e hanaran “kramanisasi” ka “jawanisasi etika”. Sira (militár Indonézia) koko atu hadi’a relasaun ho dalan konkretu. Tuir katólika karik, sira halo obra da karidade korporál no espirituál.
“ “Kramanisasi” katak sira hatene maibé halo ho dalan “halus”. Sira moe atu husu deskulpa, maibé sira brani halo buat di’ak. Ne’e étika polítika Indonézia nian. Ita só bele de’it kompriende sira, bainhira ita hatene sira nia kultura demokrátika,” Amu Martinho dehan ba Matadalan iha nia kna’ar fatin, Kuarta (03/02/16).
Hanesan mós Japaun, nia haktuir, sira moe ba kazu Jugun Ianfu. Sira foti oin la sa’e atu husu deskulpa. Maibé, liu-hosi polítika umanitária, sira fó ajuda barak ba nasaun sira seluk.
“Ita Timor-Leste maka hakerek iha Konstituisaun kona-ba kultura demokrátika, maibé kakutak maka mamuk no sama át tiha demokrásia. Hosi biban seluk, ita laiha koñesimentu di’ak kona-ba kultura demokrátika,” Pároku Parókia Manatuto informa.
Enkuantu, Tuir Sekretariu Aliansa Nasionál Timor-Leste Tribunál Internasionál (ANTI), Celestino Gusmão, Segunda (08/02/2016) iha nia serbisu fatin, Bebora, Díli, hateten Forsa Naval Indonézia nia prezensa lori marjen ladi’ak ba povu Timor-Leste.
“Forsa Naval hosi Indonézia ho ró halo estragus barak iha Timor, ema seidauk haluha. Entaun, urjénsia ba asisténsia saúde la’os ho dalan ida ne’e, hatudu ró funu. Indonézia ho fuan tomak hakarak apoiu povu entaun reforsa instituisaun saúde, la’os lori fali ró ne’e hanesan insultu ida ba povu Timor,” Celestino dehan.
Celestino lamenta katak ita nia kapasidade fornese asisténsia saúde ba povu ne’e laiha nafatin. Sira hatudu ho sira nia ró Militár ne’e hatudu marjen ladi’ak ida ba povu Timor-Leste, liu-liu ba sira ne’ebé hetan terus no sofre, lakon nia ema ne’ebé to’o agora la hetan.
Nia esplika ANTI haree katak ne’e la’os dalan atu bele rezolve problema saúde iha TL. La’os mai hatudu de’it ró iha ne’e depois fila fali. Benefísiu saida? Ne’e temporária de’it. Entaun, nia tenik, sira nota katak ulun boot sira tenta tau sees (istória TL) maibé la hetan.
“Tinan barak uza ró ba oho ema, halo bombardeia iha fatin barak ne’e hanesan insultu ba povu, ba sira hotu ne’ebé mate no terus. Dalan ida ladi’ak. Loloos karik hakarak apoiu povu Timor-Leste no sira ne’ebé hanesan bala musan sei iha laran, sofre hamlaha naruk iha iha 1978, ema mate barak ne’e liu-hosi reparasaun,” Celestino akresenta.
Tuir relatóriu Chega katak durante tinan 24, violasaun oin-oin hosi Militár Indonézia ba povu TL maka hanesan tortura, oho,halakon forsadu, halakon povu nia direitu sivil polítiku no ekonomia sosial.
Nia dehan akordu bilateral entre Timor no Indonézia maka lori ró Militár ne’e mai halo tratamentu ba popu TL maibé tuir lolos governu Indonézia iha fuan boot atu ajuda povu timor leste la’os liuhosi dalan badak hanesan agora hatudu daudaun.
Hatán kona-ba prezensa ró Militár Indonézia iha TL hanesan tendensia polítika ida atu halakon istória TL-Indonézia? Cesaltino hatete nasaun ne’ebé mai iha ne’e sempre iha intensaun maibé ho prezensa ró refere hatudu katak ita nia ukun nain rai rua koko atu hases tiha hosi problema pasadu Timor ninian.
Cesaltino dehan TL ho Indonézia oras ne’e daudaun iha hela prosesu demokrásia ida di’ak tebes, tanba ne’e maka ANTI husu atu governu rai rua atu labele taka matan ba kazu 1999 ba kotuk ne’ebé Militár Indonézia halo ba povu Timor.
Nia tenik kazu Timor nian involve komunidade internasionál liu-liu ONU falla halo prevensaun ba kazu krimi sira ne’eb’e akontese iha Timor. ONU tenke involve iha kazu ida, inklui nasaun boot sira ajuda lori demokrasia ba Indonézia no Timor-Leste.
