Líder istóriku timor-oan barak maka konsidera portugés importante ba Timór ninia prezente no futuru no ema barak maka hahú ko’alia ona dalen refere, lahanesan ho períudu koloniál.
“Presiza duni tempu, naturalmente. Maibé la’os difisik. Ukun-aan maka ukun-aan. Maski nune’e ita konsege. Tanba sá portugés la’e?” kestiona Prezidente Repúblika, Taur Matan Ruak, bainhira halo deklarasaun ba Lusa.
Ba líder timor-oan barak, bainhira komemora tinan proklamasaun independénsia ba dala haat nulu nomós tinan 500 portugés-oan sira to’o iha Timór, konsidera katak ensinu lian portugés la’o daudaun, maibé importante liu maka atu jerasaun ida hakarak atu aprende.
Maski ema barak kontra opsaun refere, maibé Taur Matan Ruak defende katak “politikamente, eskolla ne’e maka los” tanba dalen portugés maka sai hanesan “fatór identidade” timor-oan nian. “Buat di’ak ne’ebé ami halo maka eskolla ona portugés.
Esplika katak eskolla ne’e hanesan kestaun identitária, la’os polítika de’it. Identitária. Lian ho relijiaun: fatór rua ne’ebé sustenta ita-ninia estrutura identitária. Hodi permanese. Hosi fatór rua ne’e maka halo ita diferente iha rejiaun ne’e”, tenik xefe Estadu, no hatene difikuldade hosi prosesu refere.
“Bainhira los maka timor-oan sira sei ko’alia portugés? Sei lori tempu. Liu-liu bainhira iha área prioritária seluk ho infraestrutura iha rai laran. Bainhira ami hamenus ona ida ne’e, maka foin bele hakat fali ba área seluk. Área ida maka lian ne’e duni”, esplika.
Tuir Taur Matan Ruak, joven sira ne’ebé estuda indonézia ka inglés, agora daudaun “tenke halo sakrifísiu” atu aprende fila fali portugés, tanba nu’udar “jerasaun jeneroza”.
José Ramos-Horta, Prémiu Nobel nomós eis-xefe Estadu mos konsidera katak lian portugés sei lalakon – “lahanesan uluk” – tanba iha de’it tinan 13 nia laran, ema ne’ebé ko’alia lian refere, aumenta tan.
“Portugés mai atu hela no ha’u haree polítiku sira ne’ebé uluk lako’alia, agora ko’alia hotu ona”, dehan. Ba Ramos Horta, nasaun ne’e tenke konsolida hanesan fatin ida ba lian haat, “tétun maka forte no moderniza liu, no mistura ho portugés maka barak liu”, no ema ne’ebé ko’alia portugés, indonézia no inglés mos hahú aumenta.
Francisco Guterres ‘Lu-olo’, eis-prezidente Parlamentu Nasionál nomós prezidente Fretilin (Frente Revolucionária do Timor-Leste Independente) “hanoin hikas” kona-ba opiniaun hosi ema sira ne’ebé iha hanoin atu portugés labele sai lian ofisiál ba Timor-Leste.
Ninia partidu kontinua defende portugés hanesan lian ofisiál, hanesan mos tétun, tanba “hanesan partikularidade fundamentál ba nasaun seluk hosi rejiaun ne’e”.
“Iha duni ema ne’ebé hasoru difikuldade atu ko’alia portugés – ha’u mos hanesan – maibé ha’u hatene tanba ita tenke ko’alia portugés. Iha tempu Indonézia, eskola Externatu S. José maka sai nu’udar eskola ne’ebé tropa indonézia sira buka atu estraga tanba hanorin disiplina ho lian portugés”, hateten.
“Saida maka sira hakarak iha tempu ne’ebá maka halakon dalen portugés nomós sinál hothotu ne’ebé portugés husik hela. Sira hakarak kombate buat hirak ne’e hotu. Atu halo saida? Atu hamate povu ne’e ninia klamar. Ha’u tenke hateten karak atu oho alma hosi povu ne’e”, dehan Lu-Olo Responsável hosi Fretilin ne’e hakarak atu Governu halo esforsu ba material refere, espesialmente liu hosi eskola referénsia, no konsidera katak “ema se maka lamuda mentalidade, maka ema seluk sei liu nia”.
Mário Carrascalão, eis-visi-primeiru ministru, insisti katak portugés maka importante ba prezente nomós futuru Timor-Leste nian, liu-liu iha rejiaun ne’ebé halo viziñu ne’ebé forte ho Indonézia no Austrália.
“Ema ne’ebé iha hanoin la’os de’it ho fuan, maibé mos ho ulun, tenke hanoin katak portugés maka importante ba sobrevivénsia Timór nian nu’udar nasaun independente ida”, hateten.
“Iha área ne’e Timór de’it maka ninia lian ofisiál portugés. No ida ne’e maka hanesan marka independénsia nian. Presija atu nai-ulun sira lamo’e atu hateten katak karik la’os portugés sira maka okupa parte ne’e, maka parte ne’e duni nunka atu ukun-aan mesak”, hateten.
Haktuir hikas katak rezolusaun rasik hosi ONU kona-ba deskolinializasaun Timor-Leste ne’ebé halo, bazeia ba fronteira koloniál, tanba ne’e maka Carrascalão haktuir fali kona-ba influénsia no poder ne’ebé Indonézia kontinua asumi no bele ka’er kona-ba identidade timor-oan nian.
