Uluk presiza radikalizmu hodi fó forsa no atu iha disiplina iha luta timoroan nian kontra okupasaun indonézia, tanba adota postura fleksivel halo kapasidade rezisténsia sai fraku, hatete prezidente Fretilin nian ba Lusa.
Iha entrevista ba Lusa, eis-prezidente Parlamentu Nasionál – ne’ebé durante tempu okupasaun indonézia iha de’it ai-laran halo parte iha Falintil, “braço armado” rezisténsia nian – rekorda katak mundu "fahe ba parte rua" tanba ne’e presiza hili.
"Uluk presiza radikalizmu hodi fó forsa, hodi luta kontra Indonézia. Kualkér luta ba libertasaun nasionál tenke hili", nia hatete no konsidera katak importante liu mak defende independénsia ne’ebé proklama ona hosi Frente Revolucionária do Timor-Leste Independente (Fretilin) iha loron 28 novembru 1975.
"Entai ita tenke radikaliza, ha’u hatete radikaliza entre aspas. Importante liu mak foti pozisaun diísil relasiona ho funu ne’ebé povu timoroan hasoru. Karik ami hili pozisaun ne’ebé fleksível, difísil atu ami to’o iha vitória ne’ebé ami hetan", nia esplika.
Lu-Olo, tinan 60, ne’ebé hanesan prezidente Asembleia Konstituinte proklama, restaurasaun independénsia timoroan iha loron 20 maiu 2002, insiste katak radikalizmu ne’e "kria disiplina no orienta konduta povu Timor-Leste nian" hodi "oferese rezisténsia kontra okupasaun militár indonézia".
Maibé dezigualdade iha fors halo luta kontra Indonézia sai "komplikada", destroi gerrilleiru timoroan sira, "ida ba ida", bolsa rezisténsia ne’ebé harii iha tinan sira dahuluk funu nian, nia rekorda.
Situasaun ne’ebé halo rezisténsia tenke muda nia forma atu atua to’o dala rua , liuhosi funu konvensionál ida, hosi pozisaun – iha tinan dahuluk sira iha okupasaun indonézia, ne’ebé hahú iha loron 07 dezembru 1975 - ba gerrilla no tuir fali ba gerrilla urbana.
Lu-Olo rekorda atake boot ne’ebé Indonézia halo ba "bolsa rezisténsia" ne’ebé Fretilin monta, ho populasaun ne’ebé lori ba interiór.
"Fahe ba setór oioin no forsa sira enkuadra iha divizaun territoriál mak oferese rezisténsia, hamutuk ho populasaun. Ha’u bele hatete katak gerrilleiru ne’ebé kombate forsa indonézia sira lori ho nia oan no kaben. Ami tenke halo funu hanesan ne’e hodi defende ami-nia pozisaun no la bele husik ami-nia populasaun monu ba inimigu sira-nia liman", nia rekorda.
"Iha mós motivu polítiku ida, tanba iha momentu ne’ebá indonézia kontrola 5% hosi populasaun. 95% hosi populasaun iha foho ho Fretilin hodi oferese rezisténsia. Buat ne’ebé Indonézia hakarak mak bele hetan maiór númeru hosi populasaun hodi hatete ba mundu katak integrasaun ne’e loos, populasaun hili ona ho livre, no integrasaun Timor-Leste nian ba Indonézia la ho presaun ruma", nia afirma.
Inimigu destroi bolsa rezisténsia oioin (fonteira norte no súl, sentru norte no súl no leste) "ida ba ida to’o ponta leste" iha ne’ebé gerrilleiru timoroan sira tenta reziste ba atake sira to’o momentu ikus.
"Iha momentu ne’ebá iha bombardeamentu maka’as no loron ida kuaze ema sivíl 200 mak mate. Ami la aguenta ona ho situasaun ne’e no ami tenke harahun serku ne’e", nia rekorda.
Situasaun sai insustentável no Falintil, “braço armado” primeiru Fretilin nian no tuir mai rezisténsia hotu nian, tenke muda estratéjia, "entrega" populasaun no pasa ba "gerrilla ne’e rasik".
"Komplikadu tebes duni. Ami la hetan apoiu militár hosi nasaun ida. Ha’u ko’alia kona-ba apoiu militár, la’ó kona-ba apoiu polítiku no morál ne’ebé hetan hosi nasaun oioin, liu-liu hosi Portugál. Maibé nunka iha apoiu militár", nia insiste.
Bainhira hahú rezisténsia Falintilsira iha de’it arma sira mak husik hela hosi portugés sira, "metralladór, morteiru, G3 maíbé lalais de’it materiál hirak ne’e sai insufisiente tanba barak aat no la uza tanba falta munisaun.
"Tanba ne’e, iha planu militár ami iha de’it solusaun ida. Maneira únika hodi konserva ami-nia forsa rasik mak oho inimigu iha kada kombate, hadau sira-nia arma no munisaun hodi kontinua reziste", nia afirma.
