Mudansa Klimatika hamosu Elninu ka bainloron naruk halo be maran hodi fo impaktu ba komunidade, li-liu problema be mos tamba dadaun nee komunidade balun ne’ebe hela iha laletek ou foho leten iha kapital Dili, be komesa maran.
Nunee mos agrikultor sira iha Munisipiu mos preokupa ho kondisaun bainloron naruk tanba be komesa menus hodi rega aihoris ou produtu lokal sira nebe agrikutor sira kuda. Alem de nee mos dút ka aihan animal sira nian, kuda, karau no bibi ameasadu mate tamba laiha aihan ba sira atu han kuadu bainloron naruk.
Agora perguntas mak, politika saida governu nee iha hodi responde ba bainloron naruk nee? Solusaun saida mak governu sei toma hodi respondade ba eleninu nee? nian ka perparasaun no solusaun diak hodi atende ba komunidade nia halerik relasiona ho mudansa klimatika.
Atu hatene resposta sira iha leten nee, JN-Semanario hatun kompletu entervista eskluzivu Jornalista Jornal Nasional Semanário (JNS), Carmelita da Costa Isaac Amaro hala’o ho Direktur Nasional Serviço de Agua (DNSA), Gustavo da Cruz iha ninia knar fatin Kaikoli tuir mai nee.
JNS. Nudar Direktur Nasional DNSA nian, oinsa solusaun no preparasaun diresaun nian hodi antisipa impaktu husi elninu ou bailoron naruk ne’ebe halo be maran?
GC. Antes resposta hau persiza esplika uitoan kona ba elninu nia kondisaun, elninu ne’ebe agora daudaun akontese laos tanba hahalok ema nian, maibe naturalmente tanba temperatura tasi iha pasifiku manas nedunik anin hú hodi mai kona Timor ho ninia impaktu mak udan bele mai tarde no bele para sedu, nomos tuir analiza ne’ebe iha elninu ne’e hahu agora ho durasaun tempu fulan sanulu resin hat ou lima nia laran i bele to julhu 2016.
Diresaun nia planu hodi fo resposta ba situasaun ne’e, primeiru iha ona linha kordenasaun ho ministeriu relevante liu-liu Ministeriu Agrikultura e Pescas (MAP) tanba ne’e fo mos impaktu ba agrikultur sira nia tos, tan ne’e Governu liu husi MAP no DNSA hasai ona avizu ou mensagen ba komunidade sira ho nune bele komprende didiak saida mak akontese atu nune labele husu tansa udan no be laiha, ne’e primeiru asaun ne’ebe diresaun halao daudaun.
Alende ne’e diresaun mos informa ba DNSA nia eskritoriu iha Munisipiu tomak atu monitoriza bematan iha kada Munisipiu ne’ebe bele fornese be ba komunidade sira.
Segundu iha area urbanu kapital nian husi Munisipiu inklui mos Dili ho bailoron naruk ne’e diresaun rasik utiliza tempu no rekursu ne’ebe iha, hodi halo operasaun no distribuisaun be orariamente, karik fulan hirak liuba lao iha oras ualu nia laran, komesa muda ou hamenus ba oras hat nia laran kada bairu, atu nune komunidade tomak bele hetan be ho sufisiente.
Terseiru asaun ne’ebe agora daudaun diresaun halo mak intervensaun direitamente, hodi monta tanki publiku iha fatin ne’ebe mak be komesa maran ona hanesan komunidade ne’ebe hela iha laletek ou foho leten.
JNS. Tanki hira mak tau iha kapital Dili no lokalija iha fatin nebe deit?
GC. Total tanki ne’ebe monta iha kapital Dili hamutuk 14, maibe sei aumenta tan karik iha fatin seluk mos be maran. Hahu husi Tasi Tolu tanki ida, Ailoklaran lima, Lahane Osidental lima agora tau ona rua iha semana ne’e nia laran sei monta tan tolu, monta tan ida iha eis TVRI, ami hare hela atu monta tan tanki ida iha area taibesi, i agora utiliza tan tanki ida iha fatu ahi nian, ne’ebe halo husi projetu PDID. Asaun refere hodi responde ba problema impaktu husi elninu.
