Komisaun Nasionál Eleisoens (CNE) nu’udar órgaun independente iha área espesializada ba promove no superviziona aktus eleitorál hotu-hotu liu hosi resensiamentu.
Atu hatene kle’an liutan informasaun kona-ba Serbisu CNE nian durante ne’e, akompaña dadalia entre Jornalista Matadalan (MTD) halo ho Prezidente CNE, José Agostinho da Costa Belo iha edifísiu CNE, Kaikoli, Díli (25/01/2016).
MTD: Papél CNE nian maka saída, bele esplika?
Ita boot sira hatene katak CNE hanesan órgaun superiór eleitorál iha ita nia rai, órgaun ida ne’ebé ita bolu dehan ninia ekipa redasaun hanesan ho KAK, Funsaun Públika, PDHJ, tuir konstituisaun. Órgaun ida kompostu hosi órgaun soberanu sira ne’e, Prezidente da Repúblika nian iha ema na’in tolu (3) maka iha ne’e, reprezentante Parlamentu Nasionál nain tolu (3), hosi Governu nain tolu (3), hosi Ministériu Públiku ida (1), Tribunal ida (1), Defensoria ida (1), reprezentante Igreja Katólika ida (1), Konfensiozu Relijioza ida (1), Redi Feto ida (1).
MTD: Sira nia Serbisu maka oinsá?
Sira ne’e hala’o sira nia Serbisu laiha intervensaun hosi Partidus Polítikus ba órgaun sira ne’ebé maka haruka mai ne’e ho mandatu seis anus. Ne’ebé ita nia vizaun estratéziku ne’e ita hakarak konsolida estadu direitu demokrátiku ne’e. Estadu direitu demokrátiku ne’e konseitu ida estátiku katak nasaun ne’e sei la muda, estadu RDTL ne’e sei la muda, mais ninia dinámika ne’e presiza Serbisu para atu bele to’o iha ne’eba. Area espesial ne’ebé maka CNE promove maka oinsá para atu bele superviziona aktus eleitorál hotu-hotu liu hosi resensiamentu.
MTD: Bele esplika saída maka aktus eleitorál ne’e?
Aktus eleitorál katak prosesu komesa hosi rejistu iha ita nia eleitór sira to’o rezultadu. Prosesu ne’e importante tebe-tebes, tanba se prosesu rejistu ne’e maka iha failansu, iha potensia para fraude ruma, iha dokumentus ne’ebé maka lalos, dadus ne’ebé maka la kompletu, ne’e ita labele hetan rezultadu ne’ebé maka di’ak. Sigundu preparasaun ba eleisaun ita tenki halo ona planeamentu oinsá para atu ajuda, tanba ita nia sistema eleitorál iha timor ne’e resensiamentu ne’e obrigatóriu maibé ita nia votasaun ne’e laos obrigatóriu.
MTD: Saída maka CNE Presiza esklarese ba partidu sira ne’ebé maka mosu bar-barak?
Agora ema hotu-hotu hakarak harii partidu. Partidu sira iha sei la’o hela maibé ninia implikasoens ba partidu sira ne’e maka la fó resposta di’ak ba kestaun ekonómika no sosiál. Ema la senti katak buat ne’e harii la ajuda nia moris. Tanba ne’e maka prezensa órgaun eleitorál ita mós tenki halo edukasaun sívika ne’ebé la’o. Sigundu, ita estabelese oinsá para komunikasaun partidus polítikus ne’e la’o bebeik, ita tenki dezenvolve debate ne’ebé maka tenki kle’an para bele koñese partidu sira ne’e. Ema atu ukun ita ne’e ita presiza hatene ninia vizaun ne’e ba iha ne’ebé, saída maka nia atu halo ba Timor. Se ita nunka rona ita hili de’it oinsá maka ita bele hili.
MTD: Oinsá CNE nia haree kona-ba sidadaun balun ne’ebé maka la rejistu?
Ita triste tanba iha ita nia rai, eleitór sira obrigatóriu, ne’e lei ko’alia mais to’o agora eleitór barak maka ate agora la rejista, pruzemplu hanesan eis membru CPD-RDTL, ne’e sidadaun ita nian, kulpa ga lae ema ida ne’e ninian? Naun kerdizer ema ida lanu, ita hotu-hotu lanu. Tanba ne’e maka CNE ninia Serbisu ami halo kontaktu barak ho membru CPD-RDTL iha Bobonaro, iha Viqueque (Ossu), Bagia foin lalais operasaun ami ko’alia mós ho autoriedade sira katak, depois rezolusaun tiha ema barak maka sai vitima, ema bele baku no balun kartaun laiha tanba lakon. Ami senti katak obriga para ema hotu-hotu bele tuir, ne’e maka ami Serbisu hamutuk ho komandante PNTL iha Baucau ho komandante operasaional F-FDTL ne’ebé naton Komandante Maubuti, ita konsege reuniaun ho sira, ba sira ne’ebé maka kaer ona ne’e obriga sira para tenki re-integra ba iha suku, I suku rasik fasilita sira para tenki halo kartaun.
MTD: Serbisu saída de’it maka CNE halo ona iha 2015?
