Sira halai ba Indonézia ne’e tanba problema nasaun rua (2) nian. La’os ita nia responsabilidade mesak inklui mós bele ko’alia ho ONU hanesan UNHCR. Ne’ebe, ami nia hanoin aloka osan karik ba ita nia rai laran maka tenke prioridade.
Provedoria Direitus Humanus no Justisa (PDHJ) iha hanoin atu lori fila timoroan sira ne’ebé desteradu iha Indonézia tanba funu iha pasadu no mós eis refujiadu pós-referendu 1999.
Tanba ne’e, foin lalais, PDHJ marka ona audiénsia ho komisaun A Parlamentu Nasionál trata asuntu Lei no Poder Lokál nian hodi husu aprova orsamentu adisionál (tambahan) ho montante 94 Mil hodi lori fila ema hirak ne’e mai Timor.
Maske nune’e, sosiedade sivíl no akadémiku balun kontra ideia ida ne’e. Tuir sira katak lori fila timoroan sira iha Indonézia ne’e la prioridade. Prioridade maka oinsá rezolve timoroan sira rai laran ne’ebé sei ki’ak no balun sei moris hela iha lona okos.
Membru Parlamentu Nasionál Bankada Fretilin, Leonel Lisboa Marçal hateten timoroan sira ne’ebé hela iha Indonézia ne’e la’os ona refujiadu tanba ne’e la presiza tau orsamentu adisionál.
“Timor ita hotu nian. Sé nia sente nia hanesan sidadaun Timor, mai fali iha Timor. Timor nafatin simu sira hotu hanesan timoroan. La presiza tau osan para hodi ba foti. Gasta osan para hodi ba halo despezas boot ba estadu hodi fila mai Timor,” Deputadu Leonel hato’o kestaun ne’e ba Matadalan iha Parlamentu Nasionál (PN), Segunda (23/11/2015).
Leonel esplika sé timoroan sira ne’ebé iha indonézia hakarak fila mai, odamatan Timor nakloke, satan lei fó dalan ba nia sidadaun atu sai dupla sidadaun. Tanba ne’e maka sira (eis refujiadu) bele fila mai Timor tanba nasaun Timor ne’e timoroan sira hotu ninian.
Nia hatutan katak uluk ita iha tempu emerjénsia, ema hotu hakarak fila mai nia rain. Ema ne’ebé maka uluk estraga Timor, la gosta Timor nia independénsia maibé ohin loron sira hotu iha ona ita nia rain. Ita agora la konsidera sira hanesan refujiadu. Ita konsidera sira hanesan timoroan ne’ebé hela iha Indonézia ne’ebá.
Nia akresenta oras ne’e daudaun timoroan sira ne’ebé sei hela iha Indonézia ne’e balun sai ona funsionáriu públiku Indonézia nian, balun pensiun ona. Sira balun ba mai di’ak hela, tanba ne’e ita la presiza atu tau osan ba refujiadu sira ne’e.
Iha fatin hanesan, Vise II Prezidente Parlamentu Nasionál, Adérito Hugo hateten orsamentu hotu-hotu aloka ona iha Orsamentu Jerál Estadu (OJE) 2015. PDHJ mai ho proposta orsamentu adisionál maibé PN tenke halo diskusaun ba hodi deside atu aprova ka lae orsamentu adisionál ne’e.
“Ha’u la hatene item ida atu lori fila timorense sira durante okupasaun Indonézia iha liur ne’e. Ha’u lahatene planu ne’e foin derepente mosu iha 2015 últimu anu ka planu ne’e ezisti kedas iha tinan hirak liu ba,” Adérito esplika.
Adérito dehan prioridade tebes atu lori timoroan sira fila mai Timor maibé tau iha kestaun maka orsamentu ne’e tanbasá la aloka hamutuk ho OJE 2015 nian.
“Proposta sira adisionál ne’e ne’e pois maka ita haree katak ninia relevánsia ne’e halo nusa, maibé razaun saida maka entidade ne’e la prevé kedas orsamentu ne’e, depois liu tiha maka mai husu fali pedidu adisionál,” nia preukupa.