“Etnikamente ami hanesan de’it, povu Timór aprende lais liu indonézia, iha Timór ezisti katólika, Atambua mos iha”, hateten. “Ekonomikamente depende barak liu hosi Indonézia. Kombustível ne’ebé ami iha mai hosi Indonézia, bens ne’ebé ami konsumu kuaze mai hotu hosi Indonézia”, dehan.
SAPO TL ho Lusa – foto @cantunes
Ba líder timor-oan barak, bainhira komemora tinan proklamasaun independénsia ba dala haat nulu nomós tinan 500 portugés-oan sira to’o iha Timór, konsidera katak ensinu lian portugés la’o daudaun, maibé importante liu maka atu jerasaun ida hakarak atu aprende.
Maski ema barak kontra opsaun refere, maibé Taur Matan Ruak defende katak “politikamente, eskolla ne’e maka los” tanba dalen portugés maka sai hanesan “fatór identidade” timor-oan nian. “Buat di’ak ne’ebé ami halo maka eskolla ona portugés.
Esplika katak eskolla ne’e hanesan kestaun identitária, la’os polítika de’it. Identitária. Lian ho relijiaun: fatór rua ne’ebé sustenta ita-ninia estrutura identitária. Hodi permanese. Hosi fatór rua ne’e maka halo ita diferente iha rejiaun ne’e”, tenik xefe Estadu, no hatene difikuldade hosi prosesu refere.
“Bainhira los maka timor-oan sira sei ko’alia portugés? Sei lori tempu. Liu-liu bainhira iha área prioritária seluk ho infraestrutura iha rai laran. Bainhira ami hamenus ona ida ne’e, maka foin bele hakat fali ba área seluk. Área ida maka lian ne’e duni”, esplika.
Tuir Taur Matan Ruak, joven sira ne’ebé estuda indonézia ka inglés, agora daudaun “tenke halo sakrifísiu” atu aprende fila fali portugés, tanba nu’udar “jerasaun jeneroza”.
José Ramos-Horta, Prémiu Nobel nomós eis-xefe Estadu mos konsidera katak lian portugés sei lalakon – “lahanesan uluk” – tanba iha de’it tinan 13 nia laran, ema ne’ebé ko’alia lian refere, aumenta tan.
“Portugés mai atu hela no ha’u haree polítiku sira ne’ebé uluk lako’alia, agora ko’alia hotu ona”, dehan. Ba Ramos Horta, nasaun ne’e tenke konsolida hanesan fatin ida ba lian haat, “tétun maka forte no moderniza liu, no mistura ho portugés maka barak liu”, no ema ne’ebé ko’alia portugés, indonézia no inglés mos hahú aumenta.
Francisco Guterres ‘Lu-olo’, eis-prezidente Parlamentu Nasionál nomós prezidente Fretilin (Frente Revolucionária do Timor-Leste Independente) “hanoin hikas” kona-ba opiniaun hosi ema sira ne’ebé iha hanoin atu portugés labele sai lian ofisiál ba Timor-Leste.
Ninia partidu kontinua defende portugés hanesan lian ofisiál, hanesan mos tétun, tanba “hanesan partikularidade fundamentál ba nasaun seluk hosi rejiaun ne’e”.
“Iha duni ema ne’ebé hasoru difikuldade atu ko’alia portugés – ha’u mos hanesan – maibé ha’u hatene tanba ita tenke ko’alia portugés. Iha tempu Indonézia, eskola Externatu S. José maka sai nu’udar eskola ne’ebé tropa indonézia sira buka atu estraga tanba hanorin disiplina ho lian portugés”, hateten.
“Saida maka sira hakarak iha tempu ne’ebá maka halakon dalen portugés nomós sinál hothotu ne’ebé portugés husik hela. Sira hakarak kombate buat hirak ne’e hotu. Atu halo saida? Atu hamate povu ne’e ninia klamar. Ha’u tenke hateten karak atu oho alma hosi povu ne’e”, dehan Lu-Olo Responsável hosi Fretilin ne’e hakarak atu Governu halo esforsu ba material refere, espesialmente liu hosi eskola referénsia, no konsidera katak “ema se maka lamuda mentalidade, maka ema seluk sei liu nia”.
Mário Carrascalão, eis-visi-primeiru ministru, insisti katak portugés maka importante ba prezente nomós futuru Timor-Leste nian, liu-liu iha rejiaun ne’ebé halo viziñu ne’ebé forte ho Indonézia no Austrália.
“Ema ne’ebé iha hanoin la’os de’it ho fuan, maibé mos ho ulun, tenke hanoin katak portugés maka importante ba sobrevivénsia Timór nian nu’udar nasaun independente ida”, hateten.
“Iha área ne’e Timór de’it maka ninia lian ofisiál portugés. No ida ne’e maka hanesan marka independénsia nian. Presija atu nai-ulun sira lamo’e atu hateten katak karik la’os portugés sira maka okupa parte ne’e, maka parte ne’e duni nunka atu ukun-aan mesak”, hateten.
Haktuir hikas katak rezolusaun rasik hosi ONU kona-ba deskolinializasaun Timor-Leste ne’ebé halo, bazeia ba fronteira koloniál, tanba ne’e maka Carrascalão haktuir fali kona-ba influénsia no poder ne’ebé Indonézia kontinua asumi no bele ka’er kona-ba identidade timor-oan nian.
“Etnikamente ami hanesan de’it, povu Timór aprende lais liu indonézia, iha Timór ezisti katólika, Atambua mos iha”, hateten. “Ekonomikamente depende barak liu hosi Indonézia. Kombustível ne’ebé ami iha mai hosi Indonézia, bens ne’ebé ami konsumu kuaze mai hotu hosi Indonézia”, dehan.
SAPO TL ho Lusa – foto @cantunes