Iha 2015 ne’e ita mós tenki halo oinsá para lori órgaun eleitorál ba mundiál, ita labele hanoin de’it Timor ema gava ona halo Serbisu iha Guiné Bisau, entaun ita nia pozisaun iha mundiál ne’e forte, ita tenki atualiza nafatin. Tanba ne’e maka CNE halo konferénsia internasionál ida iha fulan Marsu liu-ba, ema sira ne’ebé maka mai ne’e iha poténsia mai esplika, inklui CPLP. Ita nia lideransa nasionál hanesan Kay-Rala Xanana Gusmão ho Dr. Marí Alkatiri ne’ebé maka Prezidente Repúblika maka loke. Ba ema kontenti tanba iha rai ida ne’ebé maka ema komesa oinsá atu apoiu demokrásia iha eleisaun ne’ebé maka di’ak tenki liga ba sira ne’ebé maka sai xave importante. Modelu ida ne’e ate indonezia mós altura ami reuniaun iha Bangkok sira atu simu todan ida ne’e, sira mós la brani, mais sira independénsia ba tinan hira ona maibé sira la konsege, ba timor oinsá ita bele halo kompete ho rekursu oituan maibé ita nia vizaun tenki ba oin.
CNE uluk órgaun eleitorál ne’ebé estabelese bolu naran Asosiasaun Mundiál Eleitorál no agora membru permanente ne’ebé maka tinan rua-tinan rua ita tenki ba asisti asembleia jerál, tanba ita iha votu. Agora dadauk ami hanoin hela atu dezenvolve debate nasionál kona-ba asuntu demokrásia kona-ba partidus polítikus atu nune’e tempu to’o iha eleisaun ne’e ema labele hanesan sita liu nia oin ba iha kampania de’it. Kampania 30 dias de’it ne’e la to’o ida, ita iha 442 sukus, ita iha 2250 aldeias, entaun ema lahatene ema labele ba vota-vota ne’ebé maka laiha rasionál.
Aleinde ne’e, ami mós fó sai orsamentu jerál estadu ne’ebé maka fó apoiu ba partidu sira, ita labele nonok de’it tenki fosai ba iha publiku akompaña kona-ba osan ne’e gasta ba saída. Ida ne’e maka ita konsege ona rezolve problema barak.
MTD: Preparasaun CNE ba eleisaun suku no eleisaun 2017 ne’e maka oinsá?
Antes 2015 ne’e ami aprezenta ona ba deputadu sira para atu halo audensia, ami halo ona analiza ho kalklu sira ne’ebé maka iha katak eleisaun suku ne’e tenki akontese, se bele mantein nafatin outubru 2015, tanba sira nia mandatu hotu ona, se ita extende de’it ne’e ninia lizitimidade ne’e laiha, tanba eleisaun nunka extende ema rua tolu ninia ne’ebé extende de’it. Eleisaun tenki razuavel, se ema ida hili liu hosi kongresu, namadigas ita hasai la liu hosi kongresu. Sira extende ba 2016, agora dadauk lei be atu implementasaun ba lei xefi suku ne’e laiha, agora mós seidauk debate hela. Mais ha’u hanoin tempu laiha ona atu debate ba lei ida ne’e. Dalan di’ak maka ne’e, adopta de’it ona lei numeru 3/2009 ne’e.
MTD: Programa saída de’it maka CNE sei hala’o hodi prepara ba eleisaun 2017 nian?
Edukasaun sívika mós sai papél ida importante iha ita nia rai. Dalabarak liu ema konfundi sala edukasaun sívika ho edukasaun votante. Ha’u hanoin deputadu barak ke la apar situasaun ida ne’e. Edukasaun votante ne’e STAE maka halo, ida ne’e hanesan atu besik eleisaun maka hanorin ema oinsá uza instrument atu tú ho pregu, ho lapijeira no lori saída de’it maka bele ba iha votasaun. Agora edukasaun sívika ne’e sensibilizasaun, ita hanorin ema oinsá atu bele kompriende, tanba saída maka imi bele ba vota no imi vota ne’e atu halo saída no imi nia votu ne’e determinante ka lae, vota ne’e atu muda imi nia moris ga lae.
MTD: Progresu edukasaun sívika ne’ebé maka CNE halo durante ne’e maka oinsá?
Ha’u hanoin ita boot sira akompaña, uluk iha Uatulari partidu seluk labele tama iha ne’eba, mais edukasaun sívika ne’ebé maka CNE halo ko’alia ho sira katak imi impata ema seluk nia direitu ne’e, ne’e krime, entaun agora bele ba. Uluk iha Ermera tuda malu bebeik, edukasaun sívika tama, tara bandu ne’ebé maka ami hamutuk ho sira i ami mós dezenvolve kultura inklui dezenvolve igreja oinsá lia nain sira ko’alia para sira labele bok malu, depois foin lalais eleisaun iha Ermera laiha buat ida. Edukasaun sívika ne’e ita gasta osan mais nia bele, orsamentu xefi suku maka kaer, ami entrega ba sira, sira maka halo ami ba esplika, loke hela filmajen ba sira, aktividade ba sira. (Arif)
Matadalan