Entretantu, Diretór Ezekutivu Organizasaun Naun Governamentais (ONG) Luta Hamutuk (LH), Merício Akara hateten katak presiza tau prioridade uluk maka ita nia rai laran ne’ebé maka daudaun ne’e populasaun sira infrenta hela problemas barak.
“Ha’u hanoin ami sempre ko’alia prioridade uluk ne’e mai ita nia rai laran lai. Haree uluk ita nia populasaun ne’ebé maka agora infrenta problema barak hanesan infraestrutura no relasiona ho nesesidade báziku sira ho hahan,” Merício hateten kestaun ne’e ba Matadalan iha nia serbisu fatin, Farol, Díli, Segunda (23/11).
Nia dehan, sé bele aloka osan fó prioridade ba ita nia populasaun sira ne’ebé maka hela iha rai laran. Hirak ne’ebé maka hela iha Indonézia ita nafatin konsidera sira hanesan timoroan, maibé sira sidadaun ne’ebá ona.
Tuir nia, Governu Indonézia maka iha responsabilidade kona-ba ida ne’e hodi tau matan ba sira. Bainhira sira mai sai sidadaun Timor ona maka foin sai ita nia prioridade. Tan ne’e tenke distingi.
Nia hatutan, ita bolu sira mai mós tenke iha prosesu ida ne’ebé kooperasaun entre ita ho Indonézia, la’os ita de’it maka fasilita sira mai, maibé Indonézia mós tenke fasilita sira hotu bainhira sira mai fali. Ne’e para responsabilidade nasaun rua (2) nian.
“Sira halai ba Indonézia ne’e tanba problema nasaun rua (2) nian. La’os ita nia responsabilidade mesak inklui mós bele ko’alia ho ONU hanesan UNHCR. Ne’ebe, ami nia hanoin aloka osan karik ba ita nia rai laran maka tenke prioridade,” Akatra afirma.
Kona-ba proposta orsamentu nian, nia hateten katak, bele di’ak, maibé ladun relevante agora ne’e, tanba ita nia povu rai laran maka agora sé presiza hela no refujiadu iha ita nia rai laran mós sei barak hela. Iha Díli laran mós balun uma laiha no hela iha lona okos mós.
Aleinde ne’e, Programa Manajer Asia Justice And Rigth (AJAR), Inocêncio de Jesus Xavier hateten, haree hosi relatóriu CHEGA nian iha krimi akontesse ema barak halai sai ba rai liur hodi salva án, no balun ba tanba halo sala.
Ne’eduni, ba ema sira ne’ebé ba hanesan ema sivíl no inosente, estadu iha obrigasaun atu responsabiliza hodi lori fila ninia sidadaun sira mai fali nia rain. Nia dehan, orsamnetu ne’ebé maka PDHJ hato’o ne’e bazeia ba rekomendasaun CHEGA nian.
Seluk fali maka hamosu Komisaun Verdade no Amizade (CVA) ne’ebé iha rekomendasaun lubuk ida atu la’os de’it Timor-Leste maka responsabiliza, maibé estadu Indonézia mós iha responsabilidade atu lori fila ema sira ne’ebé maka lakon no separadu hosi sira nia família.
Kona-ba PDHJ nia proposta adisionál ne’e, nia esplika katak, tuir loloos sira (PDHJ) tenke halo programa integradau ida ho Ministériu Solidariedade Sosiál (MSS), Ministériu Negósius Estranjeirus no sira ne’ebé maka simu rekomendasaun ne’e atu tau orsamentu hodi ajuda programa ba reintegrasaun hodi lori fila ema timoroan ne’ebé maka hela iha Indonézia.
“Parte hosi sosiedade sivíl, ami hanoin katak PDHJ halo proposta adisionál ba Parlamentu Nasionál ne’e atu komprimenta relatóriu rekomendasaun CHEGA nian ne’ebé maka estadu TL gasta osan barak teb-tebes ba relatóru dokumentu nian,” inocêncio hateten iha nia serbisu fatin, foin lalais ne’e.
