Kombate korupsaun, balun iha vontade atu kombate. Ezemplu hanesan ita nia eis Primeiru Ministru, José Alexandre Kay-Rala Xanana Gusmão, ne’ebé ho objetivu halo remodelasaun, ida ne’e mós pasu di’ak ida, tanba haree katak korupsaun ne’e dalaruma sa’e liu oituan. Entaun, oinsá maka bele hamenus, meius di’ak ida maka halo remodelasaun, maibé remodelasaun de’it seidauk to’o, tanba buat ida korupsaun ne’e interese privadu ne’e ás liu, duké interese públiku, tanba ema balun bainhira atu ba sa’e ka kaer kargu polítiku ida, nia iha tiha ona interese hodi dezenvolve án no família de’it.
Kestaun ne’e hato’o hosi estudante Universidade Orientál Timor-Lorosa’e (UNITAL), Jaimito Maulaka (JMA) de Arauju ba Jornalista Matadalan Semanál (MTD) liu-hosi entrevista eskluzivu iha edifisiu Parlamentu Nasionál nia oin, Kinta (17/9/2015).
MTD: Ita boot nia prezensa iha ne’e (Parlamentu) atu halo saida?
JMA: Kona-ba ezijénsia ne’ebé maka ami halo, hakarak atu husu ba membru governu atuál atu muda Lei Pensaun Vitalísia ne’ebé maka nia benefísiu ne’e ba grupu ida de’it no ema lubuk, ne’ebé hahú hosi Primeiru Governu Konstituisionál mai to’o agora.
Ami hanesan reprezentantre estudante no hanesan mós povu maubere hakarak husu ba Parlamentu Nasionál tenki halo alteresaun no revizaun ba Lei Pensaun Vitalísia.
MTD: Signifika durante ne’e Lei Pensaun Vitalísia la fó benefísiu ba povu?
JMA: Durante ne’e lei ne’e seidauk justu ba povu ki’ik sira, tanba sira maka hetan nia benefísiu no sei la fó benefísiu ba ema hotu. Ne’e maka hanesan povu maubere uluk hakarak ukun án signifika atu dezenvolve rai ida ne’e, maibé realidade to’o agora seidauk iha alterasaun ba lei ne’e rasik.
MTD: Tuir ita boot nia hatene, Lei Pensaun Vitalísia fó impaktu saida ba dezenvolvimentu nasionál?
JMA: Ne’e fó impaktu negativu ba dezenvolvimentu nasionál Timor-Leste.
MTD: Hahú hosi lei ne’e ezisti mai to’o agora, ita boot sira nia konsiderasaun ba lei ne’e rasik oinsá?
JMA: Ne’e faze korupsaun legál. Tanba sira halo hanesan korupsaun legál ne’ebé maka mosu iha Timor, ne’e sai hanesan polémika boot ba povu Timor-Leste.
MTD: Temi kona-ba korupsaun, ita boot bele ko’alia mós kona-ba Lei Antí Korupsaun ne’ebé to’o agora sei pendente iha Parlementu Nasionál?
JMA: Lie Anti korupsaun (LAK) ne’ebé agora dadaun pendente hela ne’e tanba PN nia ejenda ne’e seidauk iha faze ida atu debate kona-ba lei ne’e hodi halo aprovasaun.
Ita hotu hatene, Lei Anti Korupsaun klaru katak iha lei oan ne’ebé fó dalan no tempu ba nia ajente sira para oinsá atu bele la’o. Maibé, sira mesak laiha forsa no presiza ita hotu nia koperasaun hosi entidades tomak hosi sivíl, relijiozu no estudante.
Ita hotu hamutuk hodi halo kooperasaun no tau iha asaun prátika maka ita hotu hodi haree no bele dehan katak buat loos maka ne’e no la laoos maka ne’e.
MTD: Ita boot nia haree oras ne’e korupsaun iha parte saida no ida ne’ebé maka buras liu iha Timor-Leste?
