DILI - Nudar nasaun ne’ebé dependensia maka’as ba sasan importasaun, Timor-Leste sai fatin destinasaun ba sasan komersiu ne’ebé ninia prazu uza ka konsumu liu tiha ona. Alende aihan, sigaru ne’ebé sai sasan importadu folin liu iha Timor-Leste mesak “lixu” deit. Tuir observasaun Business Timor iha loja sira Dili laran indetifika iha sigaru sira husi marka oioin ne’ebé fa’an maiora liu ona prazu. Balu nia data expire iha 19 Maiu 2015, balu iha loron 23 Juñu no balu 27 Setembru 2015.
Bainhira konfirma ho loja na’in, rekoñese katak sigaru sira ne’ebe fa’an maioria liu ona prazu atu konsumu. “Maun sigaru hotu hanesan, ne’ebe ami fa’an deit laiha ida mak nia data to’o Dezembru,” traballador ne’ebe servisu loja balu iha Kolmera ba BT, tersa (13/10). Nia dehan sigaru hirak ne’e sira hetan husi kompañia balu ne’ebe durante ne’e importa no fornese sigaru ba sira.
“Sira mak tula mai hatun iha ne’e no ami sosa fila fali hodi fa’an maibe ami la hatene ida ne’e spair,” hateten nia. Nia afirma katak durante ne’e governu seidauk halo inspesaun ba sira kona ba sigaru maibe governu halo inspesaun ba produtu aihan sira. Subinspetora Jeral Inspesaun Alimentar Ekonomia, Manuela da Silva Tilman iha diresaun inspesaun alimentar no ekonomika, ministeriu komersiu industria no ambiente – MCIA ne’ebe haree kona-ba inspesaun iha merkadoria, hateten katak servisu inspesaun alimentar nia objetivu atu defende direitu konsumidor sira kona-ba aihan.
Parte inspesaun kontrolu operasional, nia servisu mak hodi halo inspesaun ba parte aihan ninian hodi haree liu-liu ba iha data expire (liu prazu) no mos sasan ne’ebe estragadu. Nia hatete, bazeia ba Lei Nú. 23, Inspesaun Alimentar Ekonomia halo inspesaun ba iha merkadoria ba aihan sira. Kona-ba sigaru nian lei ne’e la fo dalan atu inspesaun alimentar ekonomia. “Atu identifika sasan sira liu prazu inspesaun alimentar halo servisu rutina ida ne’ebe sira operasional halo ba iha loja sira hodi identifika sasan sira ne’ebe mak liu prazu,” dehan Manuela ba BT iha knar fatin, Kaikoli, kuarta (14/10).
“Kona-ba sigaru sira ne’ebe oras ne’e espair, tuir Lei Numeru 23/2009 la fo dalan atu halo inspesaun maibe lei ne’e fo dalan ba iha inspesaun alimentar halo inspesaun deit ba iha aihan sira. Sai husi ida ne’e laiha dalan atu husi parte inspesaun alimentar atu halo inspesaun. Maibe se karik ami hetan ami sei rekomenda ba ministeriu saude no ministeriu saude mak iha direitu atu haree ba ida ne’e,” hateten nia. “Ministeriu saude mak sei organiza hodi tun ba hare problema ne’e, depois rekomenda fali mai iha inspesaun alimentar hodi haree fila fali kona-ba sigaru sira ne’ebe liu ona prazu, ami hodi tun ba foti ema nia sasan no fó sansaun ruma ba iha ne’eba,” dehan nia.
Iha ministeriu saude, problema refere liga ba iha servisu departamentu ne’ebe hola konta ba tabaku nian. Diretor interino unidade ofisial kontrolu tabaku iha departamentu kontrolu moras la hadaet, Mario Sere Kai hatete kontrolu sigaru sira laos servisu sira nian maibe ida ne’e servisu diresaun saude publiku departamentu saude ambiental no seksaun vijilansia sanitaria nia servisu. “Kona-ba sigaru liu prazu ne’e servisu diresaun saude publika, iha departamentu saude ambiental seksaun vijilansia sanitaria nian hodi koordena ho ministesriu relevante hanesan PNTL, MCIA nomos ministeriu sira seluk atu bele hare produtu sira ne’ebé liu prazu, ne’e laos servisu ami nian,” dehan Mario Sere Kai ba BT iha nia knar fatin Lahane, kuarta (14/10).
