Instituisaun finanseira ne’ebe ejiste iha Timor Leste, hanesan Banku ANZ, Banco Nacional Ultramarino (BNU), Banco Nacional Comerçio de Timor Leste (BNCTL) hahuu loke ona odamatan hodi fasilita kreditu ba seitor privadu nasional. Maske nune’e, Bank Mandiri, seidauk iha kooperasaun diak atu bele fasilita kreditu ba Timor oan.
Prezidenti Camara Comerçio no Industria Timor Leste (CCI-TL), Oscar Lima, fo sasin katak, Bank Mandiri la iha vontade diak atu kopera ho CCI-TL hodi fo kreditu ba emprejario Timor oan.
Prezidenti CCI-TL, Oscar Lima hatete, banku BNU, ANZ ho BNCTL hahu loke ona dalan ba kreditu, tanba durante ne’e CCI-TL lobby hela deit banku hirak ne’e, maibe uniku Mandiri mak nunka iha vontade diak atu kopera ho CCI-TL.
‘’Uniku banku ne’ebe la iha vontade diak atu kopera ho CCI TL mak Banku Mandiri i la responde pedido nebe ami hato’o bei-beik, maibe Timor oan nia osan rai barak liu iha Mandiri provolta milaun 9 USD,” afirma Oscar Lima ba jornalista sira iha edificiu CCI-TL, Segunda (25/01/2016).
Oscar Lima sublina katak, kuando banku estranjeriu ne’ebe mak investe iha Timor ne’e lakohi fo kreditu mai para buka benifisiu deit ba sira, maibe lakohi kontribui ba dezenvolve hodi fo benifisiu ba emprejario Timor oan diak liu lalika mai investe.
‘’Ami la tur nonok tenta nafatin para banku Mandiri ne’e bele fo kreditu hodi kapasita emprejario Timor oan sira,’’ hateten Oscar Lima.
CCI-TL hanesan mahon ba emprejario iha Timor laran tomak, esplika Oscar Lima, koantinua koalia ho Governu oinsa kapitaliza tan banku sira seluk hodi fo kreditu tanba iha rai seluk ema ida-ida laos uza deit nia kapital ka osan rasik mak investe, maibe ho osan kreditu balun husi banku.
Kona ba Governu ne’ebe aloka U$ 5 milhoens ba BNCTL atu fo kreditu ba emprejario nasional, tuir Oscar ne’e seidauk masimu, lolos bainhira atu fo kreditu primeiru tenki deskute uluk ho CCI TL kona ba nia jurus, tanba bainhira nia jurus 10% ne’e susar ba emprejario Timor oan sira atu kreditu, tuir Oscar nia jurus ne’e tenki 8% tun ba kraik hodi bele ajuda no fasilita emprejario Timor oan sira labele lakon liu.
Nia mos informa katak, to agora sira seidauk hetan relatorio husi banku kona ba emprejario hira mka asesu ona kreditu no nioa benifisiu ne’e saida, tan ne’e agora siora kulia hela ho banku sira ne;’e hodi hetan relatorio, tanba naku iha dever atu fo relatorio ba CCI-TL.
Iha fatin hanesan Vise prezidente CCI- TL, Joao Alves hatete, banku estranjerius sira ne’ebe mak mai loke iha Timor ne’e hetan benifisiiu makas tebes, tanba saida mak sira labele fo benifisiu ba rai nain hodi kontribui ba dezenvolvimentu.
‘’Ami koalia ona ho banku BNU atu fo kreditu ho nia jurus 7% tan ne’e CCI TL ho BNU hare hela tipu investimentu ne’e atu halai ba area saida ne’e mak ho bunga 7% akordu ne’e mak iha ona,’’ esplika Joao.
Iha loron 3 fulan Fevereiru sira sei halo reniaun ho emprejario iha municipiu hotu hodi haruka sira priense ona formulario depois CCI TL sei hare potensia saida mak sira atu investe, maibe importante mak investimentu ne’ebe mak kondis ho situasuan real iha Timor.