JNS. Bainhira mak komunidade bele utiliza tanki sira nee?
GC. Tanki hirak ne’e monta hotu ona i distribuisaun be komesa lao iha fulan rua nia laran hanesan iha Lahane, komesa fo atendimentu ba sira durante fulan ida ona, hela deit tanki ualu ou sanulu ne’ebe sei aumenta tan, tanba foin daudaun ne’e hau halo ona monitorizasaun iha area laletek ou komunidade ne’ebe hela iha foho leten ne’ebe persiza be tanba be maran. Alende ne’e hau husu ba lider komunitariu liu-liu chefi sucu no chefi aldeia atu bele kolabora no servisu hamutuk ho diresaun DNSA, atu bele pasa informasaun kona ba aldeia ne’ebe be maran, ho nune bele lokalija tanki no kareta be nian bele asesu tama, no livre husi konflitus tanba kadaves ba tau patrimoniu Estadu nian maibe iha oknum balun ke estraga fali fasilidades hirak ne’e sera ke ema barak persiza hela.
JNS. Mais ou menus semana ida distribuisaun be ba tanki dala hira?
GC. Hau fo ona orientasaun atu kareta distribuisaun be nian ba ensi iha tanki loron-loron, maibe depende mos ba distansia no atendimentu kompaňia balun, tanba laos kareta DNSA nian deit mak ensi be, entaun ami iha ona planu atu kria tan fontes be iha edifisiu DNSA nia oin, para bele atende i kareta diresaun nian deit mak bele asesu ba be ne’e, atu nune operasaun be lao loron-loron. Maibe sei muda nia tempu distribuisaun be nian, tanba sekuandu distribui dader entaun ema balun ne’ebe ba servisu la konsege kuru be, ema ne’ebe iha uma mak aproveita hotu be iha tanki publiku ne’e ho problema ne’e muda fali ba lokraik, atu nune komunidade hotu bele asesu no kuru ho livre maske fahe be ne’e uitoan-uitaoan.
JNS. Oferese tanki hodi bele rezolve problema elninu ka ba komunidade ne’ebe durante ne’e la asesu be’e?
GC. Iha situasaun rua mak diresaun ne’e infrenta, tuir konstituisaun RDTL no ami nia dekretu lei rasik hateten, instituisaun ne’e iha dever atu fornese be ba povu tomak, agora kestaun ida kona ba komunidade ne’ebe durante ne’e seidauk asesu ba be, ne’e husi hahalok ou atitude komunidade nian rasik ne’ebe estraga ou uja sanyu hodi estraga be ba ema seluk, ami bele fo no atende sira ho be kareta tanki nian ida ne’e lao daudaun maibe aumenta tan ho fenomena elninu, entaun ami nia frekuensi ou volume atendimentu ne’e mais alta ou as, ida nemak agora daudaun ami halo hela hodi fo atendimentu ba sira tanba durante ne’e kareta tanki DNSA nian ba kuru iha Comoro, maibe agora ami ke daudaun ida iha edifisiu DNSA nia oin atu bele kria tan fontes be’e nian hodi bele responde ba problema husi komunidade nian atu nune ami mos la persiza kuru to Comoro maibe kuru deit iha ne’e ho distansia besik, espera katak loron ida bele fo atendimentu ba suku hat ou lima iha kapital Dili ho tempu masimu no ho kareta hat.
JNS. Oinsa ho planu diresaun nian karik elninu akontese mos iha Munisipiu liu-liu komunidade ne’ebe hela iha area rural?
GC. Iha planu ami sei rekolla informasaun hotu iha Munisipiu, tanba impaktu husi elninu ne’e, la akontese engeralmente iha teritoriu tomak, maibe sei iha munisipiu hat ou lima deit ne’ebe ho kondisaun grave, no ami submete ona planu, no komesa rekolla informasaun husi ami nia departementu iha Munisipiu sira, atu serteza lolos postu administrativu nebe mak ho kondisaun grave, no ida nebe mak mais grave liutan depois persiza hare mos fontes be nian atu nune ami bele halo aprosimasaun balun antes ba, maibe ida ne’e ami sei iha prosesu rekolha informasaun.