Inocêncio informa, tempu to’o ona ema ki’ik sira ne’ebé maka vítima hosi polítiku, tanba polítiku na’in sira ne’ebé halo arkitektura ba konflitu ohin loron la’o livre hela tanbasá maka povu baibain terus nafatin.
“Ha’u hanoin sira merese duni atu goza independénsia ida ne’e. Sira fila mai TL hamutuk ho timoroan ita fó liman ba malu lori ita nia rain ne’e ba oin. Ba sira ne’ebé autór ba krimi ne’e maka ita labele simu de’it sira,” nia afirma.
Tan ne’e, nia fiar katak, PDHJ sei la halo sala atu lori ema sira ne’e tanba sira defensór ba direitus umanus no ba ema vítima ho kbi’it la’ek sira. Hein katak sira sei halo tuir duni padraun internasionál nian.
Nia mós rekomenda ba PDHJ atu halo asesmentu ida, katak timoroan hira maka atu fila mai atu nune’e orsamentu ne’ebé maka husu ne’e bele aprova.
Iha parte seluk, Reitór Universidade Orientál Timor-Lorosa’e (UNITAL), Roberto Seixas M. Jerónimo, iha nia kna’ar fatin, Segunda (23/11/2015) ba Matadalan hateten orsamentu ne’ebé PDHJ husu ne’e di’ak liu ita fó prioridade ba povu sira ne’ebé sei presiza iha rai laran.
“Tuir ami akadémika nia haree katak povu ida ne’e (rai laran) moris di’ak lai maka bolu sira mai. Povu rai laran moris sei problema hela hanesan ne’e tau tiha ba kotuk ou rai ba tempu seluk fali,” Reitór UNITAL informa.
Nia salienta, ita bele fasilita de’it transporte ba eis refujiadu sira ne’e, maibé povu iha rai laran ne’e rezolve hotu lai. Tanba ne’e maka tenke tetu didi’ak. Signifika rezolve hotu lai problema ne’ebé oras ne’e povu infrenta hela—povu balun sei moris susar nia laran.
Reitór hateten, klaru ke osan sei ba iha Parlamentu Nasionál (PN) tanba ne’e tenke hanoin ba prioridade. Prioridade ida ne’ebé maka fó atensaun ba povu nia moris iha rai laran. Sé iha rai laran maka di’ak ona entaun bele bolu sira mai.
Hosi akadémika nia haree, seidauk tempu atu lori hikas timoroan sira iha rai liur mai? Nia hatán katak tinan 13 ona ita ukun-án, prioridade liu maka ida ne’ebé. Agora programa governu nian ne’e tenke haree rua, tolu ka haa. Seráke ida ne’e prioridadede hodi lori sira mai, sira nia uma fatin oras ne’e iha ka lae. La’os transporte atu mai de’it. Sira uma laiha entaun tenke halo uma la’os hanesan halo to’os no natar sira ninia rezultadu sai mai hanesan ne’e.
“Karik ida ne’e maka realiza duni ha’u hanoin sei iha krítika barak lahalimar liu-liu povu sira ne’ebé oras ne’e moris át hela ne’e. Ne’e orsida sira protesta tanba governu presiza liu ema sira ne’ebé moris iha liur ne’ebá maibé ami sira ne’e tau tiha ba kotuk. Ida ne’e perigu lahalimar. Tan ne’e, governu presiza haree didi’ak. Dalaruma sira iha ne’ebá ne’e keta hahalok prátika ruma ladi’ak hodi prejudika ba malu karik,” Roberto tenik.
Tuir nia katak xefi suku no administradór postu administrativu sira ne’e ulun sei moras. Sira ba ne’e sira nia rain ema hadau tiha ona no agora ne’e mos despeza tan ba governu ne’e problema boot ida. Tanba ne’e, antes sira mai, governu kria kondisaun di’ak ba sira. Ezemplu, uma kain hira maka mai.
“Ami nia rekomendasaun ba Governnu no Parlamentu Nasionál di’ak liu tau prioridade ba povu sira ne’ebé moris iha rai ida ne’e—sira moris di’ak nia laran duké sira moris ki’ak nia laran ne’e kria tan problema ba rai ida ne’e,” Roberto propoin. (Efrem/Jhon/Mj2)
Matadalan