Joao mos afirma katak, banku mandiri hanesan banku ne’ebe mak hetan lukru bot liu kompara ho banku seluk iha Timor, tanba kuaze Timor oans ira hotu rai osan iha banku Mandiri, tan ne’e nia husu ba banku mandiri tenki iha vontade diak atu kopera ho CCI TL.
La bele fo lisensa ba tukang bakso.
Biban ne’e, Prezidneti CCI-TL, Oscar Lima husu ba Governu atu fo lisensa ba investor internasional tuir lei investimentu nian. La bele fasilita lisensan ba ema estranjeirus atu mai loke kios, fa’an martabak, tukang bankso no halo atividade negosiu kii’ik ne’ebe bele hadau oportunidade Timor oan sira nian.
‘’ Agora ne’e negosio kik deit mos domina ona husi ema estranjeiru, hanesan salon kik, warung no oficina sira kik sira ne’e, ne’e ita Timor oan sira mos bele halo, ida ne’e sira mai taka dalan ba Timor oan rasik, lolos Governu labele fo lisensa,’’ afirma Oscar Lima.
Oscar Lima sublina katak, Governu tenki fo lisensa ba emprezariu bot sira ne’ebe mak mai halo investimentu bot ou loke fabrika hodi fo servisu ba Timor oan sira, laos mai hadau fali vida moris Timor oan nian i tuir Oscar katak, situasuan negosio agora ne’e senti laos hanesan nasaun, maibe hanesan ho uluk sei sai pronpinsia Indonesian nian.
Oscar Lima mos konsidera kestaun negosinate China ne’e sai problema bot ne’ebe mak Timor oan infrenta hela i kestaun ne’e sira kulia bebeik ona no hato bebeik ba instituisaun kompotente, maibe to agora la konsgere rezolve, tanba to agora pior liu tan negosiante China sira ne’e kuaze atu domina to iha foho ona.
‘’Ita tauk mak sira tama to merkdau tradisional, karik nune’e sira hamate ona vida negosio Timor ona iha rai laran,’’ koalia Oscar.
Antes ne’e vise Ministru Comerciu Industria e Ambiente (MCIA) Filipus Nino Pereira hatete, Timor nia merkadu livre, ema hotu iha direitu halo aktividade comersiu ho negosiu inklui mos ema estrangerio sira.
‘’Ema estranjeirus sira ne’ebe halo aktividade negosio no comersiu ne’e mos kontribui hotu ba dezenvolvimentu ekonomia iha rai laran,’’ dehan Nino.
Nino hatete, maske adopta merkadu liver, maibe Governu liu husi MCIA kria politika ida liu husi rezimentu merkadu nian la fo fatin ba negosiante estrangerio sira atu fan iha merkadu tradisional, merkadu tradisional ne’e ba deit negosinate rai laran. Tanba Governu hakarak negosiante rai laran mak domina duni sira nia merkadu laos negosiante estranerio.
Kona ba negosiante China sira ne’ebe mak halo negosio to postu administrativu no suku-suku inklui aldeia, MCIA nafatin ho nia politika halo inspesaun no kontrolo ba negosiante sira ne’e, maibe tuir Nino dala ruma negosiante China sira to suku ne’e, tanba sira fan dereita sira nia sasan ba negosiante Timor oan sira ne’ebe hakarak hola duni sira nia sasan.
Aktividade negoisiante China ne’e mos sai preokupasaun bot iha Parlamentu Nasional tuir membru parlamentu sira katak, Governu tenki hre didiak kestaun ne’e, tanba oras ne’e dadaun aktividade negosio kuaze domina ona husi negosiante China, karik Governu la tau atenasaun mak tinan hira mai tan vida ekonomia Timor nian iha area negosio sei kaer husi ema estrangerio liu-liu sidadaun China.nia
Jornal Nacional