Nia dehan servisu departamentu programa tabaku nian la haree kona ba problema refere tanba departamentu refere haree deit importasaun, taxa, publisidade no mos hare kona-ba ema atu halo produsaun iha rai laran. Nia salienta tan katak TL ratifika ona lei kontrolu tabaku iha tinan 2004 no iha implementasaun fraku. Ne’e tanba TL seidauk iha lei rasik ba kontrolu tabaku. Foin dadauk ministeriu saude halo esbosu lei ida hatama ba iha Konsellu Ministru hodi halo diskusaun iha nivel konsellu ministru atu hetan aprovasaun hodi lori ba parlamentu nasional.
Iha IV governu iha konselhu ministru konsege duni halo diskusan lakonsege halo aprovasaun tanba votus la to’o no iha ministeriu hat deit mak apoiu no ministeriu lubuk ida la konkorda. Nia afirma katak departamentu programa tabaku, nia servisu atu halo kontrolu sirkulasaun tabaku iha rai laran, publisidade, servisu halo diseminasaun informasaun ba juventude sira hanesan estudante sira hodi hadok an husi fuma sigaru.
Entretantu Xefe Departamentu Ambiental no Vijilansia Sanitaria Ministeriu Saude Romano Viegas fo deklarasaun kontrariu kona-ba kompetensia kontrola sigaru liu prazu. Tuir nia katak kona-ba kontrolu ba sigaru nian laos servisu ambiental nian maibe departamentu programa tabaku mak haree kona ba asuntu refere tanba parte departamentu saude ambiental nia inspesaun ba aihan no bebidas, inklui restorante no otel nomos fatin publiku sira. Kona ba sigaru laos servisu sira nian.
Nia dehan Ministeriu Saude halo Inspesaun ba iha Aihan no Bebidas tanba bazea ba Dekretu Lei Nu. 14/ 2005. Iha lei refere la hakerek kona ba atu halo inspesaun ba sigaru no mos kosmetik sira. Husu kona-ba koperasaun servisu inspesaun, Romano hatete katak kada ministeriu iha nia area atu halo inspesaun no sempre iha ekipa de servisu hanesan iha MCIA parte Inspesaun Alimentar Ekonomiku, ida husi Ambiente nomos ida husi Ministeriu Saude maibe kona sigaru ninian mak moras la hadaet.
“Tan ne’e hau sujere ba ita boot atu ba seksaun tabaku nian okos mak fo inspesaun espesifiku ba iha tabaku,” hatete nia. Relasiona ho informasaun kona-ba sigaru liu prazu fa’an iha Timor-Leste to’o oras ne’e sira rasik mos seidauk hetan kona-ba ida ne’e. “Ami seidauk hetan informasaun kona-ba sigaru espair karik ami hetan informasaun, ami hakarak hateten deit katak sigaru ne’e hanesan faktores risku ida hamosu kankuru. Diak liu ita hapara fuma agora duke ita hetan moras ne’ebe fo perigu ba ita nia moris,” hateten nia.
Ho resposta refere xefe departamentu Saude Ambiental direitamente kontaktu diretor jeral Ministeriu Saude hodi kolia kona ba asuntu ne’e no diretamente hetan kedas orientasaun hodi halo inspesaun ba iha loja sira. Iha inspesaun tuir diretor Romano katak konsege rekolla sigaru barak iha loja sira maibe hasoru problema entre nain sira fo razaun katak ida ne’e laos data espair maibe data de produsaun. “Ami hasoru problema bainhira tun ba halo inspesaun ba sasan tanba sira dehan data ne’e produsaun maibe ami foti tanba laiha data espair,” hateten nian. Nia informa katak sira kontinua halo reakolia ba iha sigaru sira iha Dili laran hodi halo estudu ba iha sigaru hirak ne’e. (BT)
Business Timor