Bainhira Indonézia invade Timor-Leste, iha loron 07 dezembru 1975, loron 10 hafoin proklamasaun unilaterál independénsia nian, Lu-Olo iha tiha ona ai-laran, iha rejiaun Osú – integra iha pelotaun mak komanda hosi Lino Olokassa, iha Monte Perdido.
Sai mós gerrilleiru timoroan ida ne’ebé durante okupasaun indonézia hela iha ai-laran, integra iha Falintil, “braço armado” rezisténsia timoroan nian, tun ba "vila" dala ruma de’it to’o últimu soldadu indonéziu sai iha outubru 1999.
"Ha’u sei joven tebes bainhira iha foho, iha momentu ne’ebá ha’u iha tinan 20, 21 no, prontu, ida ne’e mak ha’u hili, iha ha’u-nia adolesénsia, entaun prontu ha’u hela iha ai-laran hodi reziste kontra okupasaun militár Indonézia nian, to’o funu hotu", nia rekorda.
Nia subliña katak períodu difísil ne’ebé Timor-Leste hasoru, "esperiénsia únika, diferente tebes hosi esperiénsia funu libertasaun" nasaun sira seluk nian hanesan Angola, Mosambike ka Giné-Bisau, ne’ebé hetan ona formasaun balun hosi kuadru sira ka to’o preparasaun joven sira-nian ba rezisténsia hasoru prezensa koloniál.
Joven ne’ebé iha momentu ne’ebá partidu polítiku sir komesa hahú hakat, Lu-Olo hanoin hikas debate sira iha Komité Sentrál Fretilin nian iha ne’ebé "sira ko’alia ona kona-ba independénsia Timor-Leste nian no di’ak liu Timor-Leste sai independente no kaer rasik nia destinu".
"Ha’u, tanba sei joven no maski la iha esperiénsia polítika, ha’u inspiradu ho buat ne’ebé sira hatete iha momentu ne’ebá. No ida ne’e ajuda tebes ha’u hodi hili ha’u-nia moris, iha rezisténsia kontra okupasaun militár indonézia", nia afirma.
Hafoin funu hotu nia relembra katak hela de’it gerrilleiru atus resin ne’ebé luta desde 1975 to’o 1999, tanba ne’e mak nia konsidera "sala" iha ema rihun sanulu resin iha Timor-Leste mak ohin loron simu pensaun veteranu sira-nian.
"Karik ita iha númeru veteran hanesan ne’e iha rezisténsia armada, ita duni sai indonéziu sira loron sorin de’it, ita la presiza tinan 24 hodi reziste kontra okupasaun militár indonézia", nia hatete.
"Tanba ne’e, ema sira ne’ebé simu medalla, ne’ebé simu pensaun, sira balun loos, uitoan de’it mak loos. Sira barak mak la loos no ida ne’e hamosu problema", nia hatete no konsidera katak ne’e polítika ida ne’ebé "menospreza veteran loloos sira".
SAPO TL ho Lusa
"Uluk presiza radikalizmu hodi fó forsa, hodi luta kontra Indonézia. Kualkér luta ba libertasaun nasionál tenke hili", nia hatete no konsidera katak importante liu mak defende independénsia ne’ebé proklama ona hosi Frente Revolucionária do Timor-Leste Independente (Fretilin) iha loron 28 novembru 1975.
"Entai ita tenke radikaliza, ha’u hatete radikaliza entre aspas. Importante liu mak foti pozisaun diísil relasiona ho funu ne’ebé povu timoroan hasoru. Karik ami hili pozisaun ne’ebé fleksível, difísil atu ami to’o iha vitória ne’ebé ami hetan", nia esplika.
Lu-Olo, tinan 60, ne’ebé hanesan prezidente Asembleia Konstituinte proklama, restaurasaun independénsia timoroan iha loron 20 maiu 2002, insiste katak radikalizmu ne’e "kria disiplina no orienta konduta povu Timor-Leste nian" hodi "oferese rezisténsia kontra okupasaun militár indonézia".
Maibé dezigualdade iha fors halo luta kontra Indonézia sai "komplikada", destroi gerrilleiru timoroan sira, "ida ba ida", bolsa rezisténsia ne’ebé harii iha tinan sira dahuluk funu nian, nia rekorda.
Situasaun ne’ebé halo rezisténsia tenke muda nia forma atu atua to’o dala rua , liuhosi funu konvensionál ida, hosi pozisaun – iha tinan dahuluk sira iha okupasaun indonézia, ne’ebé hahú iha loron 07 dezembru 1975 - ba gerrilla no tuir fali ba gerrilla urbana.
Lu-Olo rekorda atake boot ne’ebé Indonézia halo ba "bolsa rezisténsia" ne’ebé Fretilin monta, ho populasaun ne’ebé lori ba interiór.
"Fahe ba setór oioin no forsa sira enkuadra iha divizaun territoriál mak oferese rezisténsia, hamutuk ho populasaun. Ha’u bele hatete katak gerrilleiru ne’ebé kombate forsa indonézia sira lori ho nia oan no kaben. Ami tenke halo funu hanesan ne’e hodi defende ami-nia pozisaun no la bele husik ami-nia populasaun monu ba inimigu sira-nia liman", nia rekorda.