Karik ne’e akontese iha Munisipiu no area rural sira mak sei halo tanki atu nune komunidade sira bele asesu be, maibe hare ba limitasaun kareta atu tula lori ba i fontes be atu kuru hodi ensi, ne’e persiza kustu bot hodi implementa programa hirak ne’e, maibe infelizmente iha area rurais kareta labele asesu tanba distansia dok ida ne’e persiza hare karik iha fontes be besik balun ke bele produs be atu nune komunidade bele kuru, importante mak tenki proteze be husi hahalok ne’ebe bele hamosu kontaminasaun atu nune komunidade bele asesu be ho seguru.
JNS. Mensagem ba komunidade sira relasiona ho mudansa klimatika ou elninu?
GC. Mensagem ba komunidade sira tenki taka tornera tanba animal sira ne’e gosta ba besik fontes be ne’ebe iha, kuandu loke hela maka animal sira bele ba hemu hodi akontese kontaminasaun no estraga be, entaun husu atu tornera hirak ne’e taka no hadok animal husi fatin distribuisaun be iha tanki publiku nian ho maneira halo lutu haleu, atu nune animal labele tama. Alende ne’e foer labele soe arbiru tanba ne’e balada sira nia fatin atu ke hodi fo impaktu saude ladiak ba komunidade sira, nomos husu atu labele koa kanu arbiru tanba iha bailoron naruk hanesan ne’e, debit be’e tun ou menus, ho nune karik komunidade ou oknum balun ke ba koa fali kanu kerezerke nia turuk deit litru ida ho balun iha minutu ida nia laran deit, bele halakon be ba uma kain sanulu resin rua ne bazeia ba kalkulasaun tekniku ne’ebe ami halo ona ho nune husu ba komunidade atu kuida hodi rezerva be atu nune bele uza ba loron-loron nian.
JNS. Iha tina ida ne’e, DNSA hatama ona reseitas hira ba kofri Estadu, i kobre husi parte nebe deit?
GC. Husi DNSA iha tinan 2015 hahu husi fulan janeiru to fim outubru hatama ona 121 mil ba kofre Estadu, ne’ebe kobre husi parte hat hanesan ligasaun foun, kareta tanki privadu, no DNSA nian, konsumidores ou domestik no teste laboratorium. Reseitas refere kobre iha kapital Dili, no iha Munisipiu ami kobre deit husi kustu ligasaun foun i seluk seidauk tanba melhoramentu seidauk to ba iha Munisipiu sira no reseitas hirak ne’e so akontese deit iha bairu ou postu administrativu ne’ebe ami halo ona melhoramentu ou monta kontador ona.
Kustu ligasaun foun hahu iha fulan janeiru to fim de outubru hetan 11 mil husi 163 klientes, numeru osan menus menus tanba tinan ida ne’e, halo melhoramentu mak barak, husi tanki privadu ne’ebe mai sosa be iha DNSA 9 mil, i husi kareta DNSA nian agora hahu gratuita maibe antes ne’e hetan $300 (tresentus dolar), konsumidores ne’ebe uza be tuir kontador be nian kuaze 86 mil, teste laboratorium 15 mil husi 108 klientes.
JNS. Total klientes DNSA iha teritoriu tomak hira?
GC. Hau labele dehan total klientes iha teritoriu tomak tanba melhoramentu be nian seidauk atinji 100% nedunik seidauk iha dadus fiksu klientes nian, maibe iha kapital Dili deit kuaze 12.705 klientes, ne’ebe fahe ba tipu 5 henesan domestik uma baibain, Geral ou instituisaun sira, sosial hanesan igreza, eskola, mesjid, Geral bisnis nian, no Hospital.
JNS. Husi total klientes ne’e, porsentu hira mak selu ona be’e i porsentu hira mak seidauk selu?
GC. Ami laiha dadus serteza kona ba porsentu kliente nian, maibe ita bele analiza deit, iha kapital Dili kuaze 80-90% komunidade bele asesu be, ne’e quer ser que komunidade barak mak asesu no selu ona be.
Jornal Nacional