JMA: Ha’u bele hatete no hakarak ko’alia katak parte hotu halo korupsaun. Hotu-hotu hatene katak korupsaun la’o iha ita nia nasaun, maske ita rasik la hatene. Agora dadaun ita haree hanesan Lei Pensaun Vitalísia ne’e mós hanesan fó dalan para ema atu halo korupsaun (halo korupsaun ilegál ita hatene katak ba kumarka, entaun halo tiha lei ida para pois bele simu osan tuir lei ne’ebé ezisti), entaun ita bele dehan ne’e korupsaun legál.
Tanba povu foin ko’alia sira dehan ne’e bazeia ba lei númeru um (1/2007, ka lei ne’ebé fó pensaun vitalísias ba sira. Liga fali ba korupsaun la’os instituisaun ida ka rua de’it. Ita bele dehan ne’e en-jeralmente. Ita fó ezemplu de’it, iha ministru balun ne’ebé seidauk ministru seidauk iha buat ida, maibé simu tiha kargu hanesan ministru derepenti de’it iha buat hotu.
Balun uluk seidauk kaer kargu, bolsu sei mamuk, maibé kuandu kaer ona kargu entaun rikeza sempre aumenta. Ita labele hatene, maibé deskonfia hosi intensaun públiku nian sempre iha.
Ami nia observasaun maka ne’e, oinsá atu kombate, primeiru, lideransa ne’ebé atu túr iha instituisaun governu tenki kontrola uluk ba patrimóniu ne’ebé nia iha, atu nune’e bele observa tuir sasán hirak nia hetan tuir mai ne’e hosi ne’ebé.
MTD: Tuir ita boot nia observasaun, difisil tebes kombate korupsaun tanba lideransa maka laiha vontade ka sistema maka seidauk di’ak?
JMA: Kombate korupsaun, balun iha vontade atu kombate. Ezemplu hanesan ita nia eis Primeiru Ministru, José Alexandre Kay-Rala Xanana Gusmão, ne’ebé ho objetivu halo remodelasaun, ida ne’e mós pasu di’ak ida, tanba haree katak korupsaun ne’e dalaruma sa’e liu oituan. Entaun, oinsá maka bele hamenus, meius di’ak ida maka halo remodelasaun, maibé remodelasaun de’it seidauk to’o, tanba buat ida korupsaun ne’e interese privadu ne’e ás liu, duké interese públiku, tanba ema balun bainhira atu ba sa’e ka kaer kargu polítiku ida, nia iha tiha ona interese hodi dezenvolve án no família de’it.
Ko’alia fali kona ba sistema, klaru katak hanesan babain, maibé ita ema uza sistema maka la loos. Ha’u fó ezemplu, komputadórr ida iha sistema rasik, maibé kuandu utilizadór uza la hatene no muda sistema tún sa’e rezultadu ikus “error”.
MTD: Liga fali ba mundu globalizasaun, ema hotu oras ne’e iha mehi hakarak sai metenek na’in ka lideransa. Tuir ita nia hatene, lideransa ida mai ho karakterístika oinsá maka bele kombate korupsaun?
JMA: Ba ha’u, lideransa ne’ebé maka atu uza maneira ka dalan atu kombate korupsaun, hanesan rekomendasaun ba nai ulun sira, karik atu halo lei, liu-liu lei hirak kona-ba atu kaer kargu, primeiru ita halo lei tenki prátika tuir lei. Bainhira iha ne’ebá mosu ema ne’ebé atu kaer governu, primeiru, haree uluk nia vida ekonomia, oinsá no to’o iha ne’ebé, para depois ikus mai nia ekonomia avansa karik ita tenki buka hatene katak osan ka sasán hirak ne’e mai hosi ne’ebé.
Sigundu, ema ne’ebé kaer ukun tenki ukun ho konsiénsia ka sentidu estadu, katak, ha’u mai tu’ur iha fatin ida ne’e hanesan reprezenta povu no povu maka fó fiar mai ha’u atu haree mós ba povu simples sira. (David)
Matadalan