"Iha mós motivu polítiku ida, tanba iha momentu ne’ebá indonézia kontrola 5% hosi populasaun. 95% hosi populasaun iha foho ho Fretilin hodi oferese rezisténsia. Buat ne’ebé Indonézia hakarak mak bele hetan maiór númeru hosi populasaun hodi hatete ba mundu katak integrasaun ne’e loos, populasaun hili ona ho livre, no integrasaun Timor-Leste nian ba Indonézia la ho presaun ruma", nia afirma.
Inimigu destroi bolsa rezisténsia oioin (fonteira norte no súl, sentru norte no súl no leste) "ida ba ida to’o ponta leste" iha ne’ebé gerrilleiru timoroan sira tenta reziste ba atake sira to’o momentu ikus.
"Iha momentu ne’ebá iha bombardeamentu maka’as no loron ida kuaze ema sivíl 200 mak mate. Ami la aguenta ona ho situasaun ne’e no ami tenke harahun serku ne’e", nia rekorda.
Situasaun sai insustentável no Falintil, “braço armado” primeiru Fretilin nian no tuir mai rezisténsia hotu nian, tenke muda estratéjia, "entrega" populasaun no pasa ba "gerrilla ne’e rasik".
"Komplikadu tebes duni. Ami la hetan apoiu militár hosi nasaun ida. Ha’u ko’alia kona-ba apoiu militár, la’ó kona-ba apoiu polítiku no morál ne’ebé hetan hosi nasaun oioin, liu-liu hosi Portugál. Maibé nunka iha apoiu militár", nia insiste.
Bainhira hahú rezisténsia Falintilsira iha de’it arma sira mak husik hela hosi portugés sira, "metralladór, morteiru, G3 maíbé lalais de’it materiál hirak ne’e sai insufisiente tanba barak aat no la uza tanba falta munisaun.
"Tanba ne’e, iha planu militár ami iha de’it solusaun ida. Maneira únika hodi konserva ami-nia forsa rasik mak oho inimigu iha kada kombate, hadau sira-nia arma no munisaun hodi kontinua reziste", nia afirma.
Bainhira Indonézia invade Timor-Leste, iha loron 07 dezembru 1975, loron 10 hafoin proklamasaun unilaterál independénsia nian, Lu-Olo iha tiha ona ai-laran, iha rejiaun Osú – integra iha pelotaun mak komanda hosi Lino Olokassa, iha Monte Perdido.
Sai mós gerrilleiru timoroan ida ne’ebé durante okupasaun indonézia hela iha ai-laran, integra iha Falintil, “braço armado” rezisténsia timoroan nian, tun ba "vila" dala ruma de’it to’o últimu soldadu indonéziu sai iha outubru 1999.
"Ha’u sei joven tebes bainhira iha foho, iha momentu ne’ebá ha’u iha tinan 20, 21 no, prontu, ida ne’e mak ha’u hili, iha ha’u-nia adolesénsia, entaun prontu ha’u hela iha ai-laran hodi reziste kontra okupasaun militár Indonézia nian, to’o funu hotu", nia rekorda.
Nia subliña katak períodu difísil ne’ebé Timor-Leste hasoru, "esperiénsia únika, diferente tebes hosi esperiénsia funu libertasaun" nasaun sira seluk nian hanesan Angola, Mosambike ka Giné-Bisau, ne’ebé hetan ona formasaun balun hosi kuadru sira ka to’o preparasaun joven sira-nian ba rezisténsia hasoru prezensa koloniál.
Joven ne’ebé iha momentu ne’ebá partidu polítiku sir komesa hahú hakat, Lu-Olo hanoin hikas debate sira iha Komité Sentrál Fretilin nian iha ne’ebé "sira ko’alia ona kona-ba independénsia Timor-Leste nian no di’ak liu Timor-Leste sai independente no kaer rasik nia destinu".
"Ha’u, tanba sei joven no maski la iha esperiénsia polítika, ha’u inspiradu ho buat ne’ebé sira hatete iha momentu ne’ebá. No ida ne’e ajuda tebes ha’u hodi hili ha’u-nia moris, iha rezisténsia kontra okupasaun militár indonézia", nia afirma.
Hafoin funu hotu nia relembra katak hela de’it gerrilleiru atus resin ne’ebé luta desde 1975 to’o 1999, tanba ne’e mak nia konsidera "sala" iha ema rihun sanulu resin iha Timor-Leste mak ohin loron simu pensaun veteranu sira-nian.
"Karik ita iha númeru veteran hanesan ne’e iha rezisténsia armada, ita duni sai indonéziu sira loron sorin de’it, ita la presiza tinan 24 hodi reziste kontra okupasaun militár indonézia", nia hatete.
"Tanba ne’e, ema sira ne’ebé simu medalla, ne’ebé simu pensaun, sira balun loos, uitoan de’it mak loos. Sira barak mak la loos no ida ne’e hamosu problema", nia hatete no konsidera katak ne’e polítika ida ne’ebé "menospreza veteran loloos sira".
SAPO TL ho Lusa