Cesaltino esplika katak kazu Timor ho Indonézia levanta hikas sei la fo impaktu ba rai rua ne’e tanba Governu ho Povu rai rua ne’e la sala. Ita ejije maka ema oho dor sira, tortura dor sira, atu bele ba hatan iha tribunal hodi bele resposabiliza sira nia aktus pasadu.
Iha parte seluk, Diretór Ezekutivu Yayasan Hak, Manuel Monteiro hatete ita labele hanoin katak Militár Indonézia mai ne’e atu taka kazu Timor. Hanesan sosiedade iha kontinente ida ita presiza ajuda malu seim iha intensaun liuhosi akondu kooperasaun.
“Krimi grave kontra umanidade iha Timor ne’e kontra ema mundu tomak. Bele vítima sira iha Timor ne’e la husu maibé keta haluha loron ikus mai ema seluk sei ko’alia kona-ba krimi grave kontra umanidade,” Manuel dehan.
Nia hatete ita la lori krimi grave kontra umanidade ba Tribunál maka ita hakiak hela síklu impunidade iha ita nia rain, Indonézia, rejionál Ázia no mundu internasionál.
Manuel ezije ba TL ho Indonézia tenke harii ona órgaun independente ida atu buka tuir ema lakon no mate, harii mós Tribunál ida ne’ebé justu, independente no transparante atu julga aktus krimis graves iha pasadu.
Kona-ba karik ho tratamentu Militár Indonézia atu taka kazu TL ho Indonézia? Manuel dehan tratamentu TNI halo ne’e karik iha akordu bilaterál, la’os sira mai halo tratamentu atu taka fali justísa ne’ebé maka ita husu.
Nia dehan ró Xina, Amérika, inklui mós Indonézia nia nia prezensa iha Timor-Leste ne’e iha interese, maibé hein katak interese rai hirak ne’e ba povu nia di’ak, espesialmente Indonézia ho TL tenke tau iha konsiderasaun kazu krimi grave sira iha nia fatin.
Manuel haklaken justísa pasadu la la’o tanba ne’e maka ohin loron justísa la la’o. Ukun na’in sira halo intervensaun ba justísa, ema oho malu arbiru, polísia hatudu hahalok ladi’ak ba povu. Buat hirak ne’e akontese tanba ita nia justísa pasadu ita seidauk rezolve.
Iha uma fukun Parlamentu Nasionál, Deputadu Eládio Faculto haktuir katak iha rai ne’ebé de’it, akontese iha pasadu ladi’ak maibé kuandu iha futuru hamriik mesak ona hanesan nasaun ida sempre fó apoiu ba malu ona.
“Ha’u haree liu-ba apoiu umanitária Militár Indonézia ba ita. Timor ho Indonézia iha relasaun emosionál, kultural metin loos. Tanba ne’e, prezensa ró Militár Indonézia hanesan apoiu umanitária povu Indonézia ba povu Timor,” nia dehan.
Nia esplika ita labele halo espekulasaun ida ne’ebé la lori benefísiu ba povu no nasaun rai rua ne’e. Eládio akresenta katak ba futuru di’ak liu ita haree ba dezenvolvimentu, fó apoiu ba malu atu bele dezenvolve ita nia rain.
Kona-ba prezensa ró militár ne’e bele taka kazu TL-Indonézia? Faculto dehan problema pasadu nunka lakon, maibé oras ne’e daudaun TL ho Indonézia sei fó prioridade ba dezenvolvimentu.
Faculto informa iha futuru maka ita bele haree oinsá maka bele rezolve problema Krimi umanidade hodi buka dalan ida di’ak ba povu no nasaun rua ne’e.
Entretantu, Dekana Fakuldade Siénsia Polítika Universidade de Díli (UNDIL), Cesaltina Angelina Soares hateten hanesan nasaun viziñu iha liña terestres, aeru no marítima, saída maka Indonézia iha ita sempre ajuda malu.
“Ita hela iha rejiaun ida sempre ajuda malu. Ita nia pasadu ne’e nunka atu taka. Ita nia pasadu hakerek ona iha mundu internasional. Sé maka atu halo lakon, anaunser aban bainrua nasoens unidas laiha ona entaun bele lakon,” Cesaltina dehan.
Nia haktuir, USA uluk apoiu materiál funu ba Indonézia hodi invade ita maibé ohin loron sira mai ajuda ita, satan Indonézia nasaun viziñu, karik iha futuru maka Indonézia hetan problema ruma ita bele ajuda malu nu’udar ser umanu.
Cesaltina esplika katak ne’e la’os trik-trik polítika atu halakon ita nia istória maibé haree hosi parte relasaun internasionál fó apoiu malu ne’e importante liu-ba nasaun belun sira atu bele hatudu amizade ba malu. (Efrem)
Matadalan